Nowa poezja. Mały przewodnik po tendencjach i stylach

„Tak jak jazz nie jest muzy­ką, ale spo­so­bem gra­nia, tak samo nowa poezja jest innym spo­so­bem roz­ma­wia­nia” – gło­sił kry­tyk towa­rzy­szą­cy dzia­łal­no­ści poetyc­kiej tzw. „poetów liver­po­ol­skich”, bli­skich nie­któ­rym twór­com z krę­gu „bru­lio­nu”. Kon­sta­ta­cja ta doty­czy szcze­gól­nie Bria­na Pat­te­na, prze­ję­te­go ideą pro­sto­ty tek­stu dają­ce­go się przed­sta­wić w for­mie mul­ti­me­dial­ne­go spek­ta­klu, hap­pe­nin­gu łączą­ce­go muzy­kę, pla­sty­kę i poezję. Na Pat­te­na moż­na natknąć się w poezji Pod­sia­dły oraz w nie­któ­rych wypo­wie­dziach Świe­tlic­kie­go, na przy­kład w pra­wie wyznaw­czym tek­ście ogło­szo­nym w szes­na­stym nume­rze „bru­lio­nu”. Takie wła­śnie „inne spo­so­by roz­ma­wia­nia” odnaj­du­je­my w nie­któ­rych wier­szach przed­sta­wi­cie­li poko­le­nia „bru­Lio­nu”, bez­po­śred­niość wyra­zu w naszej poezji rzad­ko spo­ty­ka­ną, cha­rak­te­ry­stycz­ną wła­śnie dla tek­stów roc­ko­wych, estra­do­wych, popo­wych. Odmien­ność idio­mów poetyc­kich zapro­po­no­wa­nych przez „nowe języ­ki” prze­ło­mu lat osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych bra­ła się z innych jesz­cze źró­deł, raczej obcych naszej rodzi­mej tra­dy­cji. Wska­zu­je się np. na wpływ poezji ame­ry­kań­skie­go poety, Fran­ka O’Ha­ry.

Jeże­li przyj­mie­my, że był jaki­kol­wiek wpływ wzor­ca wier­sza o’ha­ry­stycz­ne­go na wier­sze Świe­tlic­kie­go, Pod­sia­dły, Wil­czy­ka, Bie­drzyc­kie­go, Jawor­skie­go, Śliw­ki i innych, to musi­my spró­bo­wać odtwo­rzyć cho­ciaż w zary­sie cechy takie­go wier­sza-wzor­ca. Umoż­li­wi nam to lek­tu­ra tomi­ku Fran­ka O’Ha­ry prze­tłu­ma­czo­ne­go i wyda­ne­go przez Pio­tra Som­me­ra w 1987 roku pod tytu­łem „Two­ja poje­dyn­czość”. Już po pierw­szej lek­tu­rze zauwa­ża się spo­re róż­ni­ce mię­dzy świa­tem np. wcze­snej poezji Świe­tlic­kie­go a świa­tem wykre­owa­nym przez ame­ry­kań­skie­go poetę. Jedy­ne co narzu­ca się w pierw­szej chwi­li jako wspól­ne, to doj­mu­ją­ce uczu­cie pust­ki i wyob­co­wa­nia pośród zim­nej, jak­by nie­ludz­kiej, prze­strze­ni wiel­kie­go mia­sta. Być może sta­ło się tak, że bar­dziej niż z samy­mi wier­sza­mi O’Ha­ry utoż­sa­mio­no ten jakiś wyima­gi­no­wa­ny model „wier­sza o’ha­ry­stycz­ne­go” z mani­fe­stem „per­so­ni­zmu”, któ­re­go głów­ne zasa­dy pokry­wa­ją się w pew­nym stop­niu z cecha­mi świa­ta przed­sta­wio­ne­go wier­szy Świe­tlic­kie­go. A więc ukon­kret­nie­nie języ­ka, wypro­wa­dze­nie go ze sfe­ry abs­trak­tów i „sym­bo­licz­nej wspól­no­ty” w stro­nę indy­wi­du­ali­zmu, pry­wat­no­ści, poje­dyn­czo­ści, nasy­ce­nie wier­sza wręcz kata­lo­go­wym spi­sem przed­mio­tów ota­cza­ją­cych pod­miot oraz two­rze­nie sytu­acji lirycz­nej w opar­ciu o bez­po­śred­nio prze­ży­wa­ny szcze­gół, fakt wyrwa­ny z codzien­no­ści. Opis wła­snej oso­by współ­gra­ją­cej z naj­drob­niej­szy­mi, nawet try­wial­ny­mi, uwa­run­ko­wa­nia­mi egzy­sten­cji ma się odby­wać pod dyk­tan­do języ­ka potocz­ne­go, ner­wo­wej dyk­cji mówio­nej, w aurze drwi­ny, prze­ko­ry i paro­dii sty­lu wyso­kie­go.

