Od Be do Zet

Musia­łem moc­no zaufać Mar­cie Pod­gór­nik (reko­men­du­ją­cej tę postać i jej wier­sze), by jakoś prze­łknąć pierw­szą w alfa­be­tycz­nej kolej­no­ści pro­po­zy­cję. Utwo­ry Paw­ła Biliń­skie­go nie są złe, ale nie są też na tyle dobre, by je w Biu­rze Lite­rac­kim wyła­wiać. Do tej pory nie sta­wia­no w tej insty­tu­cji na sen­ty­men­ta­lizm i łatwi­znę sko­ja­rzeń. Nie pamię­tam też żad­nych eks­pe­ry­men­tów w dzie­dzi­nie zwa­nej „kra­iną łagod­no­ści”. Chy­ba że cho­dzi o coś nowe­go, roz­sze­rze­nie pola lite­rac­kiej uwa­gi. Ale nawet gdy­by coś takie­go mia­ło zajść, to, pro­szę mi wie­rzyć, są w Pol­sce cie­kaw­sze oso­by nie debiu­tu­ją­ce ostro, spo­łecz­nie i poli­tycz­nie, a wła­śnie tak, jak Biliń­ski – lirycz­nie, ser­decz­nie, łagod­nie. Dziel­na Mar­ta musia­ła dać z sie­bie wszyst­ko, żeby tę pro­po­zy­cję jakoś wybro­nić. Dosko­na­le ją rozu­miem, nie raz bywa­łem w takiej sytu­acji. A tu jak nie Gał­czyń­ski i Hara­sy­mo­wicz w słab­szej for­mie („Chodź, poda­ru­ję ci ten wiersz,/ któ­re­go nie ma, a prze­cież mógł­by powstać/ utka­ny z prze­czuć”), to znów zwy­czaj­ne disco-polo, tak teraz popie­ra­ne przez czyn­ni­ki rzą­do­we: „Ciesz­my się sobą póki jesz­cze można/ chcę cię pamię­tać rado­sną i piękną/ zosta­ła jed­na noc żeby się poznać/ by się zapo­mnieć mamy całą wiecz­ność”. Pro­szę sobie wyobra­zić, że ten sam autor potra­fi napi­sać coś tak sen­sow­ne­go, jak „tłum wiel­ki, pią­tek w hiper­mar­ke­cie”, zatem nie­zba­da­ne są wyro­ki Pana (od lite­ra­tu­ry).

Pozo­sta­je­my przy liter­ce B. I tu przy­jem­ne zasko­cze­nie: Seba­stian Brej­nak. Może zachły­stu­ją­ce się wła­sną śli­ną, może nie­co prze­ga­da­ne te wier­sze, ale świe­że, odkryw­cze, peł­ne pasji poznaw­czej, nie tyl­ko na spo­łecz­no-poli­tycz­nym zaan­ga­żo­wa­niu pole­ga­ją­cej. I roz­czu­la mnie non­sza­lanc­kie nie­sfor­ma­to­wa­nie tego mło­dzień­cze­go pisa­nia, nie­ule­ga­nie dyk­ta­to­wi spod zna­ku Puł­ki czy Pie­trek, dosko­na­ła oddziel­ność. Jak­by, bied­ny, nie wie­dział, że cze­ka go suro­wy osąd, udo­wad­nia­ją­cy, jak wie­le jesz­cze przed nim pra­cy, by stał się taki, jak Bąk, Bre­wiń­ski czy Tara­nek. A niech wła­śnie nie wie, niech się nie sta­je, niech nam ład­nie odsta­je, bo się już nud­no robi i ponu­ro, wiel­ce prze­wi­dy­wal­nie. W paru miej­scach skró­cił­bym te mono­lo­gi, ale to już inna spra­wa. Zaś „ojciec pro­wa­dzą­cy” owe­go mło­dzia­na, Tade­usz Dąbrow­ski, wca­le nie musiał kolo­ry­zo­wać, sta­wia­jąc te zda­nia: „Osią­ga naj­lep­sze efek­ty tam, gdzie iro­nia nie prze­ra­dza się w zgry­wę. Wyczu­wam w tym poecie głód auten­tycz­no­ści połą­czo­ny ze świa­do­mo­ścią, jak nie­wie­le pozo­sta­ło świe­żych skład­ni­ków w naszej codzien­nej papla­ni­nie”.

