Nieumówione spotkania albo jak czytałem Heaneya po polsku

Seamus Heaney? Wie­lu z nas tra­fi­ło na jego wier­sze przy­pad­ko­wo, wer­tu­jąc Anto­lo­gię nowej poezji bry­tyj­skiej Pio­tra Som­me­ra. Skła­mał­bym mówiąc, że spo­śród pre­zen­to­wa­nych tam poetów wyróż­ni­łem Heaneya. Poetów było wie­lu, wybór prze­kła­dów ogra­ni­czo­ny, a nasza zna­jo­mość nowej poezji bry­tyj­skiej pra­wie żad­na. Poru­szył mnie jed­nak wiersz „Otchłań”, mówią­cy o mat­ce topią­cej nie­mow­lę, a szcze­gól­nie ostat­ni frag­ment tego wier­sza (cytu­ję now­szą wer­sję)

Odtąd otchłań będzie
Zim­nym odbla­skiem dusz
Spod dale­kie­go pasma morza.
Nawet ręce Chry­stu­sa, nie zago­jo­ne,
Pie­ką i nie mogą tam łowić.

(tłum. Piotr Som­mer)

Kie­dy zatem zapro­po­no­wa­no mi napi­sa­nie tek­stu o pol­skich prze­kła­dach Heaneya, wró­ci­łem do „Otchła­ni” i od niej zaczą­łem ponow­ną lek­tu­rę. Mia­łem zresz­tą dru­gą wymów­kę: w listo­pa­dzie 2000 roku poeta odwie­dził Pol­skę, gosz­cząc w War­sza­wie i Kra­ko­wie. Uda­ło mi się dostać na wie­czór autor­ski w War­sza­wie. Było miło, mio­do­płyn­nie, ale jed­nak auten­tycz­nie – i to „jed­nak” zade­cy­do­wa­ło o tym, że posta­no­wi­łem wró­cić do pol­skich prze­kła­dów Heaneya. Czy coś się zmie­ni­ło w moim sto­sun­ku do prze­kła­dów? Czy któ­ryś z moich sądów, zresz­tą raczej nie­okre­ślo­nych i chy­bo­tli­wych niż zde­cy­do­wa­nych, uległ prze­war­to­ścio­wa­niu? Być może, pomy­śla­łem, odpo­wiem sobie na te i podob­ne pyta­nia.

Zacząć jed­nak chciał­bym od cze­goś inne­go, od spo­so­bu, w jaki czy­ta­łem Heaneya, od moje­go widze­nia jego wier­szy. I nie przy­pad­kiem roz­po­czą­łem od wier­sza „Otchłań”. Wyra­ża on coś nie­zwy­kle dla Heaneya cha­rak­te­ry­stycz­ne­go: jego fascy­na­cję tym, co znaj­du­je się u zbie­gu ducho­wo­ści i fizycz­no­ści. Heaney jest dla mnie poetą zie­mi. Poetą przy­ziem­nym, a zatem zmy­sło­wym i nie pozwa­la­ją­cym sobie na odlot w rejo­ny czy­stej abs­trak­cji. I mówiąc o przy­ziem­no­ści poezji Irland­czy­ka nie­ko­niecz­nie myślę o tzw. wier­szach bagien­nych, w któ­rych Heaney opi­su­je wydo­by­te z zie­mi zmu­mi­fi­ko­wa­ne cia­ła ludzi z kul­tur pier­wot­nych. Są to oczy­wi­ście wier­sze waż­ne i wspa­nia­łe. Znacz­nie istot­niej­sze wyda­ją mi się jed­nak dwa inne wymia­ry tej poezji.

Po pierw­sze – kato­li­cyzm Heaneya i wyra­sta­ją­ca stąd wia­ra w praw­dę wcie­le­nia. Wia­ra nie będą­ca świa­to­po­glą­dem, może nawet raczej tęsk­no­ta niż wia­ra? W posło­wiu do wybo­ru wier­szy Heaneya Piotr Som­mer czy­ni cel­ne porów­na­nie z Miło­szem, któ­ry „[w latach sie­dem­dzie­sią­tych – J.G.] do kato­li­cy­zmu tyl­ko tęsk­nił”. Dla Heaneya decy­du­ją­ca wyda­je się idea złą­cze­nia wymia­ru ducho­we­go i żywio­łu cie­le­sne­go, zie­mi­ste­go. Ale nie odnaj­dzie­my u nie­go tonu per­swa­zji czy łatwej dogma­ty­ki – nawet wcie­le­nie pozo­sta­je kwe­stią doświad­cze­nia oso­bi­ste­go, tego, co „tutaj i teraz”. Naj­lep­szym przy­kła­dem oso­bli­wej reli­gij­no­ści Heaneya (oso­bli­wej, bo nijak nie dają­cej się zwią­zać ze zna­ny­mi nam dys­kur­sa­mi reli­gij­ny­mi) jest wła­śnie wiersz „Otchłań”. Trze­ba przy­znać, że poeta nie uła­twia sobie (i nam) przy­ję­cia jakiejś pro­stej wizji reli­gij­nej – kon­klu­zje, ku któ­rym nas pro­wa­dzi, nie są ani jed­no­znacz­ne, ani nazbyt opty­mi­stycz­ne; są to w grun­cie rze­czy wąt­pli­wo­ści i pyta­nia, a nie potwier­dze­nia wła­sne­go świa­to­po­glą­du.

