Tyłem do poezji polskiej odwrócony

O ile tytuł nowej książ­ki Zbi­gnie­wa Mache­ja jest co naj­mniej zgrab­ny, o tyle tytu­ło­wy poemat jest po pro­stu zja­wi­sko­wy: Mrocz­ny przed­miot podą­ża­nia. Zja­wi­sko­wy i chy­ba jedy­ny w swo­im rodza­ju, jeśli cho­dzi o tego aku­rat auto­ra. Praw­dę mówiąc, cze­goś takie­go się nie spo­dzie­wa­łem, a ja lubię poetyc­kie nie­spo­dzian­ki. Roz­mach, dłu­ga fra­za, stru­mień cudow­nie wybu­ja­łej mowy, co ja mówię: rwą­ca rze­ka, któ­ra uno­si ze sobą wszyst­ko, co napo­tka po dro­dze.

„Czło­wiek jest nie­stru­dzo­nym poszu­ki­wa­czem roz­ko­szy”, mawiał Freud. Jeże­li wie­rzę w jaką­kol­wiek mito­lo­gię – a mito­lo­gią jest wszyst­ko, co nada­je zna­cze­nia i sen­sy ludz­kiej egzy­sten­cji – to chy­ba wła­śnie w tę. Czło­wiek przede wszyst­kim pożą­da, a jego życie jest nie­ustan­nym podą­ża­niem za tym pożą­da­niem. Machej opi­su­je jego ciem­ną stro­nę: „Naj­pierw kadzi­dła krwa­wych litur­gii, potem łuny / impe­rial­nych eks­ter­mi­na­cji, kon­wo­je nie­wol­ni­ków, / pira­mi­dy z kości, cuda nie widy, wypra­wy krzy­żo­we, / przy­pra­wy ognio­we, kon­kwi­sty, refor­ma­cje, kontr­re­wo­lu­cje, / oświe­ce­nia, bły­ska­wi­ce gilo­tyn, siód­me poty, / gwiazd­ki w oczach, bagne­ty, zasie­ki, trans­kon­ty­nen­tal­ny / ubój, ipe­ryt, kre­ma­to­ria” itd. Aż się chce i nie chce zara­zem cyto­wać dalej. Zbyt dosłow­ne, zbyt okrut­ne, chcia­ło­by się rzec: nie-Mache­jo­we. I bar­dzo dobrze, że nie.

Oczy­wi­ście, podą­ża­nie za pożą­da­niem nie musi przy­bie­rać takiej apo­ka­lip­tycz­nej for­my. I wła­śnie autor Legend pra­skie­go metra koja­rzy się raczej z jaśniej­szą stro­ną tego podą­ża­nia. Typo­we dla nie­go są raczej fra­zy idyl­licz­ne: „Słod­ko jest usiąść z dzieć­mi / na ław­ce przy Wehl­he­ider Platz / i popi­jać colę. Mamy tu przy­jem­ny skwer, / kawiar­nię, apte­kę oraz sklep z zabaw­ka­mi / i inny­mi miły­mi bzdu­ra­mi / prze­zna­czo­ny­mi na pre­zen­ty”. Przy­znam, że mia­łem z tym zawsze nie­ja­ki kło­pot. Bo owszem, rozu­miem: „słod­ko”, „przy­jem­ny skwer” i „inne miłe bzdu­ry” to bar­dzo kla­wo i nawet oso­bi­ście bar­dzo lubię, ale po co o tym pisać? Ja wolę raczej ostro, pod włos i z nut­ką sza­leń­stwa. I koniecz­nie musi być o czymś waż­nym. A jed­nak cią­gle mnie coś do tych lek­kich wier­szy Mache­ja cią­gnę­ło.

Aż nagle małe olśnie­nie (nie wie­rzę w inne) – w jed­nym z wier­szy poeta paro­diu­je dąsy kry­ty­ków: „kata­ryn­ko­wa­te rymo­wa­nie / zmie­nić się w poezję nie jest w sta­nie. / Wier­sze frasz­ko­wa­te i jało­we, / pro­jekt wydu­ma­ny i chy­bio­ny, / tyłem do poezji pol­skiej odwró­co­ny. / Nie ma w tym pro­jek­cie, w tych wier­szy­kach nic. / Po co ma to czy­tać kul­tu­ral­ny widz?”. Otóż to. Wier­sze Mache­ja kon­ster­nu­ją. A prze­cież ja tego wła­śnie chcę od poezji, tego pożą­dam. Chcę być zbi­ja­ny z tro­pu, zaska­ki­wa­ny, kon­fun­do­wa­ny, zmu­sza­ny do fun­da­men­tal­nych – zwłasz­cza co do lite­ra­tu­ry – reflek­sji: Czy „kata­ryn­ko­wa­te rymo­wa­nie” napraw­dę nie jest w sta­nie zmie­nić się w poezję? Czy „wier­sze frasz­ko­wa­te” muszą być koniecz­nie jało­we? Czy odwra­ca­nie się tyłem do poezji nie jest naj­lep­szym spo­so­bem na to, aby ją oży­wiać? Nie ma po co czy­tać tego „kul­tu­ral­ny widz”? A no to wła­śnie ja sobie chęt­nie poczy­tam. I jeże­li mia­łem z tymi wier­sza­mi nie­ja­ko kło­pot, to był mój kło­pot. Wyni­ka­ją­cy z moich ogra­ni­czeń i uwa­run­ko­wań, z któ­rych nie do koń­ca potra­fi­łem się wyzwo­lić. Chcia­łem być zaska­ki­wa­ny, ale w pew­nych ści­śle okre­ślo­nych ramach. Tfu, że tak splu­nę. Co za gru­be, nie­zgrab­ne samo oszu­stwo, co  za hanieb­na hipo­kry­zja.

