recenzje / ESEJE

Niezabliźniony świat

Recenzja Pawła Zająca, towarzysząca premierze książki Przekreślony początek Ryszarda Krynickiego, wydanej w Biurze Literackim 20 marca 2017 roku.

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

I

Przekreślony początek to miejsce, gdzie obietnica drogi zostaje zawieszona, gdzie unieważnia się nadzieję związaną z możliwością osiągnięcia celu, to również negatywny gest wymierzony w źródło, ciągłość, tradycję, to w końcu próba napisania czegoś jeszcze raz, niekoniecznie inaczej, niekoniecznie mądrzej, po prostu jeszcze raz. Ponadto gdy przekreślimy początek, a przekreślamy go nieustannie, pisząc, tworząc, myśląc, oznacza to, że cały czas zmagamy się z czymś od nas większym, że mamy świadomość własnej niemoty, która skazuje na nieskończone podejmowanie kolejnych prób albo na absolutną rezygnację, na milczenie. Właśnie tutaj, pomiędzy głosem a milczeniem, w niemilknącym dialogu bytu z nicością, umieściłbym wiersze z nowej książki Ryszarda Krynickiego Przekreślony początek.

Jednak zanim o samych wierszach, trzeba w przypadku tej pozycji poczynić pewne zastrzeżenie natury ogólnej, wyabstrahować ją z kontekstu historycznoliterackiego i czytać niejako poza nim, nie przejmując się zbytnio dyskursem objaśniającym lirykę Krynickiego, jak i miejscem, jakie mu przydzielono na poetyckiej mapie. Wydaje się zresztą, że sam układ i wybór utworów zamieszczonych w książce sugeruje taki typ nieuprzedzonej lektury, nie mamy bowiem ani informacji o książkach, w których wiersze pojawiły się oryginalnie, ani o roku ich powstania lub publikacji. Z nielicznych dat pojawiających się w książce i uprzedniej znajomości dorobku autora wiemy, że wybór został uporządkowany chronologicznie, a wartością nadrzędną przy jego układaniu zdaje się być klasa samych wierszy. Dlatego też nie będziemy w niniejszej prezentacji odwoływać się do powszechnie znanych wytrychów interpretacyjnych, za pomocą których Krynicki był na ogół rozbrajany, bądź też wiązać go z jakąś formacją lub grupą literacką. Postaramy się raczej przeczytać zamieszczone w książce wiersze jako osobną opowieść, nie przejmując się zbytnio ani czasem, ani miejscem ich powstania.

II

Przekreślony początek to książka poety, który chce dać świadectwo. Jednak doświadczenie zawarte, czy może raczej należałoby napisać zagubione, w tych wierszach jest z natury swej wsobne i pojedyncze, związane z bezpośrednim, cielesnym niemal spotkaniem ze światem. Ten świat nie wydarza się gdzieś tam, posłuszny swoim tajemniczym prawom, nie zamienia się w historię, nie przemawia językiem kronik i dat, świat jest u Krynickiego tu oto, jest tym, co najbliższe i przez tę bliskość bolesne i nie do zniesienia. Świadectwo zaś, o jakim wspomnieliśmy powyżej, musi być z natury swej paradoksalne i nieoczywiste, bo przecież zapośredniczone przez język, uwikłane w literaturę. Prawdziwy świadek – czyli ktoś, komu nigdy nie będzie dane zdać relacji – jest zawsze ślepy, głuchy i niemy, jego kondycję określa szereg traum i aporii, świadek tkwi w samym środku, otoczony przez mur, którego nie jest w stanie sforsować żaden język, metafora lub obraz, świadek spala się, spaja się z wydarzeniem, gdy tylko spróbuje zrobić krok w tył, nabrać dystansu, z uczestnika, a więc z kogoś, kto wydarza się, przemieni się w widza, bezstronnego obserwatora. Krynicki zdaje się być takim „odwróconym” świadkiem, zdającym sobie sprawę z pozycji, w jakiej się znajduje oraz z powinności, która na nim ciąży, a także z tego, a może przede wszystkim z tego, że gdy tylko zabierze głos, zastąpi doświadczenie wierszem, jego wyjątkowa pozycja, jego niemożliwa pozycja, będzie na zawsze stracona. Dlatego nawet gdy rezygnuje – a rezygnuje zawsze, gdy pisze – z tej uprzywilejowanej i z zasady niemej pozycji, to często pozostaje w czytelniku poczucie, że zrobił to niejako wbrew sobie, że zbłądził, uległ pokusie formy, podczas gdy powinien trwać w osłupieniu na widok tego, co jest. Tak jakby ten wzniosły stupor był bardziej naturalną, bardziej ludzką reakcją na wydarzanie się świata niż wiersze. Wiersz jest tylko próbą wymknięcia się, ucieczki, wejścia w zupełnie inny krąg odniesień, jest także maską, pozą, w jakiś sposób niegodną świata, niemającą z nim wiele wspólnego.