Po dru­gie – istot­ne wyda­je mi się prze­ko­na­nie Heaneya, że wiersz mówią­cy o rze­czach niskich i przy­ziem­nych nie musi być gor­szy od wier­sza trak­tu­ją­ce­go o spra­wach poważ­nych i gór­nych. W opu­bli­ko­wa­nej nie­daw­no przez Tygo­dnik Powszech­ny dys­ku­sji nad nihi­li­zmem poezji Phi­li­pa Lar­ki­na (dys­ku­sji spro­wo­ko­wa­nej przez Cze­sła­wa Miło­sza, któ­ry zamiast zaga­je­nia zapro­po­no­wał swój wiersz pt. „Prze­ciw­ko poezji Fili­pa Lar­ki­na”) irlandz­ki poeta tak oto bro­nił auto­ra High Win­dows: „(…) two­rze­nie dzie­ła arty­stycz­ne­go jest dąże­niem skie­ro­wa­nym ku górze, ozna­ką, że dusza pra­gnie prze­żyć i prze­ciw­sta­wić się cią­że­niu w dół. U Lar­ki­na dostrze­gam ten ruch (…) Fakt kształ­to­wa­nia i two­rze­nia, radość ze zna­le­zie­nia wyra­zu dla roz­pa­czy jest może nie tyle zane­go­wa­niem roz­pa­czy, co siat­ką zabez­pie­cza­ją­cą – bar­dzo trud­no jest runąć w nicość, kie­dy w dole roz­cią­gnię­ty jest wiersz”. Ten ostat­ni obraz jest, sądzę, bar­dzo suge­styw­ny. Mówi się tutaj nie o poezji płyt­kiej i nie­świa­do­mej wła­snych celów, lecz wła­śnie o poezji zie­mi, o szu­ka­niu i odnaj­dy­wa­niu języ­ka, w któ­rym moż­na bro­nić tego, co przy­ziem­ne i na pozór mało poetyc­kie.

Czy powyż­sze uwa­gi – przy­zna­ję, tro­chę sche­ma­tycz­ne – mają jakieś zna­cze­nie dla tłu­ma­cza? Spe­cjal­nie dla tłu­ma­cza pol­skie­go? Wyda­je mi się, że tak. Mówiąc dość ogól­ni­ko­wo, Heaney postrze­ga język nie tyl­ko jako mecha­nizm prze­kła­da­ją­cy inten­cje, lecz widzi w nim jakość samą w sobie, świat odręb­ny i fascy­nu­ją­cy. Język ma zna­cze­nie rów­nie waż­ne jak to, co ma być w tym języ­ku wyra­żo­ne. Już w pierw­szym tomie (Death of a Natu­ra­list, 1966) daje się odczuć zami­ło­wa­nie irlandz­kie­go poety do brzmie­nia słów (choć­by wiersz tytu­ło­wy, w któ­rym język nabie­ra nie­zwy­kłej gęsto­ści i roz­lew­no­ści). Ale chy­ba dopie­ro w tomie Win­te­ring Out (1972) poeta prze­ło­żył tę fascy­na­cję na sło­wa. W wier­szu „Ana­ho­rish” tytu­ło­we miej­sce to dla poety „mięk­ki spa­dek / spół­gło­sek, łąka samo­gło­sek”. Albo taki, bar­dziej roz­bu­do­wa­ny opis:

to było ciem­ne O
jak w Bro­agh -
cichy stu­kot kro­pel
w prze­wia­nych drze­wach czar­ne­go bzu
i liściach rabar­ba­ru
koń­czył się nie­mal
nagle, jak to koń­co­we
gh, z któ­rym cudzo­ziem­cy
nie mogli dojść do ładu.

(„Bro­agh”, tłum. Piotr Som­mer)

Na pozór mogło­by się wyda­wać, że miłość do brzmień i melo­dii rodzi­me­go języ­ka uła­twia tłu­ma­czo­wi zada­nie. W histo­rii poezji pol­skiej było wie­lu poetów, któ­rzy w feno­me­nal­ny spo­sób wyko­rzy­sty­wa­li dźwię­ko­wą gęstość i melo­dyj­ność pol­sz­czy­zny. Nale­ża­ło­by może zatem pójść za cio­sem i osa­dzić poezję Heaneya w któ­rymś ze zna­nych nam języ­ków pol­skich, na przy­kład języ­ku Leśmia­na, Wata, Ficow­skie­go? Stwo­rzyć pol­skie­go Heaneya w opar­ciu o zna­ne i sza­no­wa­ne wzo­ry?

