Nadjeżdża nadzieja, nadchodzi Poeta

Tyle tu zapal­nych miejsc, kar­ko­łom­nych użyć języ­ka, a ja zaczy­nam od rze­czy naj­mniej­szej, dro­bi­ny obra­zu, bo „wró­ble też zna­czą”, każ­dy dro­biazg waży i prze­chy­la sza­lę zna­cze­nia. Ale zaraz, zaraz: „wró­ble też zna­czą, co się tylko/ da”, czy­li zosta­wia­ją śla­dy, pstrzą. W nie­jed­nym zawie­sze­niu gło­su (czy prze­rzut­ni) znaj­du­je­my takie nie­spo­dzian­ki, odpo­wied­nio pod­krę­co­na fra­ze­olo­gia pię­trzy dodat­ko­we zna­cze­nia, zosta­wia śla­dy, pstrzy. Lecz na tym nie koniec, bo jesz­cze pogło­sy, dźwię­ko­we współ­brz­mie­nia przy­cią­ga­ją sen­sy; ślad nie może pozo­stać bez echa – przy­cią­ga znów i znów, ale już w innym kon­tek­ście. Jeśli w tej stro­fie o Kre­cie, to w następ­nej o kre­cie; robie­nie loda, picie kawy z lodem, „lód na rze­ce krzep­nie” – te łań­cu­chy są bły­sko­tli­we i lot­ne, ale cze­mu, do dia­bła, słu­żą…? Jasne, że auto­ro­wi, bo sko­ro ma taki dar, to powi­nien go uwal­niać; czy­tel­ni­ko­wi, jak naj­bar­dziej, rade­mu po pierw­sze, że rozu­mie, a po dru­gie, że współ­od­czu­wa. Nie wyklu­cza się tu czy­tel­ni­ka zbyt non­sza­lanc­ko lub obce­so­wo. Prze­ciw­nie: zapra­sza, przy­cią­ga, wabi. Nie odno­szę jed­nak wra­że­nia, że epa­tu­je, że gra się pod tak rozu­mia­ną publicz­kę. Dystans jest wyraź­nie zazna­czo­ny, a kom­pe­ten­cje roz­dzie­lo­ne. Jedy­nym popi­su­ją­cym się pod­mio­tem jest język, jego nie­skoń­czo­ne moż­li­wo­ści. W tym sen­sie Słom­czyń­ski funk­cjo­nu­je jako medium nie­sły­cha­nej spraw­no­ści tyle wła­snej (tzn. nale­żą­cej do nie­go, do genów, Bóg wie do kogo czy cze­go), co cudzej, histo­rycz­nej i insty­tu­cjo­nal­nej, bo tak ośmie­lam się nazwać język.

Język się Słom­czyń­skie­mu uży­cza, a my patrzy­my z dużym zain­te­re­so­wa­niem na to, co z uży­cza­ne­go potra­fi arty­sta wydo­być, by z kolei nam uży­czyć. Spek­takl trwa, a wła­ści­wie kil­ka spek­ta­kli jed­no­cze­śnie. Raz język jest sce­ną, to zno­wu tyl­ko kur­ty­ną, innym razem scho­dzi mię­dzy rzę­dy na widow­nię, by za chwi­lę odna­leźć się za kuli­sa­mi. Moim zda­niem, alu­zji do gar­de­ro­by (języ­ka w gar­de­ro­bie, gar­de­ro­by języ­ka) też nie bra­ku­je. Dla­te­go ta poezja jest tak wie­lo­stron­nie cie­ka­wa i nie do koń­ca zabaw­na. Spek­takl pod tytu­łem „mime­sis” przy­cią­ga zra­zu tyl­ko tych, któ­rzy dybią – jak to się mówi – na kawał­ki mię­sa w zupie. I nie zawio­dą się, usa­tys­fak­cjo­no­wa­ni roz­licz­ny­mi alu­zja­mi do współ­cze­sno­ści aż nad­to współ­cze­snej i rze­czy­wi­sto­ści po kró­lew­sku rze­czy­wi­stej. Spek­takl zaty­tu­ło­wa­ny „tech­ne” zale­ca się zaś tym, któ­rzy wpa­trze­ni w „wyso­kie obro­ty” języ­ka nic poza nim zda­ją się nie widzieć. I mam nadzie­ję, że widzą, z jakim mistrzo­stwem mamy do czy­nie­nia. Wyznaw­cy wagi prze­sła­nia, poszu­ki­wa­cze „idei” też natkną się na nie­jed­ną, zgrab­nie poda­ną, nie do koń­ca prze­żu­tą, a więc gorą­cą, jątrzą­ca, pro­wo­ku­ją­cą do zacie­kłej dys­ku­sji. Smo­leńsk, emi­gra­cja, face­bo­ok, roz­pacz, pro­sty­tu­cja, bez­ro­bo­cie, opie­ka spo­łecz­na, sek­su­al­ność, mło­dzień­cza bez­i­de­owość i pust­ka, Kre­sy, patrio­tyzm, alko­ho­lizm – to pierw­sze z brze­gu rzu­co­ne hasła. Ale nie porzu­co­ne. Autor obra­bia je czu­le i jado­wi­cie. Fra­za god­na Brod­skie­go czy Barań­cza­ka sta­ra się to unieść, ale nie wiem, czy pogo­dzić. Raczej wykre­ować z tego ton wła­sny. Z cze­go? I tu obfi­tość pola­ry­zu­je się nastę­pu­ją­co: zaan­ga­żo­wa­nie i dystans, patos i iro­nia, wznio­słość i try­wial­ność, czu­łość i bru­tal­ność, kla­sy­cyzm for­my i wul­gar­ność tre­ści, przej­mu­ją­cy smu­tek i figlar­ny ton.