Bar­dzo zabaw­ną – ale jed­no­cze­śnie na swój spo­sób cel­ną – rede­fi­ni­cję tego typu wier­sza i posta­wy (nor­my) lirycz­nej znaj­du­je­my w „Par­na­sie bis” pod hasłem „o’ha­ryzm”. „Zasad­ni­czo jest to liry­ka oso­bi­sta, pry­wat­na, nie anga­żu­ją­ca się raczej w spra­wy spo­łecz­ne. Jej pod­miot lirycz­ny nie znaj­du­je zwy­kle opar­cia w jakich­kol­wiek war­to­ściach (kul­tu­rze, reli­gii), oprócz same­go sie­bie. Zgod­nie z kon­wen­cją ame­ry­kań­skiej poezji pop, wiersz o’ha­ry­stycz­ny moż­na poznać z zewnątrz po dużej sze­ro­ko­ści wer­sów, nagro­ma­dze­niu obo­wiąz­ko­wych oko­licz­ni­ków miej­sca i cza­su (cza­sem dokład­ne daty i godzi­ny), rekwi­zy­tach kon­sump­cyj­nych i popkul­tu­ro­wych oraz wtrę­tach dia­lo­go­wych w języ­ku potocz­nym.„¹ Auto­rzy „Chwi­lo­we­go zawie­sze­nia bro­ni”, Jaro­sław Klej­noc­ki i Jerzy Sosnow­ski, dorzu­ca­ją jesz­cze do tej cha­rak­te­ry­sty­ki, choć nie bez zastrze­żeń, takie cechy jak „wpro­wa­dze­nie szcze­gó­łu bio­gra­ficz­ne­go (lub wykre­owa­nie go) w nastro­ju kon­fe­syj­no­ści, żaru (…) odrzu­ce­nie (lub dekla­ro­wa­ne odrzu­ce­nie) ‘wzor­co­wo­ści’; pod­kre­śla­nie pry­ma­tu egzy­sten­cji nad esen­cją”.²

W pierw­szej fazie roz­wo­ju nowa poezja po 1989 roku wikła­ła się w para­doks: mia­ła zry­wać z eto­sem i misją spo­łecz­ną, a jed­no­cze­śnie dawać świa­dec­two prze­mian kul­tu­ro­wych, czy­li ina­czej mówiąc odry­wać się od rze­czy­wi­sto­ści, a jed­no­cze­śnie jakoś ją opi­sy­wać. Lata 1989 – 1994 to moim zda­niem czas domi­na­cji wier­sza o’ha­ry­stycz­ne­go (repor­ta­żo­we­go), zda­ją­ce­go spra­wę z sytu­acji pod­mio­tu pośród ota­cza­ją­cej go, dro­bia­zgo­wo odtwa­rza­nej rze­czy­wi­sto­ści. Poetą wybi­ja­ją­cym się na tle swe­go poko­le­nia był wów­czas Mar­cin Świe­tlic­ki i to jego wte­dy naśla­do­wa­no naj­czę­ściej. W tym krę­gu wiersz był rozu­mia­ny jako luster­ko (czy wręcz nar­cy­stycz­ne luste­recz­ko) prze­cha­dza­ją­ce się po gościń­cach współ­cze­sno­ści i jego lirycz­na akcja roz­gry­wa­ła się w miej­skiej sce­ne­rii knajp, dwor­ców, ulic, wyna­ję­tych pokoi, bil­bo­ar­dów, hiper­mar­ke­tów, klu­bów mło­dzie­żo­wych. Moż­na było odno­sić wra­że­nie, że rze­czy­wi­stość (zazwy­czaj w opi­sie nace­cho­wa­na ujem­nie) jed­nak funk­cjo­no­wa­ła jako rze­czy­wi­stość, nie spra­wia­jąc wie­lu kło­po­tów z jej roz­po­zna­niem i zakwa­li­fi­ko­wa­niem.

