Nauczyciel nowej poezji

Gdy­by spoj­rzeć na biur­ko Sta­re­go Poety (widzia­łem nie­daw­no takie zdję­cie z wro­cław­skie­go miesz­ka­nia Poety), to co mogli­by­śmy zoba­czyć? Twór­czy nie­ład, zna­ne tyl­ko auto­ro­wi Nie­po­ko­ju poro­zu­mie­nie przed­mio­tów, doku­men­tów, ksią­żek, luź­nych kar­tek i notat­ni­ków. Oto widzi­my nowo­ści książ­ko­we, ale i sta­re lek­tu­ry, do któ­rych co jakiś czas się wra­ca, ręko­pi­sy, odpo­wie­dzi na ankie­ty, roz­po­czę­te listy do przy­ja­ciół, kart­ki z podró­ży i na pocz­tów­kach repro­du­ko­wa­ne obra­zy (Róże­wicz wszak stu­dio­wał zaraz po woj­nie histo­rię sztu­ki na Uni­wer­sy­te­cie Jagiel­loń­skim, i kwe­stie zwią­za­ne przede wszyst­kim z malar­stwem, nie są mu nigdy obo­jęt­ne, tym bar­dziej że naj­wy­bit­niej­szych twór­ców, tych z Gru­py Kra­kow­skiej znał oso­bi­ście, z wie­lo­ma, jak z Jerzym Tchó­rzew­skim czy Jerzym Nowo­siel­skim przy­jaź­nił się wier­nie całe dzie­się­cio­le­cia), szki­ce oko­licz­no­ścio­wych wystą­pień. Wszyst­ko to w krę­gu jasne­go świa­tła lam­py – ogrom­nej wie­dzy i uważ­nej pamię­ci Mistrza.

Nie spo­sób ogar­nąć ani w peł­ni doce­nić boga­te­go, róż­no­rod­ne­go, a rów­nież nie w peł­ni dotąd udo­stęp­nio­ne­go dorob­ku Tade­usza Róże­wi­cza, cią­gle wzbo­ga­ca­ne­go od wojen­ne­go debiu­tu – tomi­ku Echa leśne (1944) – powsta­łe­go jesz­cze w AK-owskiej par­ty­zant­ce.

Róże­wicz zna­ny jest w Pol­sce i za gra­ni­cą głów­nie jako poeta i dra­ma­turg. Poeta – twór­ca rewo­lu­cjo­ni­zu­ją­ce­go liry­kę pol­ską sys­te­mu wer­sy­fi­ka­cyj­ne­go, cał­ko­wi­cie nowe­go gło­su w poezji powo­jen­nej, w wier­szach pisa­nych „po Oświę­ci­miu” przez „oca­lo­ne­go pro­wa­dzo­ne­go na rzeź” (w nie­daw­no opu­bli­ko­wa­nych w „Kwar­tal­ni­ku Arty­stycz­nym” notat­kach poety z 1958 roku „Jak powsta­wa­ła moja ‘poety­ka’ ” może­my prze­czy­tać pas­sus, świad­czą­cy o ogrom­nej twór­czej samo­świa­do­mo­ści 37-let­nie­go wte­dy arty­sty:

„Stwo­rzy­łem nową ‘poety­kę’, któ­rej zasa­dą jest to, że jest otwar­ta, pozba­wio­na prze­pi­sów. Przyj­mu­je wszyst­ko i wszyst­kich. Stwo­rzy­łem ją, aby znik­nąć. Ale kie­dy zaczy­nam zni­kać w tłu­mie, już ano­ni­mo­wy… złosz­czę się i wyzy­wam. A prze­cież powi­nie­nem odejść w ciszy. Wiem o tym i będę się sta­rał. Odzy­wa się we mnie pier­wot­ne lite­rac­kie poczu­cie wła­sno­ści… nie­ste­ty.”

Przy­po­mnij­my: Róże­wicz jest auto­rem kil­ku­dzie­się­ciu wyda­nych tomów utwo­rów gatun­ko­wo roz­ma­itych, parę lat temu uka­za­ła się kil­ku­na­sto­to­mo­wa edy­cja Dzieł zebra­nych w Wydaw­nic­twie Dol­no­ślą­skim, ale Poeta nadal cią­gle pra­cu­je, cze­go dowo­dem są kolej­ne publi­ka­cje uka­zu­ją­ce się nakła­dem ofi­cy­ny „mło­dych”, Biu­ra Lite­rac­kie­go Wro­cław.