Być może zna­kiem naszych cza­sów jest to, że sprzecz­no­ści nie trze­ba już łago­dzić czy godzić. Tak jak­by dystans był nową emo­cją, dziw­nie jado­wi­tym zaan­ga­żo­wa­niem, a czu­łość wzo­ru­jąc się na wymyśl­nych tech­ni­kach sek­su­al­nych, nie wzdra­ga­ła się przed uży­ciem paznok­ci i kuła­ków. Jed­no sta­je się dru­gim w obrę­bie tej samej stro­fy, a nawet wer­su. Kie­dyś iro­nia tak łatwo nisz­czy­ła patos, Słom­czyń­ski poka­zu­je, że mie­czyk, choć przy­krót­ki, bywa obo­siecz­ny. Co do try­wial­no­ści: praw­dę mówiąc, sło­wo to zni­ka z krę­gu rześ­kich pojęć, męt­nie­jąc w dziw­nie wznio­sły spo­sób. Upa­dek, dno, kry­zys, zała­ma­nie nie­gdy­siej­sze­go sta­nu czy sta­tu­su – te same kate­go­rie mogą być rów­nie wznio­słe, co try­wial­ne. Słom­czyń­ski rzu­tu­je to na per­spek­ty­wę mia­sta, osie­dla, uli­cy, podwór­ka, blo­ku, roz­cią­ga­jąc oce­nę na całość, a więc na pań­stwo, kraj, spo­łe­czeń­stwo. Jego „labo­ra­to­ryj­ne prób­ki” two­rzo­ne są po to, żeby wycią­gnąć wnio­ski ogól­ne. Wie­lo­imien­ny pod­miot tego same­go języ­ka (powiedz­my: języ­ka spo­łecz­nej wraż­li­wo­ści) mie­wa chwi­le kapry­su; anga­żu­je się głę­bo­ko, roz­dra­pu­jąc rany ze znaw­stwem i sma­kiem. I to wów­czas bywa naj­bar­dziej prze­ko­nu­ją­cy, wręcz przej­mu­ją­cy. Takim na pew­no jest w wier­szu „Już teraz”, będą­cym mono­lo­giem chłop­ca, któ­ry wraz z dwu­let­nią sio­strą usi­łu­je z god­no­ścią prze­żyć następ­ny dzień w pijac­kiej meli­nie, czy­li rodzin­nym domu. Umie już czy­tać. Nauczył się tej sztu­ki z napi­sów na ścia­nie („Bóg, honor, ojczy­zna,/ obok: Żydzi do gazu, wyżej: jebać wszyst­ko”), nie­źle sobie radzi z wiecz­nie pija­ną mat­ką, nie­na­wi­dzi „buca z MOPS‑u”, któ­re­go nie­raz wspo­mnia­na mat­ka „prze­ko­nu­je, dło­nią albo usta­mi”, żeby jej nie odbie­rał dzie­ci. Gdy doro­śnie, zakoń­czy tę „ckli­wą histo­ryj­kę” jed­nym pchnię­ciem, zabi­je mat­kę i połą­czy się z ojcem – „Wron­ki już na nie­go cze­ka­ją”.

I znów nie odno­szę wra­że­nia, że ktoś epa­tu­je, gra na emo­cjach, że oto wykwint­niś pisze wzru­sza­ją­ce kawał­ki po wizy­cie w get­cie, w miej­scu, w któ­rym nie­znacz­nie pobru­dził sobie smo­king. To jest suge­styw­ne, szcze­re i „odda­ne”, czy­li opo­wia­da­ją­ce się po stro­nie tam­te­go świa­ta, po stro­nie poni­ża­nych i wyklu­cza­nych w przy­spie­szo­nym tem­pie jed­no­stek, warstw i całych już sfer spo­łecz­nych. To nic, że wiersz Słom­czyń­skie­go – szcze­gól­nie w takich momen­tach – za ele­ganc­ko brzmi, powi­nien być chro­pa­wy, a jest ład­ny. To tyl­ko pozo­ry, któ­re stwa­rza ktoś, komu napraw­dę o coś cho­dzi. Ktoś, komu, coś – nie przy­stoi tak pisać o inten­cji utwo­rów szcze­rze i bez­kom­pro­mi­so­wo odda­nych rze­czy­wi­sto­ści, tak wyra­zi­stych w media­cji z nią; ale jakoś mi się wymknę­ło. Pro­po­zy­cja Słom­czyń­skie­go jest na tyle odręb­na i świe­ża, że w roz­my­śla­niach o niej coś bar­dziej mi się wymy­ka niż orze­ka.

Gram rolę wyzna­czo­ną przez wier­sze nad­bu­do­wu­ją­ce się na kolej­nej dobrze wypo­sa­żo­nej i suge­styw­nie wyobra­żo­nej roli. Przy­mie­rzal­nia cha­rak­te­rów, tem­pe­ra­men­tów, płci, świa­to­po­glą­dów i kwe­stii – naj­krót­sza defi­ni­cja tej poezji. Nie wiem, czy z każ­dej roli wycho­dzi się zwy­cię­sko, na pew­no jed­nak do każ­dej pod­cho­dzi się trium­fal­nie, z wia­rą w nie­ogra­ni­czo­ne moż­li­wo­ści języ­ka. I to jest w tej na smut­no weso­łej poezji naj­ra­do­śniej­sze – wia­ra, że język ponie­sie nas dokład­nie tam, gdzie trze­ba.