Po roku 1994 nasi­li­ły się ten­den­cje prze­ciw­ne i zaczę­ły poja­wiać się wier­sze sygna­li­zu­ją­ce kło­po­ty onto­lo­gicz­ne, zaczę­ła zama­zy­wać się nie tyl­ko anar­chi­stycz­na pasja, ale rów­nież wyra­zi­sta kwa­li­fi­ka­cja onto­lo­gicz­na. Wraz z zani­ka­niem wpły­wu poety­ki Świe­tlic­kie­go zazna­czał się coraz więk­szy wpływ poety­ki Andrze­ja Sosnow­skie­go. Moim zda­niem obec­ność tej wła­śnie poezji spo­wo­do­wa­ła modę na onto­lo­gicz­ną nie­ja­sność. Obec­ność tej poezji mity­go­wa­ła i mity­gu­je mime­tycz­ne zapę­dy mło­dych poetów. Tak dzia­ło się w dru­giej poło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych i moim zda­niem dzie­je się nadal, dodat­ko­wo łącząc się w tej chwi­li z wpły­wem nagle odro­dzo­ne­go mode­lu poezji lin­gwi­stycz­nej. Sten­dha­low­ski gości­niec stał się rze­czą nie­pew­ną i nie­ja­sną, a bez­po­śred­nie refe­ro­wa­nie zaczę­ło w nie­któ­rych krę­gach sym­bo­li­zo­wać poetyc­ką naiw­ność i nie­udol­ność.

Bo co pozo­sta­wa­ło debiu­tan­to­wi, któ­ry wów­czas zastał spo­la­ry­zo­wa­ny kra­jo­braz po bitwie bar­ba­rzyń­ców z kla­sy­cy­sta­mi? Utoż­sa­mie­nie się z ide­olo­gią este­tycz­ną któ­rejś z grup bądź kon­te­sto­wa­nie tak wąskie­go wybo­ru. Więk­szość – moim zda­niem – wybra­ła wol­ność rozu­mia­ną jako wol­ność wybie­ra­nia naj­bar­dziej dla sie­bie cie­ka­wych ele­men­tów z oby­dwu, prze­ciw­sta­wia­ją­cych się sobie, poetyk, przy tym wyjąt­ko­wo dużo atrak­cyj­nych ele­men­tów znaj­du­jąc w „poety­kach pobocz­nych”, poety­kach nie zaan­ga­żo­wa­nych w poko­le­nio­wy spór swo­ich poprzed­ni­ków. Więk­szość wybra­ła wol­ność, któ­rej wzór sty­li­stycz­ny zapo­ży­cza­no z róż­nie odczy­ty­wa­nych i rozu­mia­nych wier­szy Andrze­ja Sosnow­skie­go.

