O dwóch książkach

Jestem w krop­ce. O tych dwóch książ­kach – Zapi­sy roz­mów. Wywia­dy z poeta­mi bry­tyj­ski­mi (pierw­sze wyda­nie 1985) i zbiór prze­kła­dów wier­szy Heaneya (pier­wot­nie z 1998 roku) – spo­ro już chy­ba napi­sa­no. Wła­ści­wie trud­no dodać coś sen­sow­ne­go. Może tyl­ko zapro­sić do lek­tu­ry? Bo odgrze­wa­nie sta­rych kom­ple­men­tów, zwłasz­cza w przy­pad­ku ksią­żek przy­go­to­wa­nych przez Pio­tra Som­me­ra, a zatem przy­go­to­wa­nych z wiel­ką pie­czo­ło­wi­to­ścią i w duchu jak naj­le­piej poj­mo­wa­ne­go per­fek­cjo­ni­zmu, wyda­je się czyn­no­ścią co naj­mniej pre­ten­sjo­nal­ną.

Zapi­sy roz­mów przy­wo­łu­ją atmos­fe­rę bry­tyj­skich i irlandz­kich śro­do­wisk poetyc­kich lat sześć­dzie­sią­tych i sie­dem­dzie­sią­tych (zna­ko­mi­ta więk­szość roz­mów zosta­ła prze­pro­wa­dzo­na w lutym 1978 roku, kie­dy Som­mer prze­by­wał w Anglii). Czy­ta­ne po ćwierć­wie­czu, wywia­dy te spra­wia­ją wra­że­nie odro­bi­nę sta­ro­mod­nych – nie z powo­du for­mu­ły, co raczej przez fakt, że mówi się w nich o dys­ku­sjach i spo­rach nie­co już zapo­mnia­nych. Kto dziś pamię­ta o angiel­skich poetach popo­we­go Liver­po­olu? Czy gorą­ce deba­ty o wyż­szo­ści Ber­ry­ma­na nad Lowel­lem mają w tej chwi­li jakieś więk­sze zna­cze­nie? A dostrze­gal­ny w szó­stej i siód­mej deka­dzie wpływ poetów wschod­nio­eu­ro­pej­skich na znu­dzo­nych i roz­pusz­czo­nych Anglo­sa­sów – co z tego zosta­ło w dzi­siej­szej poezji języ­ka angiel­skie­go? Bo chy­ba nie­wie­le?

Chcę przez to powie­dzieć, że dru­gie wyda­nie Som­me­ro­wych roz­mów ma do pew­ne­go stop­nia for­mę doku­men­tu histo­rycz­ne­go. Ale też jest to doku­ment szcze­gól­ny. Po pierw­sze dla­te­go, że jest opo­wie­ścią snu­ją­cą się jak­by z wnę­trza życia lite­rac­kie­go; poszcze­gól­ni roz­mów­cy odno­szą się do sie­bie w try­bie bez­po­śred­nich fascy­na­cji bądź nie­chę­ci, na bie­żą­co, czę­sto na zasa­dzie aneg­dot bądź powta­rza­nych bon motów. Po dru­gie, roz­mo­wy prze­pro­wa­dza jeden z wybit­niej­szych pol­skich poetów. Co praw­da fakt ten prze­ja­wia się w książ­ce w nader dys­kret­ny spo­sób, w krót­kich kwe­stiach i pyta­niach, czę­sto rzu­ca­nych na boku lub w for­mie dygre­sji – czu­je­my jed­nak, że mógł je wygłosić/zadać tyl­ko ktoś żyją­cy z języ­ka i w języ­ku, a przy tym wewnętrz­nie zaan­ga­żo­wa­ny w sło­wo poetyc­kie. Na dobrą spra­wę w trzy­na­stu roz­mo­wach pomiesz­czo­nych w tomie moż­na by doszu­kać się roz­mo­wy czter­na­stej, pro­wa­dzo­nej przez Som­me­ra z samym sobą. Kto wie, czy po dwu­dzie­stu pię­ciu latach nie jest to roz­mo­wa naj­cie­kaw­sza?

Dla czy­tel­ni­ka żywo inte­re­su­ją­ce­go się roz­wo­jem dwu­dzie­sto­wiecz­nej poezji, nie tyl­ko zresz­tą poezji bry­tyj­skiej czy irlandz­kiej, będzie to nie­wąt­pli­wie książ­ka istot­na. Wszak głos mają sami poeci, mowa jest o książ­kach, któ­re wła­śnie się uka­za­ły lub uka­żą – jeste­śmy tym samym świad­ka­mi two­rze­nia się histo­rii lite­ra­tu­ry, a w każ­dym razie lokal­nych kano­nów i olim­pów poetyc­kich. A jeże­li komuś to nie wystar­cza, to dopo­wiem, że Pio­tro­wi Som­me­ro­wi uda­je się wycią­gnąć od swo­ich roz­mów­ców kil­ka ład­nych i przej­mu­ją­cych zdań o poezji w ogó­le. Ot, choć­by drob­ny frag­ment roz­mo­wy z Bria­nem Pat­te­nem, któ­ry w pew­nym momen­cie zauwa­ża: „poezja to przede wszyst­kim pra­ca, obro­na czy­sto­ści języ­ka”. Na pyta­nie: „Co to zna­czy?”, angiel­ski poeta odpo­wia­da w spo­sób nastę­pu­ją­cy: „To utrzy­my­wa­nie go przy życiu, ale i odna­wia­nie go – po to, żeby dalej moż­na się było poro­zu­mie­wać”. Czy Pań­stwo też to sły­szą?

