Notatki o nowej książce Wojtka Bonowicza

1.

Spo­śród kil­ku naj­now­szych ksią­żek poetyc­kich wybie­ram Pol­skie zna­ki, kolej­ny tom Woj­cie­cha Bono­wi­cza. W trak­cie lek­tu­ry powta­rzam sobie sło­wa z jed­ne­go z wier­szy: „na wie­le spo­so­bów zazna­cza­łem już to co chcia­łem zapa­mię­tać i nie pamię­tam. Ale mam zazna­czo­ne” („Spo­sób”). Prze­pra­szam, czy mógł­bym napi­sać o takich zazna­cze­niach?

2.

Tytuł to osob­ny wiersz. Jak­by odłą­czo­ny od resz­ty, ale przez to może bar­dziej poru­sza­ją­cy. Pol­skie zna­ki. Pol­skie, nie­ła­twe zna­ki. Zna­ki trud­nej, a ostat­nio coraz trud­niej­szej wspól­no­ty, któ­rej wypa­tru­je­my z nie­cier­pli­wo­ścią cza­sem nazbyt natar­czy­wą i w try­bie nazbyt dosłow­nie, nachal­nie wspól­no­to­wym. Mógł­bym te zda­nia roz­wi­jać i nazy­wać, prze­kształ­ca­jąc je w nar­ra­cję, któ­ra dała­by sank­cję ist­nie­nia pozo­sta­łym tek­stom, tym zamiesz­czo­nym w środ­ku tomu. Powiem wię­cej: dało­by się z tych poetyc­kich ele­men­tów-żywio­łów zbu­do­wać nie­jed­ną książ­kę. I każ­dą z nich roz­po­zna­li­by­śmy bez­błęd­nie jako zbiór wier­szy tego wła­śnie poety.

3.

Pol­skie zna­ki mają posmak cierp­ko-nostal­gicz­ny. Zwra­ca­ją się ku sobie i ku prze­szło­ści, a raczej ku sobie w cza­sie prze­szłym. Cza­sa­mi jest to czas zaprze­szły, legen­dar­ny, a nawet, wyda­wa­ło­by się, nie­prze­ży­ty (a jeśli nawet prze­ży­ty, to za każ­dym razem ina­czej, pozo­sta­wia­ją­cy życie gdzieś z tyłu). Cza­sa­mi jest chwi­la teraź­niej­sza, ale teraź­niej­sza bez zbyt­nich pod­kre­śleń, zawie­szo­na pomię­dzy sło­wa­mi, któ­re albo już padły, albo dopie­ro zosta­ną zapi­sa­ne. I chy­ba nie prze­sa­dzę stwier­dza­jąc, że mamy tu do czy­nie­nia z czymś bar­dzo dla Wojt­ka Bono­wi­cza cha­rak­te­ry­stycz­nym. Obec­na w jego wier­szach nostal­gia jest wyco­fa­na i nie­peł­na. Wszyst­kie cza­sy są nie­do­ko­na­ne i ułom­ne. Tak było w debiu­tanc­kim Wybo­rze więk­szo­ści, książ­ce, któ­ra w mojej wyobraź­ni wciąż się skła­da, roz­kła­da i nakła­da, nie przy­bie­ra­jąc żad­nej osta­tecz­nej for­my i pozo­sta­jąc w sta­nie bło­go­sła­wio­nej płyn­no­ści. Ten i następ­ne tomy zaska­ki­wa­ły – ale tyl­ko w tym pierw­szym, pod­sta­wo­wym sen­sie sło­wa, bo nie było mowy o zasko­cze­niu w pra­cy poetyc­kich mecha­ni­zmów. Chcę przez to powie­dzieć, że wier­sze Wojt­ka są dla mnie przy­kła­dem wzor­co­we­go roz­re­gu­lo­wa­nia mowy lirycz­nej: pra­wie żad­ne­go moc­niej­sze­go zacze­pie­nia, pra­wie żad­ne­go nało­że­nia się słów wedle porząd­ku fra­zy. Wier­sze jako urzą­dze­nia i zam­ki, któ­re nie mogą zasko­czyć? W przy­pad­ku Bono­wi­czo­wej poezji były to zawsze momen­ty zasad­ni­cze­go szczę­ścia, kie­dy wpa­da­ło się w kolej­ne sekwen­cje lirycz­nych asy­me­trii i dyso­nan­sów, jak­że sku­tecz­nie wytrą­ca­ją­cych nas z rów­no­wa­gi i dają­cych nam porę­kę cze­goś naresz­cie nie­zmie­rzo­ne­go.