Jeże­li pierw­sze lata prze­mian w mło­dej liry­ce moż­na postrze­gać w aurze wpły­wu poezji Fran­ka O’Ha­ry, to lata następ­ne, lata doj­rzal­sze cha­rak­te­ry­zu­ją się pięt­nem poezji Joh­na Ash­be­ry­’e­go. Spe­cy­ficz­ny auto­te­lizm wier­szy Ash­be­ry­’e­go nakła­da się w pew­nym stop­niu na wier­sze jego pol­skie­go naśla­dow­cy, Andrze­ja Sosnow­skie­go. Sło­wo „naśla­dow­ca” uży­te tu zosta­ło z całą świa­do­mo­ścią prze­sa­dy. Nie ma mowy o dosłow­nym naśla­dow­nic­twie. Mam tu na myśli raczej ide­ową kon­ty­nu­ację, któ­rej korze­nie tkwią głę­bo­ko w tra­dy­cji ame­ry­kań­skie­go i euro­pej­skie­go moder­ni­zmu. W tym sen­sie poezja Sosnow­skie­go wprost ide­al­nie reali­zu­je postu­la­ty krę­gu „bru­Lio­nu”, naj­głę­biej jak tyl­ko moż­na zry­wa­jąc z tra­dy­cją wier­sza oby­wa­tel­skie­go, zaan­ga­żo­wa­ne­go, dają­ce­go się prze­ło­żyć na język – znie­wo­lo­nej czy już wol­nej – wspól­no­ty. Moż­na rzec nawet, że w świe­tle poetyc­kiej prak­ty­ki Sosnow­skie­go, gesty nega­cji w wyko­na­niu np. Świe­tlic­kie­go i Pod­sia­dły wyda­ją się płyt­kie i powierz­chow­ne, że więk­szość wier­szy pisa­nych pod dyk­tan­do sprze­ci­wu wobec zasta­nych form uczest­nic­twa w kul­tu­rze, w zasa­dzie poza tę kul­tu­rę nie wyszła, kon­te­stu­jąc o tyle, o ile jej ta kul­tu­ra pozwo­li­ła. Odwró­co­no tyl­ko zna­ki, z zaan­ga­żo­wa­nia prze­cho­dząc do posta­wy out­si­de­ra, ale nie odwró­co­no porząd­ku. O odwró­ce­niu porząd­ku moż­na mówić dopie­ro w przy­pad­ku poezji Andrze­ja Sosnow­skie­go. Tutaj demon­stra­cji ide­owej towa­rzy­szy­ła jesz­cze demon­stra­cja w zakre­sie for­my, nazwał­bym ją „demon­stra­cją struk­tu­ral­ną”. Stwo­rzo­no wiersz, któ­ry nie tyle gło­sem swe­go boha­te­ra wypo­wia­da spo­łecz­ne desin­te­res­sment, co raczej czy­ni to całą swą struk­tu­rą zagma­twa­nia i nie­do­cie­cze­nia. Struk­tu­rę tę cha­rak­te­ry­zu­je – jak mi się wyda­je – coś, co nazwał­bym „odmo­wą łatwe­go kon­tak­tu”. W tym kon­tek­ście sta­ra idea „sztu­ki dla sztu­ki” uzy­ska­ła nagle nową, dra­pież­ną, pono­wo­cze­sną wymo­wę, współ­kreu­jąc odmo­wę udzia­łu w budo­wa­niu ele­men­tar­ne­go sen­su lite­ra­tu­ry, któ­ry w pew­nym uprosz­cze­niu okre­ślić by moż­na jako ado­ra­cję wspól­ne­go zna­cze­nia.

Bar­dzo trud­no w tym mode­lu lirycz­nym o „wspól­ne zna­cze­nie”. Bunt „bru­lio­now­ców” w para­dok­sal­ny spo­sób wypeł­nił się cał­ko­wi­cie w poezji Sosnow­skie­go i doszedł tu do jakie­goś krań­ca, stał się total­nym zerwa­niem wię­zi ze „wspól­nym zna­cze­niem”. Para­doks ten pole­ga rów­nież na tym, że mimo sty­li­sty­ki zerwa­nia, poezja ta utrwa­li­ła, zła­pa­ła w zasta­wio­ne sidła szy­der­cze­go kon­cep­ty­zmu pol­sz­czy­znę koń­ca XX wie­ku, zapi­sa­ła ją prze­śmiew­czo i opacz­nie według z góry zało­żo­ne­go świa­to­po­glą­du nie­wia­ry, ale zapi­sa­ła na zawsze. Zapi­sa­ła z wia­rą. Tą jedy­ną, jaka pozo­sta­ła w tym poko­le­niu. Wia­rą w natu­ral­ną siłę języ­ka. Wia­rę te opar­to na wzor­cu Ash­be­ry­’e­go i Rous­se­low­skim para­dyg­ma­cie poza­em­pi­rycz­nych gier języ­ko­wych, co w efek­cie dopro­wa­dzi­ło do stwo­rze­nia nowej nor­my lirycz­nej. Jej isto­tą jest prze­ko­na­nie, że w poezji nie cho­dzi o zwy­kłą spra­woz­daw­czość, o mime­tycz­ne odda­nie domnie­ma­nych wła­ści­wo­ści rze­czy, spraw, ludzi itd. Cho­dzi o stwo­rze­nie rze­czy­wi­sto­ści stric­te języ­ko­wej, któ­ra uwal­nia to, co do tej pory jedy­nie cze­muś słu­ży­ło w spo­łecz­nie uwa­run­ko­wa­nym obra­zo­wa­niu. „Roz­wa­ża­jąc tę ostat­nią ewen­tu­al­ność, dodać trze­ba, iż ‘zna­cze­nie świa­ta’ nie odby­wa się już według reguł mime­tycz­nych (naśla­dow­czych), ale w ramach pew­nej aury spo­wi­ja­ją­cej kul­tu­rę. Zanu­rza­jąc się w atmos­fe­rę współ­cze­sno­ści mamy szan­sę odkryć, że poezja ‘trud­na’ i ‘nie­zro­zu­mia­ła’ lepiej do niej pasu­je, niż poezja ‘zro­zu­mia­ła’ i – no wła­śnie – ‘łatwa’.„³