Świe­żo­ści ciąg dal­szy. I to z tych raczej trzpio­to­wa­tych. Cho­dzi o więk­szą niż u poprzed­ni­ka skłon­ność do gry czy zaba­wy sło­wem. Pau­la Gotsz­lich odnaj­du­je się w mini­ma­li­stycz­nie skro­jo­nych zapi­sach. Jej wier­sze są jak krót­kie ske­cze (skrzą­ce się jed­no­cze­śnie od melan­cho­lii, tajem­ni­cy i humo­ru) w porów­na­niu z dłu­gi­mi aria­mi Brej­na­ka. „Mam 19 lat i chcę mieć swo­ją oso­bo­wość” – czy­tam w jed­nym z utwo­rów. Miło mi poin­for­mo­wać autor­kę oraz jej boha­ter­kę, że są na jak naj­lep­szej dro­dze do cze­goś takie­go, jak poetyc­ka osob­ność i wyra­zi­stość. Mniej „Bom­bek”, wię­cej „Bomb”, a będę mógł za Tade­uszem Dąbrow­skim przy­znać, że poet­ka „jest poetyc­kim rewol­we­row­cem, jej wier­sze są zde­cy­do­wa­ne i cel­ne”.

Kolej­ny wyło­wio­ny poeta to lubli­nia­nin Robert Jóź­wik róż­nią­cy się nie tyl­ko innym poglą­dem na poezję, lecz rów­nież wie­kiem. Brej­nak to 22-latek, a Gotsz­lich to pra­wie jego rówie­śnicz­ka. Czy­ta­jąc wier­sze Jóź­wi­ka natra­fia­my na w peł­ni ukształ­to­wa­ną oso­bo­wość 36-let­nie­go dok­to­ra medy­cy­ny, któ­ry po raz pierw­szy posta­no­wił ujaw­nić zawar­tość swo­jej szu­fla­dy. Wstrzą­su este­tycz­ne­go nie prze­ży­łem, ale kil­ka chwil zacie­ka­wie­nia i zadu­ma­nia, owszem, zda­rzy­ło mi się zali­czyć. W pierw­szym momen­cie pomy­śla­łem, że znaj­dę się w samym środ­ku wzbie­ra­ją­ce­go obec­nie na sile nur­tu medycz­no-soma­tycz­ne­go (np. Wąt­pia Anny Ada­mo­wicz, Sztu­ka medycz­na Micha­li­ny Jany­szek, wier­sze Juliu­sza Gabrie­la), w któ­rym odmie­nia­na przez wszyst­kie przy­pad­ki i przy­go­dy krew gra rolę koron­ne­go zna­ku, lecz omy­li­łem się. W jakimś stop­niu wyko­ny­wa­na na co dzień przez auto­ra pra­ca wpły­wa na widze­nie świa­ta, ale nie zasła­nia go cał­ko­wi­cie. Te wier­sze są cie­ka­we jako stu­dium wiel­ko­miej­skiej samot­no­ści, pust­ki zabu­do­wa­nych prze­strze­ni, po któ­rej krą­ży nie­okre­ślo­ny pod­miot, zbie­ra­jąc reszt­ki sen­su i cie­pła. O „cie­płych miej­scach” pisze w komen­ta­rzu Mar­ta Pod­gór­nik. Pięk­nie pisze, od razu nazy­wa­jąc to, co ją już w poezji męczy, a cze­go z satys­fak­cją u Jóź­wi­ka nie znaj­du­je: „Ale bez nachal­nej nar­ra­cji, maczy­stow­skie­go zadę­cia, bez upo­rczy­wej kon­fe­sji, bez uwol­nio­nej wyobraź­ni”. Jóź­wik jest poza tym wszyst­kim, dla­te­go wyda­je się tak samot­ny (jak­by na pusty­ni) w swo­ich twór­czych wybo­rach i roz­strzy­gnię­ciach.