Stąd też bierze się obecna w tych wierszach świadomość opaczności, jakiejś zasadniczej pomyłki i nieporozumienia, być może także wstydu, że to właśnie język jest tym, co mam do dyspozycji, żeby dać świadectwo, że tylko za jego pośrednictwem mogę wyjść na światło. Język jest ze świata, jest częścią molocha, jego obcości nie sposób zredukować, używając go przeciw niemu. Dla Krynickiego nie jest to poręczne narzędzie, wehikuł do przenoszenia sensu, nie jest on także poetą-strażnikiem, z wysokości wiersza oceniającym ludzkie dzieje, pragnie on raczej zaświadczyć o istnieniu pozbawionym kodu, o jakiejś przedjęzykowej, niesymbolicznej rzeczywistości, która z braku lepszego medium wypowiada się, ale nade wszystko milczy, używając języka. Ową niepodległą strefę, niewysłowioną, ale przecież odpowiedzialną za kolejne próby wysłowienia, możemy nazwać wrażliwością, a więc czymś, co nieosłonięte, nagie wchodzi w przestrzeń świata i języka, albo świata jako języka, i czuje o wiele więcej, niż jest w stanie znieść i wie o wiele więcej, niż jest w stanie zrozumieć. Taka pozycja, bo jest to przecież kwestia pozycji, ustawienia, takie ontologiczne otwarcie, nie jest kwestią wyboru ani tym bardziej racjonalnej kalkulacji, w grę wchodzi tu jakiś rodzaj naznaczenia, upośledzenia wręcz. Wrażliwość to rodzaj wiecznie otwartej, niezabliźniającej się rany, która nie tylko jest centrum ciała, ale jest centrum jako takim, miejscem, z którego dobiega – od razu się załamując – głos. Wrażliwość pozwala Krynickiemu – bo przecież nie podmiotowi lirycznemu, którego z zasady nie sposób zranić – nie tylko wejść w świat, wyczuć drzemiące w nim moce i poczuć ich zwierzęcą potęgę, ale nade wszystko usłyszeć w sobie ten zupełnie inny głos, nie tyle nawet niezrozumiały, niemożliwy do wyartykułowania, ile od zawsze obecny przed, czy też obok języka, niewspółmierny, nieprzetłumaczalny, radykalnie obcy, ale mimo to prawdziwszy. Głos, którego językiem jest, i zapewne będzie, milczenie, który ze spotkania z językiem może wyjść tylko pokonany.

III

Uwaga, z jaką Krynicki wsłuchuje się w świat, jak śledzi poruszenia swego niemego, ślepego, głuchego sobowtóra, pozwala mu rejestrować każdy ruch, zatrzymywać umykające obrazy i wrażenia, z czułością – której drugą stroną jest zawsze utrata – odnosić się do tego, co bliskie, bez względu na to, czy będzie to człowiek, budynek lub miasto. Nie przedmiot jest tu ważny, ale rodzaj relacji, jaką się z nim zawiązuje, pewna forma bliskości, wymagająca uwagi i skupienia, nie zaangażowania, ale bliskości właśnie, absolutnego otwarcia na to, co inne. Za pośrednictwem wierszy próbuje Krynicki wejść w kontakt, nie opanować, opisać, wyczerpać, dotrzeć do sedna, ale raczej dotknąć, podejść za pośrednictwem słów jak najbliżej. Być może dlatego rzeczywistość często przypomina u Krynickiego żywy organizm, jest naturalna i monstrualna zarazem, a człowiek wcale nie jest jednym z jej integralnych elementów, chociaż to on za nią odpowiada. Cienka warstwa pisma nie chroni, nie odsuwa na bezpieczną odległość, nie umacnia granic, te kilka znaków, które Krynicki zostawia na kartce, z biegiem czasu coraz oszczędniej, z pełną świadomością ich groteskowej zbędności, a więc te zmierzające do nieistnienia wiersze, są czymś w rodzaju narzędzia do rozgarniania ciemności, nie tworzą mapy, nie zostawiają śladów, być może pozwalają przetrwać, przez jakiś czas udawać człowieka, mieszkańca, pisarza. Jednak ich źródło leży zagranicą, poszukiwanie dla nich odniesienia w jakieś historycznej i przestrzennej konkretności, w czymś równie groteskowym jak Polska, to droga donikąd, Krynicki nie zdaje raportu z oblężonego miasta, oblężone miasto to tylko epizod w jego historii. Krynicki dość wcześnie odnalazł w sobie przestrzeń nie tyle nawet wolności, co niepodległości, zaczął komunikować się ze światem jako przybysz, ktoś z poza układu, zagubiony w czasie, niezorientowany w przestrzeni. Wiersze są jakimś, być może najlepszym, przykładem tego „porozumienia”, tej nierównej walki, jaką wypada stoczyć – i przegrać – każdej świadomej jednostce.