Skąd bie­rze się owa trud­ność, jaka jest jej gene­za? Być może stąd, że wiersz Sosnow­skie­go tak bar­dzo odsta­je od „bru­lio­no­we­go” wzor­ca pew­nej jed­nak łatwo­ści poznaw­czej, wyra­zi­sto­ści w oce­nach świa­ta i ludzi. W tym wier­szu trud­no o dosłow­ność w rela­cjo­no­wa­niu egzy­sten­cji i to wła­śnie jest pod­sta­wo­wą barie­rą odbior­czą. To nie są wier­sze o czymś, kon­kret­nie „życio­wo” nakie­ro­wa­ne komu­ni­ka­ty, lecz raczej wypo­wie­dzi skie­ro­wa­ne do wewnątrz, zagłę­bio­ne w samych mecha­ni­zmach nazy­wa­nia i mówie­nia. Być może pro­sto­dusz­nych odbior­ców naj­bar­dziej mar­twi fakt, że te wier­sze nie nio­są jed­no­znacz­ne­go prze­sła­nia, że w pięk­nym, kla­sycz­nie zszy­tym, opa­ko­wa­niu nie prze­cho­wu­je się jakichś waż­kich, pozy­tyw­nych tre­ści. Sosnow­ski praw­do­po­dob­nie nie chce brać udzia­łu w odwiecz­nym mito­lo­gi­zo­wa­niu roli sztu­ki i arty­sty. Wraz z całym poko­le­niem „bru­lio­nu” dzie­li prze­ko­na­nie o tym, że istot­ność „wio­dą­ce­go gło­su” lite­ra­tu­ry w zasa­dzie się wyczer­pa­ła. Pozo­sta­je hob­bi­stycz­ne wypeł­nia­nie bar­dzo pry­wat­nych obo­wiąz­ków her­me­tycz­ne­go komu­ni­ko­wa­nia o nie­zwy­kłych przy­go­dach języ­ka w bar­dzo skom­pli­ko­wa­nym świe­cie. „Samo­wy­star­czal­ność wier­sza sta­no­wi bowiem odpo­wiedź na samo­wy­star­czal­ność świa­ta, któ­ry w swo­im poję­ciu nicze­go poezji nie zawdzię­cza i nicze­go od niej nie ocze­ku­je.„⁴

„Wiersz nie­moż­li­wy” – poję­cie Pio­tra Śli­wiń­skie­go – to utwór, w któ­rym speł­nia­ją się prze­ci­wień­stwa cha­osu i pre­cy­zji, obiek­tyw­no­ści i subiek­tyw­no­ści, zasad­no­ści i przy­pad­ko­wo­ści. Jak pisa­łem w szki­cu „Pre­cy­zja cha­osu” („Nowy Nurt” nr 21 ‚1995, s. 1,5,6,7) czy­tel­nik ma do czy­nie­nia ze szcze­gól­nym para­dok­sem. Para­doks pole­ga­ją­cy na tym, że wiersz wyda­je się empi­rycz­nie prze­ła­do­wa­ny, rze­czo­wo prze­ja­skra­wio­ny, więc cie­le­sny, a jed­no­cze­śnie, po bliż­szym przyj­rze­niu, to rze­czy­wi­ste cia­ło moż­na nazwać cia­łem balo­nu. Cie­le­śnie bez­cie­le­sny. Masyw­nie zbu­do­wa­ny, a wypeł­nio­ny pneu­mą, tchnie­niem sztu­ki uda­wa­nia, pory­wa­mi nie­zli­czo­nych sztu­czek suge­ru­ją­cych, że coś w nim jest, że coś się dzie­je, a to tyl­ko poru­sze­nia naszej grac­ko pod­krę­co­nej ima­gi­na­cji, roz­anie­lo­nej wyobraź­ni.⁵