Gdy­by wymie­nić (to wybór dość subiek­tyw­ny) naj­waż­niej­sze książ­ki Róże­wi­cza, nale­ża­ło­by wyli­czyć – z tomów poezji Nie­po­kój (1947), Spa­da­nie (1968), Regio (1969), Pła­sko­rzeź­bę (1991), Zawsze frag­ment (1996); z dra­ma­tów: Kar­to­te­kę (1960) – pierw­szą pol­ską „wer­sję” teatru absur­du, Świad­ków albo naszą małą sta­bi­li­za­cję (1964), Do pia­chu (1979) – sztu­ka ta będą­ca roz­li­cze­niem z legen­dą par­ty­zant­ki wzbu­rzy­ła śro­do­wi­ska kom­ba­tanc­kie w Pol­sce, Pułap­kę (1982); z pro­zy i tek­stów wspo­mnie­nio­wych tomy opo­wia­dań, wśród nich Wyciecz­ka do muzeum (1966), Śmierć w sta­rych deko­ra­cjach (1970), Mat­ka odcho­dzi (1999); z ese­isty­ki Przy­go­to­wa­nie do wie­czo­ru autor­skie­go (1971) – zbiór silva rerum, wypo­wie­dzi na róż­ne tema­ty, auto­ko­men­ta­rzy, szki­ców o pisa­rzach, nota­tek z lek­tur i podró­ży. Na osob­ną uwa­gę zasłu­gu­je boga­ta epi­sto­lo­gra­fia Róże­wi­cza, ujaw­nia­na frag­men­ta­rycz­nie i przy róż­nych oka­zjach, nie­daw­no zbiór kore­spon­den­cji Poety z przy­ja­cie­lem, mala­rzem Jerzym Nowo­siel­skim, opu­bli­ko­wa­ło Wydaw­nic­two Lite­rac­kie.

Naj­now­sza publi­ka­cja Tade­usza Róże­wi­cza przy­po­mi­na wspo­mnia­ne wcze­śniej Przy­go­to­wa­nie do wie­czo­ru autor­skie­go. To swo­isty auto­por­tret, zło­żo­ny z wie­lu ułom­ków, frag­men­tów, mate­rii boga­tej i róż­no­rod­nej, w wybo­rze i ukła­dzie Jana Sto­lar­czy­ka, od lat wier­ne­go edy­to­ra jego tek­stów.

Obszer­ny tom Mar­gi­nes, ale… (nazwa­ny tak od tytu­łu rubry­ki we wro­cław­skim mie­sięcz­ni­ku „Odra”, w któ­rej Róże­wicz umiesz­czał w latach 1969–1976 róż­ne swo­je tek­sty) autor wybo­ru podzie­lił na czte­ry blo­ki: pierw­szy i naj­ob­szer­niej­szy zawie­ra krót­kie pro­zy, humo­re­ski, „kart­ki z podró­ży”, ale i zabaw­ne spro­sto­wa­nia błę­dów korek­tor­skich m.in. w wier­szu „Szkic do ero­ty­ku współ­cze­sne­go” (cho­dzi­ło w nim o przy­wo­ła­nie fry­gij­skiej bogi­ni płod­no­ści Kybe­le, któ­rą w dru­ku zmie­nio­no na „Koby­le” – i wyni­kło z tego spo­ro nie­po­ro­zu­mień). Ten roz­dział koń­czy odpo­wiedź na ankie­tę, w któ­rej Poeta wymie­nia dzie­sięć naj­waż­niej­szych powie­ści XX wie­ku, na pierw­szym miej­scu sta­wia­jąc Pro­ces Kaf­ki; skąd­inąd wia­do­mo, że postać i dzie­ło Kaf­ki są od daw­na pisar­ską fascy­na­cją Róże­wi­cza poety i dra­ma­tur­ga, widać to choć­by w dra­ma­tach Odej­ście Gło­do­mo­ra (1977) oraz Pułap­ka (1982).

Blok dru­gi to głów­nie wybo­ry kore­spon­den­cji (Julia­na Przy­bo­sia do T. Róże­wi­cza), listy do i od Paw­ła May­ew­skie­go (1958–1970), Jana Brzę­kow­skie­go, Bar­ba­ry i Kon­ra­da Swi­nar­skich, do Kor­ne­la Fili­po­wi­cza i Wisła­wy Szym­bor­skiej.

