Niechęć wobec dźwigów

Biu­ro Lite­rac­kie wyda­ło pierw­szy tom Dzieł zebra­nych Tymo­te­usza Kar­po­wi­cza. Pierw­sze tomy dzieł zebra­nych mają zaś do sie­bie to, że z regu­ły zawie­ra­ją tek­sty bar­dzo wcze­sne. Darzę je za to swo­istym sen­ty­men­tem. Nie­ba­ga­tel­ną przy­jem­no­ścią jest bowiem odkry­wa­nie, co powsta­ło przed tymi wier­sza­mi, z powo­du któ­rych Kar­po­wicz stał się poetą, któ­re­go nale­ży wzna­wiać, a tak­że – jaki w ogó­le zacho­dzi zwią­zek mię­dzy tek­sta­mi kano­nicz­ny­mi a (że brzyd­kie­go slo­ga­nu uży­ję) tak zwa­ny­mi począt­ka­mi dro­gi twór­czej.

Wydaw­nic­two, któ­re zde­cy­do­wa­ło się dzie­ła zebra­ne wyda­wać stop­nio­wo, nie może oczy­wi­ście liczyć wyłącz­nie na taki sen­ty­ment. Dla­te­go też tom koń­czy się prze­dru­kiem utwo­rów z książ­ki Trud­ny las, to zna­czy Kar­po­wi­czem już „kano­nicz­nym”. Mnie tutaj jed­nak będą inte­re­so­wać głów­nie tek­sty chro­no­lo­gicz­nie naj­wcze­śniej­sze.

Wie­le z nich ma war­tość jedy­nie histo­rycz­no­li­te­rac­ką, jak choć­by debiu­tanc­kie Żywe wymia­ry (1948). Jest to ksią­żecz­ka wpi­sa­na w geo­gra­fię Ziem Odzy­ska­nych i rów­nie odzy­ska­ne­go morza, zawie­ra­ją­ca fra­zy takie, jak: „Haru­ję – budow­ni­czy łanów, bo peł­ny kłos w dło­ni / jest teraz zło­ci­stą kiel­nią. Myśli pro­ste, jak mie­dze, żyt­nie”. albo „Mknie nie­wi­dzial­ny pociąg po gło­sie – ochry­płym torze – / noc cięż­ką wio­ząc na grzbie­cie i cięż­szy od nocy węgiel”.

Waż­niej­sze od poczy­nio­nej dość dys­kret­nie dekla­ra­cji poli­tycz­nej jest jed­nak co inne­go. Nie­spo­dzie­wa­nie zwra­ca uwa­gę fakt, jak bar­dzo mło­dy Kar­po­wicz zależ­ny był od innych gło­sów poetyc­kich. W tych wier­szach sły­chać nie­kie­dy Cze­cho­wi­cza, nie­kie­dy Przy­bo­sia, cza­sem zaś echa popu­lar­nej w tam­tych latach fan­ta­zji o połą­cze­niu poezji wyso­kiej z moty­wa­mi ludo­wy­mi oraz gwał­tow­nej meta­fo­ry­ki koja­rzą­cej się raczej z wier­sza­mi poetów wojen­nych. Jeśli cokol­wiek odróż­nia ten tomik od innych przy­kła­dów ówcze­snej pro­duk­cji poetyc­kiej, jest to bar­dzo inten­syw­ne sku­pie­nie na przed­mio­cie, rekwi­zy­cie, a zara­zem kon­se­kwent­ne odczło­wie­cza­nie i utech­nicz­nie­nie posta­ci ludz­kich.

Gdzie jed­nak zaczy­na się Kar­po­wicz, któ­re­go zna­my? Zary­zy­ko­wał­bym stwier­dze­nie, że pierw­sze, nie­śmia­łe jesz­cze zapo­wie­dzi poezji, któ­ra mia­ła powstać dużo póź­niej, dają się odkryć w nie­wiel­kim, asce­tycz­nym tomi­ku Gorz­kie źró­dła. Tam meta­fo­ra powo­li prze­sta­je być ilu­stra­cją, a sta­je się tre­ścią. Tam wresz­cie pada pierw­sza wyraź­na dekla­ra­cja poetyc­kie­go mak­sy­ma­li­zmu, od razu sprzę­żo­na z obra­zem lasu: „Leż cicho. / Leż niby liść tego lasu, / Niby nasio­no wszyst­kich drzew”. To też histo­ria lite­ra­tu­ry – taka, któ­ra nie wyczer­pu­je się w stwier­dze­niu „zosta­ło napi­sa­ne”, lecz wyzna­cza kie­ru­nek w przy­szłość.

