Opowieść sprzed roku zerowego

Książ­ka o Unie to opo­wieść o tym, czy i jak moż­li­we jest prze­zwy­cię­że­nie trau­ma­tycz­nych doświad­czeń wywo­ła­nych naj­okrut­niej­szym od cza­sów dru­giej woj­ny świa­to­wej euro­pej­skim kon­flik­tem, jakim była woj­na w Bośni i Her­ce­go­wi­nie w latach 1992–1995. Boha­ter – wete­ran wojen­ny – pró­bu­je poskła­dać swo­je poka­wał­ko­wa­ne życie, zre­kon­stru­ować nie­kom­plet­ną toż­sa­mość i odna­leźć sens w pro­za­icz­nym, mono­ton­nym powo­jen­nym ist­nie­niu (nie bez zna­cze­nia pozo­sta­ją w tym miej­scu auto­bio­gra­ficz­ne doświad­cze­nia auto­ra, któ­ry był porucz­ni­kiem w bośniac­kiej armii). Męż­czy­zna sta­ra się wró­cić pamię­cią do cza­sów sprzed roku zero­we­go – jak okre­śla rok wybu­chu woj­ny – by zanu­rzyć się w spo­koj­nej mło­dzień­czej prze­szło­ści, gdy w jego życiu pano­wał ład i nie­wy­pa­czo­ny przez woj­nę sys­tem war­to­ści, gdy codzien­ność upły­wa­ła nie­spiesz­nie, w zgo­dzie z ryt­mem rze­ki Uny.

Una sta­no­wi w tej opo­wie­ści i w życiu boha­te­ra punkt odnie­sie­nia, u jej brze­gów i według jej nur­tu toczy się egzy­sten­cja lokal­nej spo­łecz­no­ści. O pod­wod­nym świe­cie Uny krą­żą prze­ka­zy­wa­ne ust­nie z poko­le­nia na poko­le­nie legen­dy, w któ­re wyda­ją się wie­rzyć wszy­scy, bez wzglę­du na naro­do­wość i wyzna­wa­ną reli­gię. Histo­ria rze­ki funk­cjo­nu­je zatem jako mit zało­ży­ciel­ski, kon­sty­tu­uje regio­nal­ną toż­sa­mość, w rzecz­nej toni bowiem znaj­du­je się trans­cen­den­tal­na wręcz siła i ponad­cza­so­we war­to­ści. Dla boha­te­ra rze­ka Una to cen­trum wszech­świa­ta i cen­trum jego przed­wo­jen­nej bio­gra­fii, ale funk­cjo­nu­je ona rów­nież jako gra­ni­ca mię­dzy świa­tem przed woj­ną i po niej, mię­dzy siel­skim dzie­ciń­stwem i bez­tro­skim dora­sta­niem w sym­bio­zie z natu­rą a bru­tal­no­ścią i znisz­cze­niem, mię­dzy sacrum a pro­fa­num.

Obra­zy jej nie­wia­ry­god­nej siły i maje­sta­tycz­ne­go pięk­na pozwa­la­ją boha­te­ro­wi upo­rać się z wojen­ną trau­mą – nie tyl­ko powra­ca­ją­cy­mi, czę­ścio­wo wypar­ty­mi dra­ma­tycz­ny­mi wspo­mnie­nia­mi prze­mo­cy, cier­pie­nia, śmier­ci, ale przede wszyst­kim z poczu­ciem wyczer­pa­nia, bez­sil­no­ści i zruj­no­wa­nia w posta­po­ka­lip­tycz­nej rze­czy­wi­sto­ści. Powrót pamię­cią do wcze­snych lat dzie­cię­cych spę­dzo­nych na kąpie­lach w inten­syw­nie zie­lo­nych oczkach rzecz­nych, na łowie­niu ryb, przy­glą­da­niu się i dokład­nym pozna­wa­niu nad­rzecz­nej flo­ry i fau­ny przy­no­szą boha­te­ro­wi uko­je­nie, wyci­sza­ją emo­cje, lęki, wewnętrz­ne roze­dr­ga­nie. Zaszcze­pio­na od małe­go wraż­li­wość na przy­ro­dę oka­zu­je się reme­dium na powo­jen­ne odrę­twie­nie, pozwa­la odzy­skać rów­no­wa­gę.