To chy­ba nie takie pro­ste. Ist­nie­je zasad­ni­cza róż­ni­ca pomię­dzy pol­sz­czy­zną a języ­kiem angiel­skim. Ten ostat­ni dąży do pro­sto­ty, kla­row­no­ści i ostro­ści widze­nia. Pol­sz­czy­zna odwrot­nie – w swych naj­lep­szych reali­za­cjach jest wylew­na, roz­le­gła, gęsta od pre­fik­sów i sufik­sów, zama­zu­ją­ca gra­ni­ce pomię­dzy poszcze­gól­ny­mi zna­cze­nia­mi. Tłu­ma­cząc Heaneya na język pol­ski nale­ży iść pod prąd pol­sz­czy­zny, zmu­szać ją do mak­sy­mal­nej pro­sto­ty i czy­sto­ści, a zara­zem zawrzeć w niej zami­ło­wa­nie do słów, dźwię­ków, spół­gło­sek i samo­gło­sek. Są u irlandz­kie­go poety wier­sze, któ­re zbu­do­wa­ne są na dłu­gich wer­sach i boga­tej orna­men­ty­ce, i dzię­ki temu łatwiej pod­da­ją się natu­ral­ne­mu nur­to­wi pol­sz­czy­zny. Myślę tu przede wszyst­kim o wcze­snych utwo­rach, choć­by wła­śnie o „Śmier­ci przy­rod­ni­ka” czy „Opo­wia­da­niu żony”. W póź­niej­szych wier­szach wir­tu­oze­ria Heaneya prze­ja­wia się ina­czej, jako sztu­ka zwię­zło­ści, eko­no­mii środ­ków. Ot, na przy­kład wspo­mnia­ne „wier­sze bagien­ne”. Nadal sły­chać, że poeta z roz­ko­szą doty­ka zmy­sła­mi każ­dej zgło­ski, każ­de­go dźwię­ku – ale tej poetyc­kiej fizjo­lo­gii towa­rzy­szy tutaj nie­po­rów­ny­wal­nie ostrzej­szy rygor. Wer­sy są krót­sze, dobit­niej­sze. Sma­ko­wa­nie języ­ka wyma­ga zmy­słu bar­dziej wyde­li­ka­co­ne­go, aż do tego momen­tu, w któ­rym poje­dyn­czy dźwięk (na przy­kład gh) roz­brzmie­wa w uchu poety muzy­ką tak sub­tel­ną i osob­ną, że sta­je się nie­prze­kła­dal­ny na żaden z ist­nie­ją­cych dia­lek­tów czy narze­czy.

War­to też uświa­do­mić sobie, że angielsz­czy­zna Heaneya jest sil­nie zako­rze­nio­na w pew­nej kul­tu­rze – może nawet kul­tu­rach, bo oprócz tra­dy­cji irlandz­kiej czy cel­tyc­kiej daje się u nie­go wysły­szeć tra­dy­cję wier­sza angiel­skie­go. Jeże­li moż­na mówić o aku­sty­ce poje­dyn­cze­go sło­wa czy dźwię­ku, o pogło­sach czy echach nie­sio­nych przez język, jego splo­tach ety­mo­lo­gicz­nych i fra­ze­olo­gicz­nych – to oddać tak rozu­mia­nej aku­sty­ki języ­ka się nie da. W wier­szach Heaneya sło­wa waż­ne są nie tyl­ko jako prze­kaź­ni­ki sen­su; waż­na jest ich histo­ria, waż­ne jest ich osa­dze­nie w lokal­nej gwa­rze, waż­na jest muzy­ka tego, a nie inne­go, dia­lek­tu.

*

Jaka jest histo­ria „pol­skie­go” Heaneya? Zaczę­ło się od prze­kła­dów Pio­tra Som­me­ra, któ­ry odkrył irlandz­kie­go poetę dla pol­skich czy­tel­ni­ków. Pierw­sze tłu­ma­cze­nia opu­bli­ko­wa­ne zosta­ły w poło­wie lat sie­dem­dzie­sią­tych (Lite­ra­tu­ra na Świe­cie 1/1975). Potem przy­szła wspo­mnia­na Anto­lo­gia nowej poezji bry­tyj­skiej (1983), dzie­sięć lat póź­niej – anto­lo­gia Sze­ściu poetów pół­noc­no­ir­landz­kich, a w 1998 roku czy­tel­ni­cy otrzy­ma­li tom Kole­jo­we dzie­ci, naj­więk­szy jak dotąd wybór prze­kła­dów Pio­tra Som­me­ra. W latach dzie­więć­dzie­sią­tych poja­wi­ły się też prze­kła­dy Sta­ni­sła­wa Barań­cza­ka, naj­pierw w tomie 44 wier­sze (1994), póź­niej w zbio­rze Cią­gnąc dalej: nowe wier­sze 1991–1996 (1996). Pod jego redak­cją uka­zał się rów­nież wybór ese­jów Heaneya, Zawie­rzyć poezji (1996).