Do „naj­młod­szej mło­dzie­ży” nale­ży zali­czyć rów­nież Kubę Kira­gę (lat 27), Adrian­nę Ole­jar­kę (24) i Julię Mikę, lice­alist­kę, któ­ra dwu­dzie­ste­go roku życia jesz­cze nie dobie­gła. Jeśli cho­dzi o te kil­ka tek­stów Kira­gi, to, muszę przy­znać, jestem roz­dar­ty. Nie­wąt­pli­wy talent, któ­ry szu­ka­jąc gło­su, nie­raz wspa­nia­le tra­fia, innym razem razi czymś nad­mier­nie wykon­cy­po­wa­nym, suchym, sztucz­nym. Jestem więc za tego auto­ra tek­sta­mi bar­dziej natu­ral­ny­mi, poto­czy­sty­mi, jak­by nie­wy­si­lo­ny­mi, nato­miast nie rozu­miem, co nim powo­du­je, gdy wcho­dzi w nie­zręcz­no­ści dźwię­ko­we i tre­ścio­we typu: „Pro­li­fe­ra­cja bie­dy ope­ra­tyw­ność sytych/ ubó­stwo syco­ne gnie­wem centrali/ kie­ro­wa­nym sze­ro­kim strumieniem/ do tygla wyją­cych ścier­wem domów”. Jak­by w pasji meta­fo­ry­zo­wa­nia zro­bio­no tu i ówdzie jeden krok za dale­ko. „Wyją­ce ścier­wem domy”, hm… U Julii Miki tego zde­cy­do­wa­nie mniej. Cze­go? Chę­ci wznio­słe­go, niby to her­me­tycz­ne­go, zaciem­nia­nia, uży­wa­nia skom­pli­ko­wa­nej, jak­by roko­ko­wej, meta­fo­ry­ki. Nie chcę przez to powie­dzieć, że jej twór­czość to oaza jasno­ści, spo­ko­ju i ciszy. O nie, bar­dzo dużo tu ner­wów i roze­dr­ga­nia, lecz w jakiś cudow­ny spo­sób panu­je się nad nimi. I liczy się też linia wier­sza, jego kształt – Mika ma umie­jęt­ność zacie­ka­wia­nia rów­nież i tym. Wiersz jest czy­sty naj­pierw w wyglą­dzie, a potem w pre­zen­to­wa­niu lirycz­nych sytu­acji i argu­men­tów. I ta czy­stość wypro­wa­dza nas w pole, nagle ujaw­nia­jąc zgrzyt, nie­czy­stość, sys­tem zbu­do­wa­ny na zasad­ni­czym nie­po­ro­zu­mie­niu. I z głę­bi tej – jak to nazy­wa Kac­per Bart­czak – „potwor­nej wady psy­cho­spo­łecz­nej, któ­rą two­rzy­my i któ­ra two­rzy dziś nas” prze­ma­wia do nas Julia Mika, kto wie, czy nie naj­więk­sze odkry­cie ubie­gło­rocz­ne­go Poło­wu.

Co się sta­ło ze sła­wet­ną „liry­ką kobie­cą”, pyta same­go sie­bie czło­wiek, czy­ta­jąc tek­sty takich „ostrych lasek”, jak Mika, i już szu­ka cze­goś podob­nie obra­zo­bur­cze­go (w kon­tek­ście nie­gdy­siej­szej kobie­cej ulot­no­ści i „nie­istot­no­ści”) u Adrian­ny Ole­jar­ki. I dobrze, że nie znaj­du­je, bo zno­wu mie­li­by­śmy do czy­nie­nia z kolej­ną w mło­dej poezji uraw­ni­łow­ką sty­li­stycz­ną. Ole­jar­ka śmie być inna. Ale – uwa­ga – nie zna­czy to, że te jej cie­płe nar­ra­cje wpi­su­ją się bez pro­ble­mu w ocze­ki­wa­ne sche­ma­ty kobie­cej kon­fe­sji. Współ­cze­sna dziew­czy­na za dużo wie i za dużo chce, żeby dało się łatwiut­ko okre­ślić jej pozy­cję i pro­jek­cje, i żeby jakie­kol­wiek lirycz­ne pół­słów­ka szły jak po sznur­ku. Owszem, pod­su­mo­wu­je się jakiś etap życia, dużo opo­wia­da, lecz z całą świa­do­mo­ścią przy­pa­dło­ści i pro­ce­de­ru, z iro­nicz­ną tro­ską, żeby po pierw­sze nie zabrzmia­ło gra­fo­mań­sko, a po dru­gie wypo­wie­dzia­ło coś w rodza­ju bez­ce­re­mo­nial­nej praw­dy. Na przy­kład tak: „mia­ło się nam bar­dziej chcieć/ mia­ło być warto/ być o co walczyć/ mia­ło się być/ a nie ma// żad­ne­go życia/ ani wartości/ lito­ści”. I jesz­cze sło­wo od Tade­usza Dąbrow­skie­go: „Prze­past­nie smut­ne wier­sze Ole­jar­ki dają pocie­sze­nie nie tym, co komu­ni­ku­ją, ale tym, że w ogó­le są i żalą nam się do ucha ści­szo­nym gło­sem”.