„Przed­się­wzię­cie epi­ste­mo­lo­gicz­ne”, o któ­rym mówił Sosnow­ski w wywia­dzie dru­ko­wa­nym na łamach „Nowe­go Nur­tu”, było poję­ciem doty­czą­cym poezji Ash­be­ry­’e­go. Do tej pory mogli­śmy się jedy­nie domy­ślać, co to wła­ści­wie zna­czy tak­że jako auto­cha­rak­te­ry­sty­ka czy­li w odnie­sie­niu do prak­ty­ki twór­czej same­go auto­ra „Życia na Korei”. W 7/8 nume­rze (2001/2002) kra­kow­skie­go cza­so­pi­sma „Nowy Wiek” natra­fia­my na zapis roz­mo­wy Micha­ła Paw­ła Mar­kow­skie­go z Andrze­jem Sosnow­skim, roz­mo­wy, któ­ra osta­tecz­nie roz­pra­sza wie­le nie­ja­sno­ści naro­słych do tej pory wobec tego typu posta­wy twór­czej. Na pyta­nie Mar­kow­skie­go o to, czy jest poetą pono­wo­cze­snym, Sosnow­ski odpo­wie­dział, że te wszyst­kie poję­cia nie są dla nie­go zbyt jasne i naj­waż­niej­sze rze­czy roz­gry­wa­ją się gdzieś pomię­dzy nowo­cze­sno­ścią a pono­wo­cze­sno­ścią, a on sam zain­te­re­so­wa­ny jest tym, co wspo­ma­ga „nawią­za­nie gry z tym, co poja­wia się jako wyzwa­nie, któ­re przy­cho­dzi ze stro­ny języ­ka.” Rze­czy­wi­stość języ­ka jest dla nie­go pier­wot­na, pry­mar­na, nato­miast świa­tu tyl­ko się wyda­je, że jest odwzo­ro­wy­wa­ny w wier­szach. „Nazwij­my to tak: nie­uda­na schadz­ka języ­ka i świa­ta.(…) Dla­te­go sło­wo zawie­dzio­ne spo­tka­niem ze świa­tem odwra­ca się ku innym sło­wom. I cała resz­ta, na przy­kład wiersz, roz­gry­wa się rze­czy­wi­ście tyl­ko mię­dzy sło­wa­mi.„⁶

To oświad­cze­nie auto­ra pozba­wia wszel­kich złu­dzeń. Uzmy­sła­wia, z jakim rodza­jem ope­ra­cji prze­pro­wa­dza­nej na języ­ku i sche­ma­tach poznaw­czych mamy do czy­nie­nia, z jakim rodza­jem przed­się­wzię­tej kon­se­kwen­cji arty­stycz­nej. I trze­ba też zwró­cić honor Krzysz­to­fo­wi Kara­sko­wi, któ­ry w nocie na okład­ce debiu­tanc­kie­go tomi­ku Sosnow­skie­go sygna­li­zo­wał pew­ne pokre­wień­stwo tej „przy­go­dy inte­lek­tu­al­nej” z inny­mi tego typu pro­jek­ta­mi, koja­rzą­cy­mi się na przy­kład z poezją Vale­ry­’e­go. Ten trop wyda­je się bar­dziej wła­ści­wy, bar­dziej pomoc­ny dla zro­zu­mie­nia feno­me­nu poezji Andrze­ja Sosnow­skie­go. A więc nie przy­go­da egzy­sten­cjal­na, a inte­lek­tu­al­na wła­śnie. Poło­że­nie naci­sku na kre­ację – jeże­li moż­na tak rzec – wewnątrz­ję­zy­ko­wą. Cał­ko­wi­te zaufa­nie rze­czy­wi­sto­ści języ­ka wyalie­no­wa­ne­go, ode­rwa­ne­go od mecha­ni­zmu pro­ste­go desy­gno­wa­nia. W tym kon­tek­ście wiersz raczej nie jest odpo­wie­dzią na wyzwa­nia tak zwa­nej real­no­ści, a jawi się jako pro­dukt zwąt­pie­nia w życio­wo poznaw­cze moż­li­wo­ści języ­ka. Jedy­nie wia­ry­god­ne sta­ją się wyzwa­nia nad­cho­dzą­ce ze stro­ny języ­ka, a świa­tu wyda­je się – i praw­do­po­dob­nie ma się wyda­wać – że jest odwzo­ro­wy­wa­ny, że zacho­dzi wokół nie­go tajem­ni­cze miste­rium pod hasłem „widzę i opi­su­ję”. Czyż­by cho­dzi­ło o bunt języ­ka, jakieś jego zwy­rod­nie­nie? To raczej rado­sne pój­ście języ­ka na swo­je albo – jak to nazwał autor w cyto­wa­nym wywia­dów – „nie­uda­na schadz­ka języ­ka i świa­ta”.