Przy­go­to­wu­jąc się do napi­sa­nia niniej­sze­go szki­cu prze­czy­ta­łem jesz­cze raz wszyst­kie wymie­nio­ne książ­ki, kon­fron­tu­jąc kon­kret­ne wier­sze z wer­sja­mi ory­gi­nal­ny­mi. Pró­bo­wa­łem tak­że czy­tać prze­kła­dy jako tek­sty auto­no­micz­ne, tak jak­by były to już wer­sje ory­gi­nal­ne – inte­re­so­wał mnie spo­sób osa­dze­nia Heaneya w pol­sz­czy­znie. Zaję­cie fascy­nu­ją­ce, bo pozwa­la wnik­nąć w mate­rię języ­ka, jego zako­rze­nie­nie w prze­szło­ści, jego wewnętrz­ne pęk­nię­cia i zapę­tle­nia. Im dokład­niej wni­ka się w wier­sze i ich prze­kła­dy, tym wyra­zist­sze sta­ją się prze­su­wy i znie­kształ­ce­nia sen­sów, tym dobit­niej widać wszyst­kie nie­bez­pie­czeń­stwa, jakie wią­żą się z tłu­ma­cze­niem takie­go poety jak Seamus Heaney.

Jakie zatem nie­bez­pie­czeń­stwa czy­ha­ją na pol­skie­go tłu­ma­cza poezji Heaneya? Myślę, że pod­sta­wo­wym błę­dem jest lek­ce­wa­że­nie pre­cy­zji, z jaką poeta kon­stru­uje wiersz. Cho­dzi nie tyl­ko o metrum i rymy, lecz rów­nież o dokład­ne uży­cie poje­dyn­czych słów. A tak­że o pedan­te­rię i skru­pu­lat­ność, jakie skry­wa­ją się w pozor­nie swo­bod­nej melo­dyj­no­ści wier­sza. Nie­bez­pie­czeń­stwa zwią­za­ne­go ze zbyt libe­ral­nym podej­ściem do lite­ry tek­stu nie unik­nął chy­ba Sta­ni­sław Barań­czak, któ­ry nie­rzad­ko sku­pia się wyłącz­nie na odda­niu rymów i ali­te­ra­cji. To oczy­wi­ście waż­ne środ­ki poetyc­kie, czę­sto przez Heaneya wyko­rzy­sty­wa­ne. Cza­sa­mi jed­nak pol­ski tłu­macz nagi­na sens ory­gi­na­łu tak, aby zacho­wać jego walo­ry for­mal­ne. Wyda­je mi się, że nie zawsze wycho­dzi to poezji na dobre. Pro­szę wyba­czyć, że pogry­ma­szę nad kon­kret­ny­mi frag­men­ta­mi, ale może dzię­ki temu moje zastrze­że­nia zabrzmią bar­dziej prze­ko­nu­ją­co (z uwa­gi na cha­rak­ter niniej­sze­go szki­cu – któ­ry nie ma być ana­li­zą porów­naw­czą – ogra­ni­czam ilość przy­kła­dów; chciał­bym jedy­nie wska­zać na pew­ne mecha­ni­zmy znie­kształ­ca­ją­ce sens poezji).

Oto na przy­kład w wier­szu „Wyję­ty spod pra­wa” mamy u Barań­cza­ka doda­ny wers, nie­obec­ny w ory­gi­na­le:

Zacią­gną­łem tam raz na postron­ku – dróż­ką w szpa­le­rze krzy­wych
Olch, zaro­śnię­tych kosma­to bazia­mi – naszą fry­zyj­kę,
Ner­wo­wą, jak­by i ona liczy­ła się z jakimś ryzy­kiem.

Rym „fry­zyj­kę-ryzy­kiem” jest efek­tow­ny, ale został osią­gnię­ty za cenę doda­nia pra­wie całe­go ostat­nie­go wer­su (w ory­gi­na­le jest jedy­nie przy­miot­nik nervo­us, „ner­wo­wa”). Czy kro­wa rze­czy­wi­ście „liczy­ła się z jakimś ryzy­kiem”? A jeśli nawet tak, to czy war­to z tego powo­du rezy­gno­wać z wer­su, któ­ry w tym miej­scu poja­wia się w ory­gi­na­le? Inny­mi sło­wy: czy war­to dla osią­gnię­cia rymu usu­wać jeden wers ory­gi­nal­ny, a zamiast tego dawać wers zupeł­nie nowy, w ory­gi­na­le nie­obec­ny? Moż­na zro­zu­mieć doda­nie jed­ne­go sło­wa (mamy tu taki przy­pa­dek – przy­miot­nik „krzy­wych”), ale pra­wie cały wers? Prze­czy­taj­my dla porząd­ku prze­kład Som­me­ra:

Zawlo­kłem tam kie­dyś ner­wo­wą fry­zyj­kę, spę­ta­ną,
Wzdłuż szpa­le­ru olch przy­droż­nych, koć­ka­mi oble­pio­nych,
Do szo­py, gdzie byk Kel­ly­’e­go był wię­zio­ny.