Anto­lo­gię koń­czą wier­sze dwóch trzy­dzie­sto­kil­ku­lat­ków, chy­ba naj­bliż­sze mi w tej książ­ce, a już szcze­gól­nie te, któ­re wyszły spod pió­ra Jaku­ba Pszo­nia­ka. Nie prze­pa­dam za dłu­gi­mi, „prze­kom­bi­no­wa­ny­mi” nar­ra­cja­mi, nato­miast mam sła­bość do ostrych, iro­nicz­nych bły­sków poda­wa­nych z umia­rem i nie do koń­ca jasną inten­cją. Lubię, gdy język tyl­ko uda­je swo­ją prze­zro­czy­stość, pod­mi­no­wu­jąc kolej­ne pew­ne sie­bie, i spo­łecz­ne­go przy­zwo­le­nia, zna­cze­nie. Z jed­nej stro­ny bez­wład języ­ka, z dru­giej jego goto­wość na grę i ryzy­ko. Mądry ten, kto potra­fi to uru­cho­mić, zagę­ścić, uwia­ry­god­nić. U Pszo­nia­ka tak się dzie­je. I co waż­ne, nie w ode­rwa­niu od rze­czy­wi­sto­ści (czy też narzu­ca­ją­ce­go się jej fan­to­mu). Ona jest i doskwie­ra języ­ko­wi, boha­te­ro­wi, odbior­cy. Nasz świat, nasza Pol­ska, Śląsk, Bytom, Kra­ków – pusz­czo­ne w ruch języ­ka – już nie nasze, podej­rza­ne, stro­nią­ce od spo­dzie­wa­ne­go efek­tu uru­cho­mie­nia apa­ra­tu mowy. Poeta tro­pi te sprzecz­no­ści, uwy­dat­nia, a nie­kie­dy sca­la. Zacho­wu­je się jak „oswa­jacz” czy raczej tłu­macz trans­gre­sji. „Ten rodzaj tru­du jest wyra­zem tro­ski, któ­ra prze­mie­nia wiersz w czyn­ność prze­kła­do­wą. Prze­kład taki wyka­zu­je obcość w łonie samo­ści. Jakub Pszo­niak sta­je się więc poetą, przy­stę­pu­jąc do czyn­no­ści prze­kła­do­wej w obrę­bie tego same­go języ­ka. Bo mówić, mówić po jakie­muś – to o wie­le za mało” (Kac­per Bart­czak). Tak. Przy tym auto­rze chciał­bym wię­cej – cie­kaw jestem całej i skoń­czo­nej książ­ki poetyc­kiej.

Zawsze było mi żal kole­gów z nazwi­ska­mi na Z. Gra­li ogo­ny w teatrze poetyc­kiej anto­lo­gii. Wyda­je mi się jed­nak, że Bar­tek Zdu­nek nie ma się cze­go wsty­dzić. Zapre­zen­to­wa­ne tek­sty to dobra lite­rac­ka robo­ta. Tro­chę mam żal, że już zapo­mniał o rodzin­nej Nowej Rudzie i pisze wier­sze ogól­no­miej­skie, powiedz­my – war­szaw­skie, ale to mój pro­blem. Zresz­tą, może to dla nie­go w pamię­ci „miej­sce nie­we­so­łe” – „w któ­rym wijesz się ze stra­chu albo zwy­czaj­nie boisz”. Nie każ­dy ma pre­dy­lek­cje do liry­ki lokal­nej i wspo­mnień z dzie­ciń­stwa. Szcze­gól­nie, gdy absor­bu­je go na razie coś zupeł­nie inne­go, np. „aran­żo­wa­nie prze­strze­ni”, spo­koj­ne urzą­dza­nie się w tra­dy­cji filo­zo­ficz­nej i lite­rac­kiej, łącze­nie punk­tów, for­mu­ło­wa­nie zasad. I nie jest to nud­ne. Zdu­nek w zawi­ło­ści inte­lek­tu­al­nej umie zna­leźć coś poetyc­kie­go, przy­stęp­ne­go, udzie­la­ją­ce­go się czy­tel­ni­ko­wi. „Jed­no­cze­śnie jed­nak utwo­ry Zdun­ka sta­ra­ją się uzy­skać wgląd we wła­sną meto­dę two­rze­nia takich połą­czeń. Są ostroż­ne – pro­po­nu­ją stwier­dze­nia, kon­struk­cje, ale zaraz pod­da­ją je testo­wi jakie­goś kontr­py­ta­nia. Czer­pią z ener­gii nie­skrę­po­wa­ne­go fan­ta­zjo­wa­nia, sur­re­ali­stycz­ne­go prze­lo­tu ponad bana­łem, a zara­zem cały czas śle­dzą tra­jek­to­rie tych lotów” (Bart­czak).

Pod­su­muj­my. Sko­ro subiek­tyw­nie i kapry­śnie, to już tak do koń­ca. Lek­tu­ra żywa, nawet nie mia­łem cza­su znu­dzić się czym­kol­wiek. Odkry­łem zaska­ku­ją­co świe­że tek­sty Miki, Brej­na­ka i Gotsz­lich, popo­dzi­wia­łem moż­li­wo­ści Ole­jar­ki, Kira­gi, Zdun­ka i Jóź­wi­ka. I wresz­cie – zawie­rzy­łem na sło­wo inten­syw­no­ści poetyc­kie­go gestu w wyko­na­niu Jaku­ba Pszo­nia­ka. Jak widać, przy­go­dy wciąż odra­dza­ją­cej się poezji nie mają koń­ca.