Bar­dzo jestem cie­kaw, jak Zapi­sy roz­mów zosta­ną ode­bra­ne dzi­siaj, a już zwłasz­cza przez tych czy­tel­ni­ków, dla któ­rych nie­gdy­siej­sze swa­ry poetyc­kie mają war­tość wyłącz­nie muze­al­ną. Pro­szę wyba­czyć, że prze­ja­skra­wiam archi­wal­ną tona­cję przed­się­wzię­cia, ale czy­nię to świa­do­mie i z pre­me­dy­ta­cją, w prze­ko­na­niu, że książ­ka Som­me­ra jest w isto­cie czymś wię­cej niż zbio­rem sta­rych wywia­dów. Bo w moim odczu­ciu jest też zapi­sem pew­nej przy­go­dy, któ­ra może wyda­rzyć się zawsze i wszę­dzie (choć naj­przy­jem­niej jest, gdy wyda­rza się w kon­kret­nym cza­sie i pośród kon­kret­nych ludzi) – przy­go­dy z inny­mi języ­ka­mi, gło­sa­mi, z poetyc­kim pogło­sem poko­le­nia, wspól­no­ty, doświad­cze­nia. Tak książ­kę tę czy­ta­łem pod koniec lat osiem­dzie­sią­tych – a czy­ta­łem ją z wypie­ka­mi na twa­rzy – i tak odbie­ram ją teraz. Z nadzie­ją, że znaj­dzie nowych, przy­god­nych czy­tel­ni­ków, dla któ­rych sta­nie się oka­zją do pod­ję­cia jakiejś bar­dziej zasad­ni­czej – a może bar­dziej nie­for­mal­nej i bez­pre­ten­sjo­nal­nej? – roz­mo­wy z poezją.

O Kole­jo­wych dzie­ciach, zbio­rze prze­kła­dów wier­szy i próz Seamu­sa Heaneya, pisa­łem zaraz po uka­za­niu się książ­ki. Obec­ne, dru­gie wyda­nie nie róż­ni się pra­wie niczym. Poja­wi­ły się dwa nowe (i waż­ne) prze­kła­dy, ale posło­wie pozo­sta­ło to samo; tak jak­by Som­mer nie miał nic do doda­nia. Zna­mien­ne, że prze­kła­dy ury­wa­ją się na roku 1991 (tom Seeing Things); wyda­je się, że tłu­macz nie miał ser­ca do następ­nych ksią­żek, co było­by o tyle zro­zu­mia­łe, że dla wie­lu czy­tel­ni­ków i kry­ty­ków są to książ­ki cie­ka­we i inte­re­su­ją­ce, ale jed­nak wtór­ne. Oso­bi­ście żału­ję: chcia­ło­by się usły­szeć, jak w Som­me­ro­wej pol­sz­czyź­nie brzmi Heaney „pono­blow­ski” i usta­tecz­nio­ny. Z pew­no­ścią dało­by się wybrać kil­ka co bar­dziej zna­ko­mi­tych kawał­ków?