Pre­cy­zja prze­kła­du wyma­ga przy­naj­mniej tego – zacho­wa­nia wszyst­kich słów i obra­zów. W przy­pad­ku wier­szy Heaneya waż­na też jest trans­la­tor­ska powścią­gli­wość, umie­jęt­ność zawie­sze­nia gło­su tam, gdzie nastę­pu­je to w wier­szu ory­gi­nal­nym. Heaney nie jest poetyc­kim impre­sjo­ni­stą, polu­ją­cym na obra­zy i nastro­je i trak­tu­ją­cym język hur­to­wo, jako mate­rię, z któ­rej kon­stru­uje się wier­sze. Jeśli wcho­dzi mu się w sło­wo i doda­je coś od sie­bie, to trze­ba liczyć się z tym, że w spo­sób poważ­ny defor­mu­je się osta­tecz­ny wydźwięk wier­sza. Pierw­sza zwrot­ka wier­sza „North” brzmi:

I retur­ned to a long strand,
the ham­me­red curve of a bay,
and found only the secu­lar
powers of the Atlan­tic thun­de­rings.

Barań­czak pro­po­nu­je wer­sję nastę­pu­ją­cą:

Wró­ci­łem na dłu­gie wybrze­że,
kutą mło­tem krzy­wi­znę zato­ki,
i zasta­łem tyl­ko świec­kie wła­dze
Atlan­ty­ku, ich grzmią­cy gniew.

Prze­kład brzmi, moim zda­niem, zna­ko­mi­cie – może nawet odro­bi­nę lepiej od ory­gi­na­łu? – trud­no jed­nak nie zauwa­żyć, że jest nie­pre­cy­zyj­ny: u Heaneya nie ma mowy o „gnie­wie”. Dro­biazg? Chy­ba jed­nak nie – prze­cież ktoś, kto nie zagląd­nął do ory­gi­na­łu, mógł (może nawet pod­świa­do­mie) zorien­to­wać swo­ją lek­tu­rę całe­go wier­sza w opar­ciu o to jed­no sło­wo. A nie jest to sło­wo przy­pad­ko­we czy nie­istot­ne i posia­da swój – excu­sez le mot – cię­żar seman­tycz­ny.

W obu wybo­rach opu­bli­ko­wa­nych przez Barań­cza­ka mamy prze­kła­dy zna­ko­mi­te. Jed­nak nawet w naj­lep­szych reali­za­cjach tłu­macz powta­rza ten sam chwyt, zwra­ca­jąc uwa­gę przede wszyst­kim na dys­cy­pli­nę wier­sza. Bywa tak, że kon­kret­ne sen­sy poświę­ca­ne są na ołta­rzu rygo­ru for­mal­ne­go. Pro­blem strat i zysków jest oczy­wi­ście odwiecz­nym pro­ble­mem tłu­ma­czy – wyda­je mi się jed­nak, że nie­któ­re roz­wią­za­nia Barań­cza­ka są nazbyt jed­no­znacz­ne: sens pod­po­rząd­ko­wa­ny zosta­je syme­trii. Jaki jest Heaney w uję­ciu Barań­cza­ka? Czy to już jest „pol­ski” Heaney? Osa­dzo­ny na trwa­łe w pol­sz­czyź­nie? Mam pew­ne wąt­pli­wo­ści. Być może za mało jest tych prze­kła­dów, może powin­ni­śmy pocze­kać na kolej­ne pro­po­zy­cje, może stwo­rzą one inte­re­su­ją­cą sumę. W pio­nier­skich publi­ka­cjach Barań­cza­ka zawar­ta jest pew­na wizja tłu­ma­cze­nia poezji. Ale czy w trak­cie tłu­ma­cze­nia kolej­nych zdań moż­na opie­rać się na wizji? Choć­by to była wizja potwier­dzo­na inny­mi zna­ko­mi­ty­mi prze­kła­da­mi? W przy­pad­ku wier­szy Heaneya odpo­wiedź na to pyta­nie jest, moim zda­niem, nega­tyw­na. Nad prze­kła­da­mi uno­si się duch ali­te­ra­cji i wszel­kie­go rodza­ju rymów; język trak­to­wa­ny jest jako zbiór ele­men­tów, któ­re trze­ba do sie­bie dopa­so­wać; raz po raz kom­pli­ka­cji ule­ga­ją obra­zo­wa­nie i meta­fo­ry­ka. W spo­sób nie­uchron­ny pro­wa­dzi to do pew­nej mecha­nicz­no­ści języ­ka. Wer­sy „pod­cią­ga­ne” są do rymów, zamiast brzmie­nia słów cho­dzi już raczej o efek­tow­ność i ele­gan­cję meta­fo­ry, a wszel­kie nie­ja­sno­ści tłu­ma­czo­ne są za pomo­cą doda­nych, i nie­obec­nych w ory­gi­na­le, wyra­zów i sfor­mu­ło­wań.