Czym jest auto­te­lizm i czy ta kate­go­ria ma jesz­cze awan­gar­do­wy sens, sko­ro poeci, i nie tyl­ko ci pozo­sta­ją­cy w orbi­cie oddzia­ły­wa­nia poezji Sosnow­skie­go, powszech­nie akcen­tu­ją tek­sto­wość stwa­rza­ne­go świa­ta? Wyda­wać by się mogło, że to zwal­nia od odpo­wie­dzial­no­ści i kom­pe­ten­cji. Tak jakoś utar­ło się mnie­mać: ach, to tyl­ko tek­sto­wy świat, to my nie będzie­my od nie­go wyma­gać solid­nej refe­ren­cyj­no­ści, to jakieś igrasz­ki itd. I rze­ko­mo nic poważ­ne­go z tych „zabaw” nie wyni­ka. Jak­by­śmy mie­li do czy­nie­nia z jakimś wydrwi­gro­sza­mi i ich poka­za­mi fajer­wer­ków. Tek­sto­wość doty­czy jed­nak wszyst­kich świa­tów ukry­tych za jaki­mi­kol­wiek okład­ka­mi. I tyl­ko rodzaj odwiecz­nej gry (tak­że gatun­ko­wej i sty­li­stycz­nej) mię­dzy auto­rem a czy­tel­ni­ka­mi okre­śla wagę tek­sto­wo­ści. Jed­na tek­sto­wość chce samą sie­bie zno­sić, chce prze­ko­ny­wać o swo­jej powa­dze i wadze prze­sła­nia, mają­ce­go wyraź­ne, wręcz inter­wen­cyj­ne, odnie­sie­nia mime­tycz­ne, dru­ga zaś samą sie­bie eks­po­nu­je, samą sobą bawi się, czer­piąc spo­ro ucie­chy (co z kolei ma udzie­lać się czy­tel­ni­ko­wi) z fak­tu balan­so­wa­nia na pogra­ni­czu praw­do­po­dob­nej i nie­praw­do­po­dob­nej ilu­zji. Fakt upra­wia­nia poezji „tek­sto­cen­trycz­nej” nie zwal­nia twór­cy od odpo­wie­dzial­no­ści. On zapew­ne też bie­rze udział w mię­dzy­ludz­kiej dys­ku­sji doty­czą­cej ducha cza­su, czło­wie­ka i kul­tu­ry, ale na spo­sób mniej zobo­wią­zu­ją­cy i nie tak dosłow­ny. To, co o tym wszyst­kim myśli, nale­ży czy­tać „mię­dzy wier­sza­mi”, czy­li wła­śnie mię­dzy nie­do­słow­no­ścia­mi i pomi­nię­cia­mi. I nic nie zwal­nia tak­że od odpo­wie­dzial­no­ści lite­rac­kiej, pole­ga­ją­cej na rze­tel­nym rze­mio­śle, na este­tycz­nej kon­se­kwen­cji, na wier­no­ści struk­tu­rze: cho­dzi mi o odpo­wie­dzial­ność za pod­ję­tą kon­wen­cję, za świa­do­me i cał­kiem poważ­ne w niej bycie.