Aby zatem czer­pać radość z czy­ta­nia tych wier­szy trze­ba umieć wykrze­sać z sie­bie odro­bi­nę hero­izmu i wyzwo­lić się z aktu­al­nych try­bów myśle­nia o poezji. Powró­cić do jej źró­deł. Do cza­sów nie­win­no­ści. Naj­le­piej wprost do Kocha­now­skie­go. Bo Machej – taki wynio­słem here­tyc­ki wnio­sek z lek­tu­ry Mrocz­ne­go przed­mio­tu podą­ża­nia – to Kocha­now­ski naszych cza­sów. Tyle, że będą­cy w nie­po­rów­na­nie nie­wy­god­nej sytu­acji, bo prze­cież zupeł­nie nie­pa­su­ją­cy do swo­ich współ­cze­snych. Ale czy nie­wy­god­na sytu­acja nie jest dla poety sytu­acją ide­al­ną? Cóż po poecie opły­wa­ją­cym w wygo­dy i piesz­czo­nym przez kry­ty­ków? „To, co w nowej poezji naj­cie­kaw­sze, i tak two­rzo­ne jest rzez out­si­de­rów”, powie­dział przy jakiejś oka­zji poeta. I ja się z tym zga­dzam.

Wypa­da też chy­ba napo­mknąć, że to, co w pol­skiej poezji ucho­dzi obec­nie za out­si­der­stwo, w lite­ra­tu­rze innych kra­jów bynaj­mniej nim być nie musi. I fak­tycz­nie nie jest. Na przy­kład w Cze­chach Machej za „odwró­co­ne­go od poezji” na pew­no by nie ucho­dził. Podej­rze­wam, że w kil­ku innych kra­jach tak­że, ale za mało się na tym znam, aby się w tej kwe­stii wymą­drzać. Jeże­li zaś rzu­cić tę poezję na tło pol­skiej tra­dy­cji lite­rac­kiej, nagle obja­wi­ła­by się ona jako natu­ral­na kon­ty­nu­acja pew­nych od zara­nia ist­nie­ją­cych w niej nur­tów.

Gdy­bym miał skró­to­wo – a jakoś tak się zawsze dzie­je, że ina­czej nie ma oka­zji – scha­rak­te­ry­zo­wać tę twór­czość, powie­dział­bym mniej wię­cej tak: pro­sto­ta, zmy­sło­wość, radość pisa­nia, lek­kość pió­ra, dystans, sub­tel­na iro­nia, humor, ryt­my i rymy, pio­sen­ko­wość, idyl­licz­ność wymie­sza­na z melan­cho­lią, ero­ty­ka, „roz­luź­nio­na dyk­cja uwol­nio­nej wyobraź­ni” (Mali­szew­ski), roz­ma­ite tra­dy­cje lite­rac­kie, z akcen­tem na te naj­wcze­śniej­sze, przede wszyst­kim rene­sans (Kocha­now­ski), ale i barok (kon­cep­ty), Baka, ale i Tuwim, i Gał­czyń­ski, i Sło­wac­ki, i Szym­bor­ska i wie­le, wie­le wię­cej.

Dużo też mówi o tej poezji samo wyli­cze­nie uży­wa­nych – prze­waż­nie iro­nicz­nie, co nie zna­czy, że koniecz­nie kpiar­sko – w niej gatun­ków: wier­sze, poema­ty, krót­kie pro­zy, pio­sen­ki, przy­śpiew­ki, bal­la­dy, frasz­ki, pie­śni, lamen­ty, afo­ry­zmy, apo­kry­fy, gawę­dy, modli­twy, nawet frag­men­ty epo­pei. A jesz­cze wię­cej chy­ba same „gatun­ko­we” tytu­ły: „Afo­ry­zmy o dziw­no­ści życia”, „Pija­ny pol­ski wiersz trans­gra­nicz­ny”, „Bal­la­da o trum­nie z pod­słu­chem”, „Bal­la­da pol­skie­go żoł­nie­rza w Ira­ku jesie­nią 2007 roku”, „Dwie frasz­ki o żało­bie”, „Lament 48-let­nie­go ren­ci­sty po upad­ku na scho­dach w domu jego ojca, 74-let­nie­go eme­ry­ta”, „Sce­ny pasyj­ne i wiel­ka­noc­ne z Buda­pesz­tu”, „Apo­kryf nad­du­naj­ski”, „uła­mek zagi­nio­nej epo­pei” itp.

Oso­bi­ście cenię Mache­ja wła­śnie za tę jego wspa­nia­łą nie­przy­sta­wal­ność do main­stre­amu, nawet tego poję­te­go zupeł­nie niszo­wo, awan­gar­do­wo-poetyc­ko. Rze­czy­wi­ście, w pol­skiej poezji Machej nie pasu­je do niko­go i do nicze­go. W tym sen­sie jest poetą, któ­re­go nie da się nikim i niczym zastą­pić. Gdy­by go zatem nie było, było­by po pro­stu mniej pol­skiej poezji. A nam, czy­tel­ni­kom, było­by w niej dużo cia­śniej.