Oba­wiam się też, że w podej­ściu Barań­cza­ka do wier­szy Heaneya poja­wił się ele­ment ruty­ny. No bo jak wytłu­ma­czyć fakt, że wiersz dedy­ko­wa­ny Her­ber­to­wi („A Hyper­bo­re­an”), jeden z ostat­nich utwo­rów irlandz­kie­go poety, został dość poważ­nie zmie­nio­ny w pol­skim prze­kła­dzie, i to zmie­nio­ny lek­ką ręką, jak gdy­by cho­dzi­ło o coś oczy­wi­ste­go? Powiem tyl­ko, że w prze­kła­dzie bra­ku­je kil­ku klu­czo­wych słów (na przy­kład w ory­gi­na­le mamy obraz sate­li­tów i orłów krą­żą­cych nad wyrocz­nią del­fij­ską – w prze­kła­dzie są tyl­ko orły), pew­ne sło­wa są doda­ne przez tłu­ma­cza (mowa jest o stro­je­niu liry – Barań­czak znie­kształ­ca wers dla efek­tu eufo­nicz­ne­go: „uczył cię gry na lirze, sta­ran­ne­go stro­je­nia jej strun”), poja­wia­ją się wresz­cie w pol­skiej wer­sji obra­zy nie­obec­ne w ory­gi­na­le (szcze­gól­nie zasta­no­wił mnie obraz orłów, któ­re „zakre­śla­ły w powie­trzu ści­śle wier­ne kopie swo­ich orbit” – z ory­gi­na­łu pozo­sta­ły tu tyl­ko dwa sło­wa). Nie chciał­bym prze­sa­dzać – Barań­czak ma na swo­im kon­cie kil­ka inte­re­su­ją­co i wier­nie prze­ło­żo­nych wier­szy Heaneya – trud­no jest jed­nak przejść do porząd­ku dzien­ne­go nad tak ewi­dent­ny­mi odstęp­stwa­mi od utwo­rów ory­gi­nal­nych.

*

Dru­gim obok Barań­cza­ka tłu­ma­czem poezji Heaneya jest Piotr Som­mer (poje­dyn­cze wier­sze tłu­ma­czy­li Andrzej Szu­ba i Tade­usz Sła­wek). Som­me­ro­wy pomysł na tłu­ma­cze­nie wier­szy jest inny: dys­cy­pli­na for­mal­na scho­dzi u nie­go na plan dal­szy. Widać to zresz­tą w wybo­rze prze­ło­żo­nych wier­szy – wyda­je się, że Som­mer uni­ka wier­szy sil­nie zryt­mi­zo­wa­nych i zawie­ra­ją­cych wyra­zi­ste, sil­ne rymy. Inne widze­nie poezji, inna poety­ka, inna opty­ka. Na mar­gi­ne­sie dodam, że ta odmien­ność jest zdra­dziec­ka dla każ­de­go, kto chce pisać o pol­skich prze­kła­dach Heaneya. Ist­nie­nie dwóch prze­kła­dów zachę­ca do pro­stych prze­ciw­sta­wień i pola­ry­za­cji, te zaś doko­ny­wa­ne są zazwy­czaj za cenę uprosz­czeń. Być może powi­nie­nem powie­dzieć od razu, że prze­kła­dy Som­me­ra zda­ją mi się bar­dziej inte­re­su­ją­ce. Nie chciał­bym jed­nak prze­ciw­sta­wiać sobie doko­nań Barań­cza­ka i Som­me­ra. Zapro­po­no­wa­ne przez nich wybo­ry wier­szy sta­no­wią już w tej chwi­li pozy­cje kano­nicz­ne i nie sądzę, by kto­kol­wiek zamie­rzał pod­wa­żać zna­cze­nie tych publi­ka­cji. War­to nato­miast poku­sić się o ana­li­zę kon­kret­nych wier­szy, po to głów­nie, aby dostrzec mecha­ni­zmy rzą­dzą­ce pro­ce­sem tłu­ma­cze­nia i ewen­tu­al­nie zasta­no­wić się nad nie­bez­pie­czeń­stwa­mi wyni­ka­ją­cy­mi z obra­nia takich a nie innych mecha­ni­zmów.

