Nie wierzę w „wielką literaturę”, wierzę w świetne książki

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Pod­czas tego­rocz­ne­go Trans­Por­tu Lite­rac­kie­go będzie­my mie­li przy­jem­ność poroz­ma­wiać o Two­jej książ­ce. Zamie­rzam zapy­tać Cię o to, co wyła­nia się z Two­jej opo­wie­ści, któ­ra będzie dla mnie oku­la­ra­mi, poprzez któ­re wspól­nie spoj­rzy­my na ota­cza­ją­cą nas rze­czy­wi­stość. Zasta­na­wia­łem się, jaki temat mógł­by połą­czyć Cie­bie i wszyst­kie autor­ki i auto­rów z „Nowe­go euro­pej­skie­go kano­nu lite­rac­kie­go”, sta­jąc się dla nas wszyst­kich natu­ral­nym punk­tem odnie­sie­nia. Dosze­dłem do wnio­sku, że jest nim zja­wi­sko wspól­no­ty. Zwłasz­cza dziś, w obli­czu tej okrop­nej woj­ny, któ­ra toczy się w Ukra­inie, temat wspól­no­ty wyda­je się wyjąt­ko­wo waż­ny. Soli­dar­ność z Ukra­iną oraz zaan­ga­żo­wa­nie w pomoc przy­cho­dzi więk­szo­ści z nas odru­cho­wo. Jest odpo­wie­dzią na krzyw­dę. Czu­je­my więź z ofia­ra­mi, chce­my im pomóc i wraz z nimi ode­przeć agre­so­rów. Słusz­nie iden­ty­fi­ku­je­my te wszyst­kie reak­cje jako impul­sy skła­nia­ją­ce nas do łącze­nia się w mię­dzy­na­ro­do­wą wspól­no­tę wspar­cia.

Jed­nak gdy zaczy­na­my się zasta­na­wiać nad natu­rą wspól­no­ty, docho­dzi­my do wnio­sku (a przy­naj­mniej ja dosze­dłem do takiej kon­klu­zji), że w jej defi­ni­cji nie ma nic oczy­wi­ste­go. Wło­ski filo­zof Rober­to Espo­si­to, któ­ry zaj­mu­je się tym zagad­nie­niem od wie­lu lat, wska­zu­je na bar­dzo cie­ka­wą ety­mo­lo­gię łaciń­skie­go com­mu­ni­tas. Rdze­niem tego sło­wa jest rze­czow­nik munus, któ­ry ozna­cza „obo­wią­zek” oraz „odpo­wie­dzial­ność”, a tak­że „dar”, ale taki, któ­ry jed­nost­ka musi ofia­ro­wać swo­jej wspól­no­cie. Te ety­mo­lo­gicz­ne roz­wa­ża­nia dopro­wa­dzi­ły Espo­si­tę do wnio­sku, że wspól­no­to­wa więź zawsze jest etycz­nym zobo­wią­za­niem, z któ­re­go nie może­my zre­zy­gno­wać. Albo ina­czej: może­my z nie­go zre­zy­gno­wać, ale za okre­ślo­ną cenę, któ­rą naj­czę­ściej jest ana­te­ma. Czy nie jest jed­nak tak, że ety­ka to jedy­nie maska dla wspól­no­ty, któ­rej głów­ny cel zawsze ma cha­rak­ter poli­tycz­ny? Prze­cież obser­wu­je­my wokół nie­ustan­ne wal­ki róż­nych grup i stron­nictw. Nie­któ­rzy mówią nawet o woj­nie nowo­cze­snych ple­mion, któ­re chcą zdo­być prze­wa­gę – poli­tycz­ną, kul­tu­ro­wą czy eko­no­micz­ną – kosz­tem innych.

Nie chcę roz­strzy­gać powyż­szych kwe­stii. Moje pyta­nie brzmi nastę­pu­ją­co: Czy lite­ra­tu­ra powin­na się dziś opo­wia­dać za wspól­no­tą, czy prze­ciw­ko niej? Będę wdzięcz­ny, jeśli zechcesz podzie­lić się ze mną swo­imi reflek­sja­mi.

Najat El Hach­mi: Wspól­no­ta to dla mnie jeden z waż­niej­szych tema­tów – zarów­no jako dla autor­ki, jak i oso­bi­ście. Bez­po­śred­nio wią­że się z zagad­nie­niem toż­sa­mo­ści (w moim kon­tek­ście – podwój­nej), a więc kwe­stii klu­czo­wej dla całe­go moje­go pisa­nia. Lite­ra­tu­ra jest dla mnie spo­so­bem myśle­nia, pisząc, ana­li­zu­ję. W takim kon­tek­ście moż­na powie­dzieć, że lite­ra­tu­ra jest w moim uję­ciu „dla” wspól­no­ty. Jed­nak to nigdy nie jest taki pro­sty ciąg przy­czy­no­wo-skut­ko­wy. Bo toż­sa­mość nie zawsze pro­wa­dzi cię do wspól­no­ty, cza­sem jest wręcz prze­ciw­nie – oddzie­la cię od niej. Podob­nie nie zawsze ta wspól­no­ta jest war­to­ścią – bywa opre­syj­ną ideą, tyl­ko pozor­nie inklu­zyw­ną, a tak napraw­dę opar­tą na wyklu­cze­niu. W tym kon­tek­ście moż­na więc też powie­dzieć, że lite­ra­tu­ra jest „prze­ciw­ko” wspól­no­cie, że jest za jed­nost­ką. Jed­nak przede wszyst­kim istot­ne wyda­je mi się pod­kre­śle­nie, że w moim rozu­mie­niu lite­ra­tu­ra jest „prze­ciw­ko” jakim­kol­wiek zewnętrz­nym powin­no­ściom, odgór­nym ocze­ki­wa­niom. Lite­ra­tu­ra nigdy nie „powin­na”. Nie zmie­nia to fak­tu, że oczy­wi­ście lite­ra­tu­ra (czy może sze­rzej: kul­tu­ra) peł­ni we wspól­no­cie nie­zwy­kle waż­ną funk­cję, ale w moim rozu­mie­niu taki stan rze­czy powi­nien być kon­se­kwen­cją, a nie zało­że­niem, celem samym w sobie. Nie wie­rzę w „wiel­ką lite­ra­tu­rę” pisa­ną z takim wła­śnie zamia­rem. Wie­rzę w świet­ne książ­ki, któ­re oka­za­ły się „wiel­ki­mi”, „kul­tu­ro­twór­czy­mi”, ponie­waż poru­sza­ły kwe­stie waż­ne dla okre­ślo­nych wspól­not.