Oka­zu­je się więc, że lustro pozo­sta­je lustrem (nie ma mowy o zwier­cia­dle, tu mam na myśli roz­sia­ne luster­ka, pry­wat­ne, nie­scho­dzą­ce się ze sobą odbi­cia), nato­miast z poczu­ciem ist­nie­nia gościń­ca bywa róż­nie. Nie­pew­ny gości­niec jest sym­bo­lem sytu­acji poznaw­czej, wedle któ­rej nie wia­do­mo co jest rze­czy­wi­sto­ścią i czym rze­czy­wi­stość jest. Na pogra­ni­czu dwóch tech­nik radze­nia sobie z pro­ble­mem rze­czy­wi­sto­ści wyra­sta gra­ni­ca mię­dzy para­dyg­ma­tem Świe­tlic­kie­go (O’Ha­ry) a para­dyg­ma­tem Sosnow­skie­go (Ash­be­ry­’e­go). Spór o poezję nie­zro­zu­mia­łą bądź zro­zu­mia­łą ści­śle wią­że się z tak zary­so­wa­nym zagad­nie­niem. Współ­cze­sny poeta już nie tyle „nego­cju­je rze­czy­wi­stość”, co rekon­stru­uje praw­do­po­do­bień­stwo jej ist­nie­nia. Myślę, że jest to jed­no ze źró­deł nie­po­ro­zu­mień mię­dzy nim a czy­tel­ni­kiem ocze­ku­ją­cym wspar­cia i pew­no­ści. W efek­cie poezję czy­ta­ją już tyl­ko nie­licz­ni, wta­jem­ni­cze­ni w tę praw­dę, że jest coraz mniej ele­men­tów wspól­nych, wspól­nie zazę­bia­ją­cych się w indy­wi­du­al­nych wizjach pro­jek­tu o nazwie „rze­czy­wi­stość’.

Nazwi­sko Sosnow­skie­go potrak­tuj­my więc sym­bo­licz­nie, a hipo­sta­za w posta­ci „skrzy­dła Sosnow­skie­go” niech ozna­cza nurt awan­gar­do­wy i poszu­ku­ją­cy, towa­rzy­szą­cy przy­go­dom wol­ne­go od ide­olo­gicz­nych powin­no­ści sło­wa. Wów­czas w cie­niu owe­go skrzy­dła będzie moż­na postrze­gać bar­dzo wie­le zja­wisk mło­do­po­etyc­kich, łącz­nie z „nur­tem wyzwo­lo­nej wyobraź­ni” a la Honet czy Maj­zel i z pręż­nie roz­wi­ja­ją­cym się neo­lin­gwi­zmem war­szaw­skim, taki­mi auto­ra­mi jak Joan­na Muel­ler czy Paweł Kozioł. Cen­trum tak roz­ry­so­wa­nej sce­ny sty­lów i idei poetyc­kich będą zaj­mo­wać pogro­bow­cy Świe­tlic­kie­go, kon­ty­nu­ato­rzy Fok­sa, ucznio­wie Jawor­skie­go, tak czy ina­czej rozu­mia­ni „reali­ści”, poeci bez­po­śred­ni, czę­sto bar­dzo pomy­sło­wi i dow­cip­ni. Tutaj lista nazwisk była­by naj­ob­szer­niej­sza, a gdy­by­śmy ją chcie­li okre­ślić skró­to­wo, posłu­ży­li­by­śmy się fra­ze­sem „od Macie­rzyń­skie­go do Kape­li”. I wresz­cie na prze­ciw­le­głej flan­ce (obok „skrzy­dła Sosnow­skie­go” i cen­tro­wej „pop-poezji”) stać będą ci poeci, któ­rzy poświad­cza­ją o uda­nych schadz­kach języ­ka ze świa­tem i jako tacy są feto­wa­ni przez czci­god­ne gre­mia żąd­ne poważ­nej poezji w sta­rym sty­lu, poezji w peł­ni ozna­cza­ją­cej i pew­nie sto­ją­cej na grun­cie wyra­żal­no­ści świa­ta. To skrzy­dło nazwał­bym hasło­wo „kie­ru­nek kla­sy­cyzm!” i wska­zał na bar­dzo zdol­ne­go auto­ra, Jac­ka Deh­ne­la, nagro­dzo­ne­go w tym roku Nagro­dą Kościel­skich, jako na tego, któ­ry umoc­ni pozy­cję nur­tu i spo­wo­du­je jesz­cze więk­sze zamie­sza­nie wśród kry­te­riów i hie­rar­chii.