Jeśli porów­nać Som­me­ro­we prze­kła­dy z wer­sja­mi ory­gi­nal­ny­mi, zauwa­żal­na sta­je się pre­cy­zja, z jaką tłu­macz odda­je wier­sze irlandz­kie­go poety. Niby to nor­mal­ne i nie powin­no się za to chwa­lić, jed­nak przy­wo­ła­ne przed chwi­lą wyjąt­ki tłu­ma­czeń Barań­cza­ka poka­zu­ją, że aku­rat­ność trans­la­tor­skiej robo­ty to nie­ko­niecz­nie oczy­wi­stość. Som­mer nie pozwa­la sobie ani na odej­mo­wa­nie słów, ani na (ba!) dopo­wia­da­nie sen­sów czy dobu­do­wy­wa­nie meta­for. Taki jest tutaj, jak rozu­miem, punkt wyj­ścia: trzy­mać się ści­śle ory­gi­na­łu, nie bawić się w kry­ty­ka czy komen­ta­to­ra. Myślę, że gdy­by zapy­tać Som­me­ra o moż­li­wość stwo­rze­nia „pol­skie­go Heaneya”, począ­tek odpo­wie­dzi mógł­by przy­po­mi­nać poprzed­nie zda­nie. Dys­ku­sja moż­li­wa jest po dopeł­nie­niu pod­sta­wo­wych obo­wiąz­ków, w tym przy­pad­ku po prze­ło­że­niu słów ory­gi­na­łu. Tłu­macz z góry się ogra­ni­cza, ale może­my mieć gwa­ran­cję, że Heaney po pol­sku będzie mimo wszyst­ko Heaney­em, a nie na przy­kład angli­cy­zu­ją­cym Som­me­rem.

A zatem pre­cy­zja. Ale czy tyl­ko to? Już w trak­cie lek­tu­ry prze­kła­dów pomiesz­czo­nych w Anto­lo­gii nowej poezji bry­tyj­skiej czu­ło się, że tłu­macz podzie­la fascy­na­cję poje­dyn­czy­mi sło­wa­mi, brzmie­nia­mi i w ogó­le aku­sty­ką języ­ka, że przy tym zale­ży mu, aby sło­wa „leża­ły” w języ­ku, w mowie, aby nie słu­ży­ły jedy­nie do kon­stru­owa­nia kom­bi­na­cji obra­zów i meta­for. Przy­to­czo­ne na począt­ku frag­men­ty prze­kła­dów dobrze odda­ją tę jakość. Ale było coś jesz­cze. Dzi­siaj wyda­je mi się, że pod­sta­wo­wym osią­gnię­ciem Som­me­ra jest połą­cze­nie pre­cy­zji i pro­sto­ty. Takie są wier­sze ory­gi­nal­ne: skru­pu­lat­ne, a zara­zem poto­czy­ste – tak to brzmi po angiel­sku. Wier­sze nie­zwy­kle dro­bia­zgo­we – o osta­tecz­nym efek­cie decy­du­je nie nagro­ma­dze­nie figur poetyc­kich, obra­zów i meta­for, lecz cel­ność poje­dyn­czych słów. Jed­no­cze­śnie wier­sze czer­pią­ce z języ­ka potocz­ne­go, prze­twa­rza­ją­ce ten język, bo on sam, bez pomo­cy poety, roz­my­wa raczej niż kla­ru­je sen­sy. Cho­dzi więc o napię­cie pomię­dzy tym, co przy­ziem­ne i poto­czy­ste, a poetyc­kim rygo­rem. Prze­ło­że­nie tego napię­cia jest zada­niem nie­zwy­kle trud­nym, bo łatwo z języ­ka potocz­ne­go sto­czyć się w język nie­okre­ślo­ny i nie­pre­cy­zyj­ny, a jesz­cze pro­ściej zamie­nić pre­cy­zję na kom­bi­na­to­ry­kę i prze­ra­fi­no­wa­nie tak struk­tu­ry wier­sza, jak jego obra­zo­wa­nia.