IV

Wiersze wybrane do tej książki pozwalają uchwycić ewolucję poezji Krynickiego, zobaczyć, jak zmagał się – i cały czas się zmaga – z językiem, jak szukał w nim swojego miejsca, jak komunikował się z nim i dzięki niemu. Krynicki nie jest poetą realizującym w swoich wierszach jakąś, mniej lub bardziej konkretną, wizję, nie stawia się ani przed szeregiem, ani poza tłumem, jest cały czas w środku, towarzyszy, przeżywa, nie rozumie wespół z innymi, tym, co go odróżnia, jest podejmowana wciąż na nowo próba wysłowienia, uporządkowania własnego doświadczenia, dar i jednocześnie ciężar, który wcale nie daje mu przewagi nad innymi, nie czyni wyjątkowym, może tylko nie pozwala stać się kimś, zastygnąć słowu w sloganie, a myśli w banale. Wiersz to dla niego miejsce spotkania, nie oręż przeciw światu, nie machina mająca rozmontować i złożyć go na nowo, prędzej płaszczyzna porozumienia, często trudnego, wymagającego wysiłku i empatii, porozumienia, która rwie się zaraz za ostatnim słowem, a jego gwarantem wcale nie jest czytelnik, nie jest on przewidziany w tym rachunku. Krynicki zbyt mocno ścisza głos, zbyt mocno szarpię się z materią języka, upraszczając go, grając ciszą, niedopowiedzeniem, elipsą żeby w tej grze było jeszcze miejsca dla kogoś tak efemerycznego, jak czytelnik. Zresztą cisza, milczenie, brak od początku były ważne w tej poezji, nie tyle jako wyraz niewiary w moc słowa, ile raczej szacunku wobec niego. Milczenie coraz ciaśniej okrążało jego wiersze, było coraz głośniejsze, pozwalało mocniej wybrzmieć słowom, poniekąd zwracało im utraconą chwałę, na powrót ustawiało na właściwym, wysokim miejscu. Milczenie oczyszcza słowa, jest w przypadku każdego poety gestem heroizmu i rozpaczy, pozwala jeszcze raz, być może lepiej, przeczytać to, co już napisane, inaczej rozłożyć akcenty, dostrzec kierunek. Wiersze wybrane w tej książce pozwalają uchwycić kształt, zobaczyć pewną całość, Krynicki nie jest w niej przedstawicielem takiego czy innego pokolenia, takiej lub innej szkoły, jest osobnym i ważnym zjawiskiem na polskiej scenie literackiej, kimś od początku idącym własną drogą, kimś od początku wygnanym, skazanym na emigrację z każdej przestrzeni, bez względu na to, czy będzie to przestrzeń kraju, słownika, świadomości – nigdzie, w żadnej z nich, Krynicki nie jest u siebie. Używa języka, bo to poniekąd jedyne medium zdolne przełożyć jego osobiste doświadczenie, jakoś je zorganizować i wyzwolić, jednak gdy język przestaje znaczyć, gdy coraz trudniej odnaleźć w nim siebie, wtedy także on musi przejść próbę ciszy, także on musi udać się na dłuższą lub krótszą emigrację. Ten język na emigracji jest być może jedynym językiem, jakim może mówić ktoś taki, jak poeta, a sama poezja jest drogą, którą język musi pokonać, aby na zawsze opuścić miejsce stałego pobytu.