4.

Kie­dy w 2006 roku uka­zał się tom Peł­ne morze, zapew­ne naj­waż­niej­szy zbiór poetyc­ki Bono­wi­cza, obser­wo­wa­łem z boku czy­tel­ni­czą wrza­wę i kibi­co­wa­łem. Cie­szy­łem się, że książ­ka znaj­du­je zro­zu­mie­nie u kry­ty­ków, juro­rów i gre­miów. Kolej­ne prze­ta­so­wa­nie zna­ków i sen­sów, kolej­ne zasko­cze­nie bez zasko­cze­nia – wier­sze Wojt­ka wyobra­ża­ły coś, co mogło się rymo­wać z naszy­mi wła­sny­mi wyobra­że­nia­mi, zazwy­czaj jed­nak je prze­kra­cza­ło, pozo­sta­wia­jąc dużo luzu na sło­wa, któ­re nie padły, ale paść mogły. Moc­niej niż we wcze­śniej­szych tomach zaak­cen­to­wa­ny był moment wspól­no­ty, ale wspól­no­ty nie­po­skła­da­nej, nie do koń­ca roz­po­zna­nej i, by tak rzec, balan­su­ją­cej na wła­snym pro­gu. Wspól­no­ty w jakiś spo­sób cie­kaw­szej niż ta, któ­ra wyła­nia się z tych nie­po­etyc­kich tek­stów Wojt­ka, któ­re wyra­sta­ją z jego wybo­rów świa­to­po­glą­do­wych lub – pro­szę mi wyba­czyć dosłow­ność – reli­gij­nych.

5.

Bar­dzo osob­ne wier­sze, zapi­sa­ne jak­by roz­strze­lo­nym dru­kiem, choć wyczu­wa się prze­pły­wa­ją­cy przez nie pod­skór­ny nurt pamię­ci (tudzież prze­kleń­stwa nie­pa­mię­ci) i pra­gnie­nia wspól­no­ty. Bono­wicz chce być przede wszyst­kim obser­wa­to­rem, co pod­kre­ślo­ne zosta­je już na samym począt­ku książ­ki, w świet­nym wier­szu „Poeta”. Nie ma tu miej­sca na świa­ty wyobra­żo­ne. W na poły pro­gra­mo­wym utwo­rze „Co moż­na, co nie moż­na” czy­ta­my: „Wyobraź sobie/ dokład­nie tyle”. Ani odro­bi­nę wię­cej ponad to, co jest rze­czy­wi­sto­ścią – jej poten­cjał i tak jest nie­wy­czer­pa­ny.

6.

Nie wiem, czy ta nowa książ­ka jest lep­sza czy gor­sza od ksią­żek poprzed­nich. Nie widzę więk­sze­go sen­su w sta­wia­niu takich pytań. To kon­se­kwent­na kon­ty­nu­acja wąt­ków i pro­ble­mów, któ­re wyda­ją się led­wie zazna­czo­ne, ale w isto­cie two­rzą już skom­pli­ko­wa­ną siat­kę odnie­sień i roz­po­znań. Trud­no w tym przy­pad­ku mówić o jakim­kol­wiek pro­gra­mie czy pro­jek­cie. Jest nerw poetyc­ki i prze­ko­na­nie o sile słów, obec­ne u Bono­wi­cza od same­go począt­ku, w każ­dym wier­szu, w każ­dej zwrot­ce.

7.