Z debiu­tanc­kie­go tomu Heaneya (Death of a Natu­ra­list, 1966) Som­mer wybrał dwa naj­waż­niej­sze wier­sze: „Kopać” i tytu­ło­wą „Śmierć przy­rod­ni­ka”. Do pię­ciu tek­stów wybra­nych z Door into the Dark (1969) tłu­macz dodał teraz wiersz „Pół­wy­sep” – i jest to, jak sądzę, jeden z naj­pięk­niej­szych prze­kła­dów w książ­ce. Jeśli sądzić po licz­bie prze­kła­dów, naj­waż­niej­sze dla Som­me­ra są tomy Win­te­ring Out (1972) i North (1975). Nie jest to wybór zaska­ku­ją­cy. Wier­sze zawar­te w tych książ­kach naj­bar­dziej zbli­ża­ją się do Som­me­ro­we­go ide­ału wier­sza jako czy­stej, a jed­no­cze­śnie poto­czy­stej fra­zy, w któ­rej szczę­śli­wie porzu­ca się abs­trak­ty i uogól­nie­nia, sma­ku­je za to deta­le i niu­an­se. Szko­da, że z bar­dzo podob­ne­go pod tym wzglę­dem i rów­nie zna­mie­ni­te­go tomu Field Work (1979) tłu­macz wybrał tyl­ko trzy wier­sze, ale i tak jest oczy­wi­ste, że naj­bar­dziej poru­sza­ją­ce, naj­pięk­niej­sze utwo­ry irlandz­ki poeta pisał w latach sie­dem­dzie­sią­tych. Tom koń­czy się naj­pierw pię­cio­ma wier­sza­mi ze zbio­rów Sta­tion Island (1984) i The Haw Lan­tern (1987), a następ­nie dwo­ma wier­sza­mi i sied­mio­ma frag­men­ta­mi sekwen­cji „Miar­ko­wa­nie” z tomu Seeing Things (1991). Nie zapo­mi­nam o sze­ściu pro­zach napi­sa­nych przez Heaneya w latach sie­dem­dzie­sią­tych, a zebra­nych w cyklu zaty­tu­ło­wa­nym „Moss­bawn”. Nie są to utwo­ry przy­pad­ko­we; jasno poka­zu­ją, że Heaney, któ­re­mu goto­wi byli­by­śmy przy­pi­sać talent wyłącz­nie lirycz­ny, jest też kapi­tal­nym pro­za­ikiem, zna­ko­mi­cie poru­sza­ją­cym się w języ­ku, któ­ry nie jest ogra­ni­czo­ny ryt­mem, ryma­mi i poczu­ciem poetyc­kiej odpo­wie­dzial­no­ści za każ­dą wypo­wie­dzia­ną syla­bę.

O pol­sz­czyź­nie tych prze­kła­dów moż­na by pisać dłu­go. Chcąc oddać im spra­wie­dli­wość, nale­ża­ło­by pew­nie prze­pro­wa­dzić uważ­ną, deta­licz­ną ana­li­zę poszcze­gól­nych roz­wią­zań, tudzież spo­so­bów, na jakie efek­ty te łączą się w prze­ko­nu­ją­ce i moc­no w pol­sz­czyź­nie osa­dzo­ne cało­ści. Więc tyl­ko tyle: Som­me­ro­we spo­lsz­cze­nia brzmią tak, jak gdy­by Heaney wycho­wał się w języ­ku pol­skim i uży­wał go w spo­sób pew­ny: pre­cy­zyj­ny i dokład­ny, a zara­zem poetyc­ko spław­ny. Poszcze­gól­ne fra­zy i zda­nia wpa­da­ją w ucho jako coś zna­jo­me­go, a jed­no­cze­śnie, w nawia­sach języ­ko­wej fami­liar­no­ści, na tyle nie­swo­je­go, że wyma­ga­ją­ce­go inten­syw­nej, sku­pio­nej lek­tu­ry. Takie obco­wa­nie z wier­szem – odnaj­dy­wa­nie go w sobie, ale odnaj­dy­wa­nie na jego (wier­sza) pra­wach. O żad­nym czy­tel­ni­czym wchło­nię­ciu czy nostal­gicz­nym zamknię­ciu się „na swo­im” nie ma mowy.

Skąd­inąd dru­gie wyda­nie Kole­jo­wych dzie­ci to nie jedy­na poetyc­ka reak­ty­wa­cja doko­na­na za spra­wą prze­kła­dów Pio­tra Som­me­ra. Spo­ro jego tłu­ma­czeń odnaj­dzie­my w wyda­nym wła­śnie zbio­rze Bria­na Pat­te­na (pod intry­gu­ją­cym tytu­łem Teraz będzie­my spać, leżeć bez ruchu lub ubie­rze­my się na powrót). Na publi­ka­cję cze­ka inna waż­na książ­ka – zbiór prze­kła­dów wier­szy Micha­ela Lon­gleya, poety, któ­re­go po latach może­my bez obaw umie­ścić zaraz obok Heaneya. Myślę sobie, że każ­de z tych spo­tkań to swe­go rodza­ju „roz­mo­wa po latach”. Takie roz­mo­wy maja swój osob­ny urok. I wca­le nie myślę o nostal­gicz­nym try­bie powro­tu do prze­szło­ści. Jest w nich coś wię­cej – cza­sem jakieś sło­wo, któ­re po latach sta­je się sobie poin­tą bądź komen­ta­rzem; dźwięk, któ­ry z per­spek­ty­wy cza­su wybrzmie­wa w całej swej świe­żo­ści; koniunk­cja sen­sów i ich muzy­ki, doko­nu­ją­ca się w języ­ku, któ­ry w mię­dzy­cza­sie opa­no­wa­li­śmy. Som­mer jest bez wąt­pie­nia mistrzem takich pasa­ży. Cie­szę się, że może­my ponow­nie brać udział w tej olśnie­wa­ją­cej wypra­wie w gości­nę do innych poetów, i po inne sło­wa.