V

Podmiot wierszy Krynickiego – a ściślej jakaś nieoczywista, niemożliwa figura pojawiająca się w załomach tekstu, majacząca na końcach zdań – nie pragnie przemówić za wszelką cenę, nie narzuca się ze swoją wizją, swoją metodą rejestracji i odbioru zdarzeń, wydaje się wycofywać, uciekać przed ich nieuniknionym naporem, w pośpiechu notując wrażenia, krótkie impresje uciekiniera, któremu nie został dany komfort stabilnej, mocnej pozycji – będący najczęściej wątpliwym przywilejem ślepców. Pozbawiony tego miejsca, gwaranta zarówno dystansu, jak i odgrodzenia, bohater tych wierszy zdaje się być nagi i przebudzony, dokładnie tak jak w wierszu otwierającym książkę. Nagi, bo przebudzony, wyrwany z zaklętego kręgu iluzji, bezbronny, wystawiony na światło, niechroniący się przed światem w kłamstwie tożsamości, nieokłamujący świata poezją, prozą, pozą, zapewne także – z powodu tego fundamentalnego braku – wystawiony na ciosy, niemający gdzie się schować, w ciągłym napięciu, do bólu obecny w swej nagości, która jest jak piętno, bo przecież o stan świadomości tu chodzi, radykalne, bolesne otwarcie. I tak jak przebudzenie nie jest li tylko końcem snu, jest raczej snu niemożliwością, stanem ciągłej, bezlitosnej jasności, która nie pozwala zapaść, uciec w coś tak zwodniczego, jak sen, tak nagość to nie tyko wstyd, to przede wszystkim rana, to niemożliwa do zniesienia obecność, pozbawiona swojego miejsca. Ktoś nagi zresztą nie może trwać w miejscu, nie ma w sferze publicznej przestrzeni dla nagości, tak jak nie ma jej dla kogoś, kto postanawia przebudzić się i iść. Trzy niemożliwości określają, jednocześnie przekreślając, bohatera zagubionego w wierszach Krynickiego, bohatera błądzącego, który we wspomnianym wierszu jeszcze nie wie, jaka będzie przyszłość, na razie stwierdza tylko fakty: „jestem nagi i przebudzony, muszę błądzić, iść”. Kondycja, arcyludzka kondycja, przedstawiona w wierszu, wydaje się wyznaczać kierunek, w jakim pójdzie Krynicki, nie ma to oczywiście mowy o celu i obranej z góry drodze, jest za to wszystko, co wydarza się na bezdrożach: samotność, zagubienie, ironia, wzniosłe piękno umierającego świata i ból jako egzystencjalny modus, nerw każdego wiersza, każdego poruszenia słowem. Dlatego Krynicki nie wypowiada się za pomocą poezji, literatury, metafor, Krynicki dzięki nim wykręca się ze wspólnej przestrzeni, ucieka światu, nie wierzy w sprawczą moc słowa, wierzy raczej w moc, która czasami, bardzo rzadko, dzięki językowi, może się uzewnętrznić, ale przecież nie o język, poezję, kulturę jej chodzi. To tylko produkty uboczne procesu odbywającego się zarówno poza językiem, jaki i poza milczeniem. Bo tam, gdzie kończy się język, wcale nie zaczyna się milczenie, milczenie jest tylko rewersem, chwilą, humorem języka. Prawdziwie milczeć może tylko ktoś wygnany, na zawsze pozbawiony języka, ktoś, kto nigdy nie miał szansy na słowo, kto nigdy jej nie dostanie.

Polityka jest dla mnie obcym światem

wywiady / o książce Ryszard Krynicki Stanisław Bereś

Rozmowa Stanisława Beresia z Ryszardem Krynickim, towarzysząca premierze książki Przekreślony początek, wydanej w Biurze Literackim 20 marca 2017 roku*.

Niezabliźniony świat

I

II

III

IV

V

Powiązania

Polityka jest dla mnie obcym światem

Dziennik pisany czytaniem (Krynickiego)

Przekreślony początek (2)

Przekreślony początek

Warto uczyć się milczenia…

Granica