Część trze­cia obej­mu­je wspo­mnie­nia i epi­ta­fia, zakoń­czo­ne tek­stem „Zgon Kar­la Jasper­sa”. Ostat­nia zawie­ra prze­mó­wie­nia, frag­men­ty wypo­wie­dzi, tek­sty auto­te­ma­tycz­ne, i jak­że wie­le zna­czą­ce dla zro­zu­mie­nia Róże­wi­czow­skiej poety­ki („Kie­dy myślę o poezji w ogó­le, myślę o Mic­kie­wi­czu” albo „ ‘Nie­po­kój’ ” trwa do dnia dzi­siej­sze­go”), myśli o „sztu­kach nie­na­pi­sa­nych”, podzię­ko­wa­nia i pochwa­ły dla tłu­ma­czy poezji. Szcze­gól­nie zna­mien­na, a i wzru­sza­ją­ca jest zamiesz­czo­na tu krót­ka wypo­wiedź Poety – podzię­ko­wa­nie za przy­zna­ną mu nagro­dę mie­sięcz­ni­ka „Odra”:

„Dla mnie głów­ną cechą poety jest ‘brak goto­wo­ści’. Poeta jest to czło­wiek nie­przy­go­to­wa­ny, nie­przy­go­to­wa­ny na lau­ry i nie­przy­go­to­wa­ny na kop­nia­ki. Jest to z natu­ry swo­jej czło­wiek zdzi­wio­ny, zasko­czo­ny albo nad­mier­nie z cze­goś ucie­szo­ny. W wie­lu moich wier­szach pod­kre­śla­łem jego ano­ni­mo­wość; mówiąc o ano­ni­mo­wo­ści, mia­łem na myśli jego soli­dar­ność z powszech­ny­mi odczu­cia­mi, z powszech­ny­mi prze­ży­cia­mi. Nie cho­dzi­ło tu o jakąś ano­ni­mo­wość for­my, nad któ­rą pra­cu­je się zawsze w mozo­le. Cho­dzi o inną ano­ni­mo­wość – o wspól­no­tę uczuć”.

Wie­le tu zna­ko­mi­tych frag­men­tów oświe­tla­ją­cych, obja­śnia­ją­cych, poka­zu­ją­cych zarów­no same­go poetę, czło­wie­ka, jak i jego dzie­ło; choć­by i taki z krót­kiej notat­ki o Mic­kie­wi­czu, Edwar­dzie Odyń­cu i samym sobie (tytuł „Poeci, pasz­tet i kate­dra” – bo tekst trak­tu­je o podró­żach do Stras­bur­ga): „Zaczą­łem 87. rok życia, piszę wier­sze od 70 lat… i nie wiem, kim jest poeta… ale wiem, że nie jestem kapła­nem ani bła­znem. Jestem czło­wie­kiem, czło­wie­kiem, któ­ry pisze wier­sze”.

Mimo że Biu­ro Lite­rac­kie Wro­cław przy­go­to­wa­ło bar­dzo inte­re­su­ją­cy pro­gram cało­rocz­nych obcho­dów uro­dzin Poety (wyda­nie fak­sy­mi­le ręko­pi­su Kar­to­te­ki, Histo­rię pię­ciu wier­szy, wysta­wę ręko­pi­sów poety i finał zbio­ro­wej ini­cja­ty­wy ponad dwu­dzie­stu poetów z kra­ju i zagra­ni­cy, inter­pre­tu­ją­cych wybra­ny wiersz Róże­wi­cza. Pro­jekt ten nazwa­ny Dorze­cze Róże­wi­cza z pew­no­ścią poka­że mię­dzy inny­mi i fascy­na­cje twór­ców róż­nych gene­ra­cji liry­ką auto­ra Poema­tu otwar­te­go, ale i dowie­dzie, jak wie­lu Róże­wicz posia­da – mniej lub bar­dziej zdol­nych – uczniów), potwier­dza się jed­nak sta­ra praw­da, że nie umie­my do koń­ca doce­nić dobra, jakim jest „posia­da­nie” wybit­nych, uzna­nych w świe­cie, arty­stów.

Bo czyż docze­ka­li­śmy się jakiejś cało­ścio­wej biografii/monografii, opi­su­ją­cej życie i twór­czość Róże­wi­cza? Na ryn­ku bra­ku­je nowych wybo­rów jego liry­ki, poka­zu­ją­cych reali­za­cje naj­waż­niej­sze. Być może szu­fla­dy Poety skry­wa­ją ogrom­nie cie­ka­wy dzien­nik?! Kie­dy Pan Tade­usz bawi w Kra­ko­wie, pod­su­wam mu cza­sem nie­śmia­ło pomy­sły na publi­ka­cje. Wte­dy odpo­wia­da mi zazwy­czaj z szel­mow­skim uśmie­chem: – Pomy­ślę o tym, gdy będę … młod­szy.

Tekst opu­bli­ko­wa­ny na łamach „Prze­glą­du Pol­skie­go”. Dzię­ku­je­my za udo­stęp­nie­nie mate­ria­łu.