O Firbanku w siedmiu punktach

1. Stu­dium tem­pe­ra­men­tu, zbiór juwe­ni­liów Ronal­da Fir­ban­ka w prze­kła­dach Grze­go­rza Jan­ko­wi­cza i Andrze­ja Sosnow­skie­go, i pod redak­cją tego pierw­sze­go, to ryzy­kow­ne, ale dobre wpro­wa­dze­nie do twór­czo­ści jed­ne­go z pio­nie­rów cam­pu (bądź, jak kto woli, kam­pu). Ryzy­kow­ne, bo te wcze­sne tek­sty grze­szą nie­ja­kim sen­ty­men­ta­li­zmem, któ­ry nie jest pod­par­ty cha­rak­te­ry­stycz­ną dla póź­niej­sze­go Fir­ban­ka reto­rycz­na werwą, prze­mie­nia­ją­cą sen­ty­men­ty w zdu­mie­wa­ją­co nie­ocze­ki­wa­ne narzę­dzie pozna­nia. Dobre, bo jed­nak mamy tu wszyst­kie fir­ban­kow­skie ingre­dien­cje, nie­zbęd­ne do wpra­wie­nia nas w – cho­ciaż­by łza­wą, cho­ciaż­by z lek­ka afek­to­wa­ną, ale zawsze – egzal­ta­cję.

2. Czy­tel­ni­ko­wi zaczy­na­ją­ce­mu swo­ją przy­go­dę z pro­zą Fir­ban­ka nale­ży się jed­no wyja­śnie­nie: w twór­czo­ści tej nie ma nicze­go do tłu­ma­cze­nia. Żad­nych egzem­pli­fi­ka­cji, egze­gez czy homi­lii. O wie­le wła­ściw­szym spo­so­bem podej­ścia do Fir­ban­ka jest wej­ście w jego świat. Oczy­wi­ście nie może to być wej­ście w butach – nie zniósł­by tego duch auto­ra. Cho­dzi raczej o tryb fascy­na­cji, któ­ra z kry­ty­ką w tra­dy­cyj­nym rozu­mie­niu tego sło­wa nie­wie­le ma wspól­ne­go. Fascy­na­cja to ruch dwu­znacz­ny: odnaj­dy­wa­nie dzie­ła w sobie, a rów­no­cze­śnie odkry­wa­nie sie­bie w dzie­le. Ero­tyzm? Jak naj­bar­dziej.

3. Dzie­sięć wcze­snych tek­stów, napi­sa­nych w latach 1903–1905. Dzie­sięć gestów, bo chy­ba tak nale­ża­ło­by je nazwać. Jeże­li bowiem z książ­ki tej wyła­nia się jakiś por­tret arty­sty – a Grze­gorz Jan­ko­wicz twier­dzi w (bar­dzo pomoc­nym) posło­wiu, że tak – to jest to por­tret kogoś, kto nie­ustan­nie i tro­chę bez­wied­nie wyko­nu­je gesty w stro­nę nie­wi­docz­nej publicz­no­ści. Na przy­kład „Praw­dzi­wa miłość”, pro­za otwie­ra­ją­ca tom, zaczy­na się tak: „Co chwi­lę wsta­wał i spa­ce­ro­wał po poko­ju, ale wyda­wa­ło się, że to jedy­nie nasi­la jego wzbu­rze­nie”. Jeśli cho­dzi o suspens, to nicze­go wię­cej nie potrze­bu­je­my – oto cały Fir­bank.

4. Nawia­sem mówiąc, sło­wo camp nie jest tu koniecz­ne. Może nam tyl­ko usi­dlić auto­ra, któ­ry chce pozo­stać sobą. Jeśli już trzy­mać się tej kate­go­rii, to moim zda­niem bez pato­su, któ­ry nada­ła mu ongiś Susan Son­tag. Cam­po­we dzie­ło nie może być wła­sną paro­dią? Ależ u Fir­ban­ka jest! I to jest podwój­nie, a to dzię­ki sto­so­wa­ne­mu przez pisa­rza kiczo­wi, któ­ry nie pozwa­la osiąść na reto­rycz­nych lau­rach. Kicz jest zawsze krzy­kli­wy – i zawsze prze­śmiew­czy, rów­nież w sto­sun­ku do auto­ra. W pew­nym sen­sie kicz ratu­je tę twór­czość, cią­żą­cą cza­sa­mi ku abs­trak­cyj­ne­mu este­ty­zmo­wi.

5. Dołą­czo­ne do juwe­ni­liów „Sce­ny z życia Ronal­da Fir­ban­ka” – zbiór aneg­dot o pisa­rzu – są rów­nie waż­ne, co same pro­zy. Ba, pod pew­nym wzglę­dem są waż­niej­sze! Bo życie pisa­rza jest w nich uka­za­ne jako dzie­ło sztu­ki. To już nie tyl­ko gest. To gest prze­sad­ny, aktor­ski, obli­czo­ny na efekt. Niech będzie, że to cam­po­wy ide­ał: oto egzy­sten­cja jest skoń­cze­nie sztucz­na, jest samą sztu­ką. Sztu­ką, któ­ra nicze­go już nie może zako­mu­ni­ko­wać, bo nie ma zewnętrz­nej instan­cji, w sto­sun­ku do któ­rej komu­ni­kat miał­by sens. Dla­te­go mil­czy i jest. To powin­no wystar­czyć.

6. Rzecz spro­wa­dza się do poje­dyn­czych obra­zów. Kadro­wa­nie jest pro­ste. Wszyst­ko pole­ga na wyczu­ciu sty­lu. Posta­ciom Fir­ban­ka wie­le moż­na zarzu­cić, ale z pew­no­ścią nie brak sty­lu. „Sce­ny z życia” koń­czą się aneg­do­tą opo­wie­dzia­ną przez Sewel­la Sto­ke­sa, do któ­re­go na krót­ko przed śmier­cią Fir­bank pisał: „Czyż­byś już zapo­mniał pewien rodzaj śmie­chu? Dzi­siaj spo­ty­ka się go już coraz rza­dziej i rza­dziej…”. Wystar­czy prze­czy­tać kil­ka dro­bia­zgów tego auto­ra, aby wie­dzieć, o jakim śmie­chu jest tutaj mowa. Sza­lo­ne hero­iny i eks­cen­trycz­ni boha­te­ro­wie Fir­ban­ka nigdy o nim nie zapo­mi­na­ją. Moż­na by nawet powie­dzieć, że sami są z tego śmie­chu. Zro­dze­ni, skle­ce­ni, zbu­dze­ni.

7. Ale ten dwu­znacz­ny styl! Przez cały czas – a do tek­stów Fir­ban­ka wra­cam czę­sto, choć nie zawsze są to powro­ty łatwe („Fir­bank mógł budzić nie­po­kój”; to zno­wu Sewell Sto­kes) – w mojej gło­wie odzy­wa się fra­za, jakiej Auden użył był kie­dyś w sto­sun­ku do Gniaz­da dud­ków Ash­be­ry­’e­go i Schuy­le­ra.

A minor clas­sic. Pomniej­sze arcy­dzie­ło.