Ta się zaczy­na mate­ria­li­zo­wać w pierw­szym wier­szu tomu Kamien­na muzy­ka (1958). Pro­ces jest bole­sny, sam autor opi­su­je go jako pogrą­ża­nie się w sztucz­no­ści, a sie­bie w tytu­le wier­sza nazy­wa „czło­wie­kiem zmy­ślo­nym”. Pochwa­ła wysił­ku, któ­ry pozwo­lił na osią­gnię­cie tego sta­nu, brzmi nader gorz­ko:

Doko­na­łem nie­zwy­kłe­go czy­nu:
omi­ną­łem język ojczy­sty
W wie­ży Babel
wymie­ni­łem rzecz czar­no­le­ską
na syn­te­zę mowy
Było to trud­niej­sze od lotu bez skrzy­deł

I wła­śnie tutaj dzie­je się chy­ba rzecz dla poezji Kar­po­wi­cza kon­sty­tu­tyw­na. Trud­ność nie znaj­du­je sobie bez­piecz­ne­go miesz­ka­nia w mecha­ni­stycz­nych porów­na­niach z pierw­szej książ­ki, w tych ramio­nach jak kilo­fy, czy – znacz­nie cie­kaw­szych – „uner­wio­nych płat­kach naf­ta­li­ny”, pseu­do­ni­mu­ją­cych ręce kraw­co­wej. Prze­strzeń była już goto­wa, zago­spo­da­ro­wa­na, lecz nowy język nie chciał z niej sko­rzy­stać. I to jest chy­ba naj­cie­kaw­sza lek­cja, jaką może nam dać oma­wia­na książ­ka.

Zobacz­my bowiem, co było póź­niej. W zamy­ka­ją­cym pierw­szy tom dzieł zebra­nych Trud­nym lesie „syn­te­za mowy” cią­gle woli odno­sić się do drzew i rzek. I już zawsze tak było: naraz awan­gar­da i róż­ne od Miło­szo­we­go, a prze­cież podob­ne w inten­syw­no­ści wyko­rzy­sta­nie moty­wów przy­rod­ni­czych, „smo­li­ste list­ki owa­dów / przy­kle­jo­ne do rom­bów powie­trza”, chłop­skie, „boso­no­gie” meta­fo­ry przy­wo­dzą­ce na myśl Przy­bo­sia, spra­wia­ją­ce wra­że­nie, jak gdy­by Kar­po­wicz chciał się zako­rze­nić w poezji chłop­skiej.

Tak, wiem, ryzy­kow­na to teza, i pew­nie trze­ba by całej mono­gra­fii, aby ją udo­wod­nić. Nale­ża­ło­by za jej pomo­cą spraw­dzić, jak w tej poezji funk­cjo­nu­ją moty­wy, któ­re umow­nie zwy­kło się nazy­wać sie­lan­ko­wy­mi, a tak­że w jaki spo­sób mie­sza­ją się i kon­tra­stu­ją z nimi wąt­ki cywi­li­za­cyj­ne, w tym tak­że wąt­ki orga­ni­za­cji spo­łe­czeń­stwa (tu przy­po­mi­na­ją mi się utwo­ry jesz­cze póź­niej­sze – „babi­loń­skie dosta­wy mię­sa” z „Odwró­co­ne­go świa­tła” czy póź­ny poemat o Cze­cze­nii).

Oczy­wi­ście w krót­kim tek­ście nie ma na podob­ne roz­wa­ża­nia miej­sca. Dla­te­go tu zapre­zen­tu­ję tyl­ko upraw­do­po­dab­nia­ją­cy cały pomysł wiersz „anty­cy­wi­li­za­cyj­ny”.

Rucho­me scho­dy

Wnie­bo­wstę­pu­je­my
rucho­my­mi scho­da­mi
w obłok cywi­li­za­cji

Są tam gwiaz­dy
dla wzro­ku
dziew­czy­ny

ręka­wicz­ki
dla gorą­cych
rąk chłop­ca

Gwiaz­da prze­pa­la
skó­rę
ręka­wicz­ki

Ręce chłop­ca
spa­la­ją
dziew­czy­nę

Bez­błęd­nie
funk­cjo­nu­ją
scho­dy

mię­dzy
popio­ła­mi

Zasad­ni­czym bra­kiem tej książ­ki jest nie­obec­ność porząd­ne­go wpro­wa­dze­nia. Parę uwag o bra­ku dostę­pu do twór­czo­ści Kar­po­wi­cza, o jej wypad­nię­ciu z obie­gu na sku­tek emi­gra­cji auto­ra, wresz­cie na temat popra­wek edy­tor­skich, bar­dziej nie­ste­ty sygna­li­zu­je obec­ność tej luki niż ją zapeł­nia. Wia­do­mo wpraw­dzie, że Biu­ro Lite­rac­kie może się pochwa­lić publi­ka­cją ese­jów o auto­rze Trud­ne­go lasu (mam tu na myśli Pod­ziem­ne wnie­bo­wstą­pie­nie) oraz wywia­du z 1993 roku (Mówi Kar­po­wicz). Wia­do­mo też, że druk Dzieł zebra­nych to ini­cja­ty­wa bar­dzo waż­na i cen­na. Do peł­ni szczę­ścia bra­ku­je mi wstę­pu, autor­stwa – by pozo­stać przy auto­rach współ­pra­cu­ją­cych z Biu­rem – powiedz­my Jac­ka Guto­ro­wa.