O tomie Rafała Wojaczka Wiersze i proza 1964–1971

Ponie­waż postać Rafa­ła Wojacz­ka oraz jego twór­czość prze­nio­sły się już na trwa­łe z obsza­ru skan­da­li­zu­ją­cej legen­dy lite­rac­kiej do kla­sy­ki, każ­de nowe wyda­nie jego utwo­rów jest god­ne popar­cia, bo utrwa­la jego pozy­cję w kano­nie pol­skiej histo­rii lite­ra­tu­ry.

Mija wła­śnie 68 lat od uro­dzin poety (1945 r.) oraz 41 lata od jego samo­bój­czej śmier­ci (1971 r.). Pisarz docze­kał się już kil­ku war­to­ścio­wych ksią­żek o cha­rak­te­rze mono­gra­ficz­nym, egze­ge­tycz­nym i wspo­mnie­nio­wym („Rafał Woja­czek, któ­ry był” Macie­ja M. Szcza­wiń­skie­go, „Skan­da­li­sta Woja­czek” St. Sro­kow­skie­go, „Rafał Woja­czek. Praw­dzi­we życie boha­te­ra” Bogu­sła­wa Kier­ca, „Inne baj­ki. W krę­gu liry­ki Rafa­ła Wojacz­ka” Romu­al­da Cuda­ka, „Któ­ry jest. Rafał Woja­czek w oczach przy­ja­ciół, kry­ty­ków i bada­czy”. Pod red. Macie­ja Melec­kie­go i R. Cuda­ka, „Woja­czek wie­lo­krot­ny” Kata­rzy­ny Bato­ro­wicz Woło­wiec i Sta­ni­sła­wa Bere­sia), setek arty­ku­łów, a każ­de­go roku przy­by­wa­ją pra­ce magi­ster­skie i dok­tor­skie (aktu­al­nie jed­na dok­tor­ska i habi­li­ta­cyj­na). Powstał też zna­ko­mi­ty film Lecha Majew­skie­go „Woja­czek” z poetą Krzysz­to­fem Siw­czy­kiem w roli tytu­ło­wej (1999 r.). Rów­nież licz­ba wyznaw­ców nie male­je. Wszyst­ko wska­zu­je na to, że poetyc­ka gwiaz­da Wojacz­ka wciąż świe­ci jasnym i pew­nym świa­tłem, co zaska­ku­je w kon­tek­ście przy­ga­sa­nia gwiazd Andrze­ja Bur­sy, Mar­ka Hła­ski, Ryszar­da Mil­czew­skie­go Bru­no czy Edwar­da Sta­chu­ry.

Woja­czek to nie­wąt­pli­wy feno­men pol­skiej poezji. Poja­wił się jak mete­or i zanim jesz­cze zdą­żył wydać pierw­szą książ­kę, stał się boha­te­rem spek­ta­ku­lar­ne­go debiu­tu w „Poezji” (przy aktyw­nym mece­na­cie Tymo­te­usza Kar­po­wi­cza). Kie­dy uka­za­ły się „Sezon” i „Inna baj­ka”, był już przed­mio­tem namięt­nych spo­rów i dys­ku­sji, jawiąc się jako iry­tu­ją­ca wszyst­kich gwiaz­da jed­ne­go sezo­nu (oka­za­ło się, że trwał on kil­ka dobrych lat). Zde­cy­do­wa­nie nie był on łatwą piguł­ką dla swo­je­go śro­do­wi­ska, bo upra­wiał liry­kę abso­lut­nie odręb­ną, ory­gi­nal­ną, nie­po­dob­ną do nicze­go, co pisa­no na prze­ło­mie lat 60. i 70. Co nie­ty­po­we, upra­wiał ją z dezyn­wol­tu­rą (dziś wie­my, że był to kamu­flaż), lek­ce­wa­żąc przy­ję­te wów­czas kano­ny. W zakre­sie czar­ne­go PR‑u w rekor­do­wym cza­sie pobił wszyst­kich na gło­wę, orga­ni­zu­jąc popi­sy pijac­kie, wsz­czy­na­jąc publicz­ne awan­tu­ry, mor­do­bi­cia, inka­su­jąc wyro­ki, zali­cza­jąc wię­zie­nia, dając poka­zy agre­sji i auto­agre­sji, odgry­wa­jąc samo­bój­cze spek­ta­kle. Jak mało kto przede nim, rów­nież w ska­li euro­pej­skiej, stał się pro­to­ty­pem ‘poète mau­dit’, a przy oka­zji zakład­ni­kiem wła­snej „czar­nej” legen­dy.