Może war­to też zwró­cić uwa­gę na włą­czo­ne do tomu Kole­jo­we dzie­ci pro­zy Heaneya? Na pozór są to tek­sty auto­bio­gra­ficz­ne i fak­to­gra­ficz­ne, ale – podob­nie jak ostat­nio w przy­pad­ku Car­so­na – dość łatwo wyła­pać w nich rytm poetyc­ki. Obra­zo­wa­nie, sta­ran­nie dobra­na dłu­gość zda­nia, pre­cy­zyj­na inter­punk­cja, a poza tym dziw­ne uczu­cie, że autor gubi po dro­dze prze­rzut­nie – wszyst­ko to spra­wia, że czu­je­my się w Heaney­owej pro­zie dość swo­bod­nie. Chwi­la­mi może razić pew­na mono­to­nia, ale jeśli cho­dzi o poezję zda­nia, Heaney jest nie­omyl­ny. A po pol­sku? Choć pro­zy są krót­kie, to trze­ba je sma­ko­wać powo­li, zda­nie po zda­niu – pobież­na lek­tu­ra nie ma sen­su, lepiej od razu dać sobie spo­kój. Som­mer ostroż­nie, ale dość pew­nie przy­mie­rza pol­sz­czy­znę do ory­gi­nal­ne­go tek­stu. Jed­no tyl­ko zda­nie (z frag­men­tu zaty­tu­ło­wa­ne­go „Ompha­los”): „A oto i stud­nia, wysmu­kłe żela­zne bóstwo, z zagię­tym pyskiem i w heł­mie, ze zwi­sa­ją­cą zama­szy­ście dźwi­gnią, poma­lo­wa­ne na ciem­no­zie­lo­no i usta­wio­ne na beto­no­wej plin­cie – wyzna­cza­ją­ce śro­dek inne­go świa­ta”.

We wspo­mnia­nym już posło­wiu do swo­je­go wybo­ru Som­mer pisze: „… czu­łem szorst­ką zmy­sło­wość zgło­sek, ale czę­sto nie sły­sza­łem melo­dii. Trud­ność spra­wiał mi zarów­no kolo­ryt lokal­ny jego wiej­skich wier­szy, jak i irlandz­kość (sen­sów i into­na­cji) jego angielsz­czy­zny”. To chy­ba naj­zwięź­lej­szy opis poezji Heaneya i kło­po­tów, jakie spra­wia ona tłu­ma­czom. Łatwiej jest potrak­to­wać wier­sze Heaneya jako swe­go rodza­ju rebu­sy, a prze­kład jako inte­lek­tu­al­ną potycz­kę z tek­stem; o ileż ulot­niej­sze są fak­tu­ra i zmy­sło­wość języ­ka, o ileż trud­niej jest je oddać w prze­kła­dzie! Wła­śnie dla­te­go tłu­ma­cze­nia Som­me­ra wyda­ją mi się cie­kaw­sze. Cie­kaw­sza jest pró­ba zako­rze­nie­nia wier­szy w języ­ku, moc­ne­go osa­dze­nia ich w pol­sz­czyź­nie, nie tyl­ko tej wyso­kiej, ale i tej potocz­nej, pod­le­ga­ją­cej cią­głe­mu roz­chwia­niu seman­tycz­ne­mu i fra­ze­olo­gicz­ne­mu. Chy­ba błęd­ne jest prze­ko­na­nie o decy­du­ją­cej roli inte­lek­tu i abs­trak­cji w poezji Heaneya – jest to raczej poezja tego, co przy­ziem­ne, tego, co się wyda­rza, nie zaś poezja spe­ku­la­cji trak­to­wa­nych jako ćwi­cze­nia umy­sło­we.

Jak więc jest w koń­cu z tym pol­skim Heaney­em? Myślę, że pyta­nie jest źle sfor­mu­ło­wa­nie i pew­nie nazbyt ogól­ni­ko­we. Ogól­ni­ko­wa i mało odkryw­cza musia­ła­by też być odpo­wiedź. Może odna­le­zie­nie odpo­wied­nie­go tonu – odkry­cie takie­go reje­stru w pol­sz­czyź­nie, któ­ry był­by dokład­nym ekwi­wa­len­tem reje­stru angielsz­czy­zny – jest nie­moż­li­we? Wia­do­mo skąd­inąd, że nie uda­ło się jak dotąd osa­dzić w pol­sz­czyź­nie wier­szy Yeat­sa… Może rację ma Som­mer, któ­ry pisze gdzieś, iż „wiersz powi­nien wypaść po pol­sku przy­zwo­icie”? Może każ­dy dobry, „przy­zwo­ity” prze­kład jest doświad­cze­niem wzbo­ga­ca­ją­cym pol­sz­czy­znę? Na odpo­wiedź przyj­dzie nam pew­nie pocze­kać. I być może jest tak, że o kla­sie „pol­skie­go” Heaneya decy­du­ją i decy­do­wać będą kon­kret­ne wier­sze, a nie rejestr języ­ko­wy czy dia­lekt, któ­ry mu przy­pi­sze­my. Kon­kret­ne wier­sze, kon­kret­ne sło­wa i dźwię­ki.

Cze­ka nas tyle „nowych, pięk­nych zdań”? Jak choć­by to, z wier­sza „Pio­sen­ka” (w tłum. Pio­tra Som­me­ra):

Są błot­ne kwia­ty dia­lek­tu
I nie­śmier­tel­ni­ki abso­lut­ne­go słu­chu
I ta chwi­la, kie­dy śpiew pta­ka jest bar­dzo bli­ski
Muzy­ce wyda­rzeń.