Otwie­ra­ją­cy książ­kę wiersz nawią­zu­je do suk­ce­sów, jakie przy­pa­dły w udzia­le Bono­wi­czo­wi po uka­za­niu się Peł­ne­go morza (Gdy­nia, Nike): „Być może nigdy nie napi­szę już nic / lep­sze­go”. Cierp­ka jest prze­rzut­nia, cierp­ko sma­ku­je nawet to „być może”. Lek­ko zazna­czo­ny obrys sytu­acji, któ­ra zda­je się prze­bie­gać na pal­cach i zni­ka, zanim weź­mie­my ją sobie do ser­ca. Nowe wier­sze są w ogó­le bar­dziej nar­ra­cyj­ne; zda­nia połą­czo­ne są ści­ślej i dążą do stwo­rze­nia jed­no­rod­ne­go, kon­se­kwent­ne­go adieu, któ­rym poeta raz za razem żegna się z czy­tel­ni­kiem. Bo to książ­ka wie­lu zakoń­czeń i poże­gnań. Cierp­kość na języ­ku ustę­pu­je miej­sca nostal­gii, któ­rej smak prze­ni­ka wie­le wier­szy. Powrót pod­mio­tu? Jak naj­bar­dziej, choć oczy­wi­ście tyl­ko do pew­ne­go stop­nia, bo, jak pisze sam poeta, „nigdy nie wiesz czy będzie / za następ­nym zakrę­tem. Za następ­nym / sło­wem” („Nie­wie­dza”). To jak­by nostal­gia zwró­co­na w przy­szłość, wycho­wu­ją­ca swo­je mło­de. Jesz­cze ina­czej: to wier­sze o pew­niej­szych wią­za­niach, bar­dziej skon­cen­tro­wa­ne, choć nadal ujmu­ją­co dys­kret­ne. Nie mam wąt­pli­wo­ści, że pozo­sta­ną. W wyobraź­ni, na języ­ku, ku pamię­ci. I przede wszyst­kim pod adre­sem życia.

8.

Piszę skró­to­wo. Ale ina­czej nie potra­fię. Nie wobec wier­szy, któ­re zna­mio­nu­je taka eko­no­mia środ­ków i celów, któ­re tak szyb­ko docie­ra­ją do miejsc, wyda­wa­ło­by się, trud­no dostęp­nych. A wszyst­ko to w try­bie bynaj­mniej nie eks­pre­so­wym, lecz medy­ta­cyj­nym. Kwe­stia języ­ko­we­go wyro­bie­nia, doświad­cze­nia, opa­no­wa­nej tech­ni­ki, powie ktoś. Nie­wąt­pli­wie. Jest też u kra­kow­skie­go poety rzad­ka umie­jęt­ność prze­ska­ki­wa­nia łączy i media­cji pomię­dzy sło­wa­mi, języ­ka­mi, pozio­ma­mi wypo­wie­dzi. Choć trze­ba też przy­znać, że w Pol­skich zna­kach wię­cej mamy prób wypro­wa­dze­nia nar­ra­cji, któ­ra zysku­je spój­ność nie tyle poprzez wewnętrz­ną logi­kę, co przez grę powtó­rzeń i odwró­ceń. Mam wra­że­nie – nie­wy­klu­czo­ne, że jest to jedy­nie pierw­sze wra­że­nie – iż nowa książ­ka Bono­wi­cza napi­sa­na zosta­ła odro­bi­nę odmien­ną lirycz­ną czcion­ką i pod wezwa­niem nie­co innej reto­ry­ki. Bo czy kil­ka­na­ście lat temu poeta napi­sał­by taki wiersz jak „Dwa ruchy”?

Kie­dy patrzę na morze
ono cofa się wra­ca cofa
powta­rza nie­skoń­cze­nie te dwa ruchy

Kie­dy nie patrzę na morze
ono cofa się wra­ca cofa
powta­rza nie­skoń­cze­nie te dwa ruchy

W sumie tro­chę wię­cej w tym nowym tomie cią­że­nia, kle­isto­ści, nadziei na to, że jeśli dobrze przy­pa­trzeć się świa­tu, to odnaj­dzie­my w nas jakieś jego prze­dłu­że­nie, jakiś moment wspól­ny.

9.

To ład­na, wywa­żo­na, zdy­scy­pli­no­wa­na, dys­kret­na książ­ka. Nie ma w niej zbęd­nych słów. Jest za to wie­le powie­trza. Na stro­nie i w tak zwa­nym świe­cie przed­sta­wio­nym. Świe­cie, któ­ry nie narzu­ca się nam w trak­cie lek­tu­ry, za to bar­dzo powo­li odsła­nia swo­je zakąt­ki, miej­sca jaśniej­sze i ciem­niej­sze. Wcho­dzić weń trze­ba bar­dzo, bar­dzo ostroż­nie.