Po Rafa­le Wojacz­ku pozo­sta­ły tek­sty o ogrom­nej suge­styw­no­ści i sile wyra­zu. Łącząc czy­stość wizji z eks­pre­sjo­ni­stycz­ną fascy­na­cją brzy­do­tą i śmier­cią, mło­dziut­ki poeta wyra­żał pro­ces roz­pa­du oso­bo­wo­ści i nie­umie­jęt­ność przy­sto­so­wa­nia się do ota­cza­ją­ce­go świa­ta. Liry­ka ta przy­no­si ubra­ne w kunsz­tow­ną i wyra­fi­no­wa­ną arty­stycz­nie for­mę obra­zy lęku, snów, prze­czuć, bru­tal­ne pene­tra­cje sfe­ry sek­su i fizjo­lo­gii, a przede wszyst­kim roz­dar­cie psy­chi­ki na dwa róż­nią­ce się „ja”: jed­no – włó­czę­gow­sko­lum­pow­skie, oraz dru­gie – iro­nicz­ne, kul­tu­ro­wo prze­su­bli­mo­wa­ne, zdy­stan­so­wa­ne wobec pierw­sze­go. Chęt­nie pod­kre­śla się anty­este­tyzm i anty­tra­dy­cjo­na­lizm tej liry­ki. Z upły­wem cza­su coraz wyraź­niej widać jej skom­pli­ko­wa­ną wewnętrz­ną uro­dę i głę­bo­kie związ­ki z Mic­kie­wi­czem, Nor­wi­dem, Elu­ar­dem, Rim­bau­dem, a co wię­cej inspi­ra­cje reli­gij­ne. Nie­za­tar­te jed­nak pozo­sta­je pięt­no wewnętrz­nej sza­mo­ta­ni­ny, bole­snej dez­in­te­gra­cji i wal­ki z wła­sną cie­le­sno­ścią.

Każ­de poko­le­nie ma swo­ich ido­li, ale wyglą­da na to, że Woja­czek jest posta­cią, któ­ra magne­ty­zu­je naj­moc­niej, i to przed­sta­wi­cie­li wszyst­kich gene­ra­cji. Współ­cze­sna lite­ra­tu­ra pol­ska nie posia­da dru­giej tak wyra­zi­stej, dra­ma­tycz­nej i intry­gu­ją­cej indy­wi­du­al­no­ści lite­rac­kiej. Pisarz wciąż pozo­sta­je zagad­ką i intry­gu­je mło­de poko­le­nie, cze­go dobit­nie dowiódł żywy odbiór wspo­mnia­ne­go fil­mu Majew­skie­go, choć nie miał on cha­rak­te­ru bio­gra­ficz­ne­go. Potwier­dza to tak­że, że opu­bli­ko­wa­ne książ­ki, nakrę­co­ne fil­my doku­men­tal­ne i wspo­mnie­nia nie odpo­wie­dzia­ły na wszyst­kie pyta­nia. Każ­de nowe wyda­nie tek­stów i każ­de nowe zna­le­zi­sko powięk­sza naszą wie­dzę o tym nie­zwy­kłym feno­me­nie. Tom Rafa­ła Wojacz­ka pt. „Wier­sze i pro­za 1964–1971” wraz z reprin­tem nie­zna­ne­go jesz­cze czy­tel­ni­kom bru­lio­nu, zawie­ra­ją­ce­go utwo­ry mło­dzień­cze (a nie pozo­sta­wił po sobie poeta takich bia­łych kru­ków zbyt wie­le) nale­ży uznać z a ini­cja­ty­wę poży­tecz­ną i god­ną wszel­kie­go popar­cia.