Czas pozor­nej sta­bi­li­za­cji i poko­ju, prze­peł­nio­ny infor­ma­cja­mi o odkry­wa­niu gro­bów maso­wych mor­dów na Bał­ka­nach, o pro­ce­sach zbrod­nia­rzy wojen­nych, o wizji nad­cią­ga­ją­cej kata­stro­fy nukle­ar­nej, czas radze­nia sobie z cią­głym poczu­ciem zagu­bie­nia i utra­ty zosta­je skon­tra­sto­wa­ny z idyl­licz­ną prze­strze­nią nad rze­ką Uną z lat osiem­dzie­sią­tych, do któ­rej w wyobraź­ni i pamię­ci ucie­ka boha­ter. Pod­czas sta­nu auto­hip­no­zy, któ­rej się pod­da­je, by pora­dzić sobie z brud­ny­mi, ohyd­ny­mi, wstręt­ny­mi remi­ni­scen­cja­mi z począt­ku woj­ny, docie­ra do głę­bo­ko ulo­ko­wa­nych, zapi­sa­nych w pod­świa­do­mo­ści i w cie­le śla­dów minio­nych zda­rzeń. Stop-klat­ki z prze­szło­ści przy­bie­ra­ją nie­kie­dy for­mę sur­re­ali­stycz­nych obra­zów prze­sy­co­nych inten­syw­ny­mi bar­wa­mi, odu­rza­ją­cy­mi zapa­cha­mi, nad­re­al­ny­mi stwo­rze­nia­mi, magicz­ny­mi wręcz zja­wi­ska­mi. Wywo­ły­wa­ne sekwen­cje pod­da­ne zosta­ją sil­nej meta­fo­ry­za­cji, funk­cjo­nu­ją mię­dzy sen­ny­mi, hip­no­tycz­ny­mi wizja­mi a zre­kon­stru­owa­ny­mi sce­na­mi roz­gry­wa­ją­cy­mi się w rze­czy­wi­stej prze­strze­ni.

Por­tret peł­ne­go ener­gii chłop­ca i opi­sy prze­po­jo­nej wital­no­ścią przy­ro­dy pogłę­bia­ją dys­pro­por­cję i wzmac­nia­ją efekt fan­ta­sma­go­rii, gdy zosta­ją zde­rzo­ne z nad­re­ali­stycz­ną opo­wie­ścią o opu­sto­sza­łych, wid­mo­wych, wymar­łych mia­stach-ruinach. Topo­gra­fia prze­strze­ni zosta­ła przed­sta­wio­na jak kra­jo­braz zmierz­chu cywi­li­za­cji, wszech­obec­ny roz­pad spra­wił, że mia­sto sta­ło się minia­tu­ro­we, a prze­mie­rza­ją­ce­mu je boha­te­ro­wi trud­no odna­leźć się w labi­ryn­cie gru­zów. Co cie­ka­we jed­nak – zglisz­cza miej­skiej tkan­ki zaczy­na pora­stać dzi­ka, nie­okieł­zna­na roślin­ność, dając wyraz swo­jej nie­śmier­tel­no­ści, zobo­jęt­nie­niu na to co ludz­kie.

Zde­cy­do­wa­nie melan­cho­lij­ny i nostal­gicz­ny ładu­nek tej nar­ra­cji pod­kre­śla nie tyl­ko utra­tę chło­pię­cej naiw­no­ści i nie­win­no­ści, ale przede wszyst­kim przy­mu­so­wą ini­cja­cję w bru­tal­ność i degra­da­cję wojen­ną. Pod­mio­to­wość boha­te­ra jest roz­chwia­na, zosta­ła podzie­lo­na na to, co przed Wyda­rze­niem i po nim, dla­te­go opo­wieść roz­po­czy­na się od szcze­re­go wyzna­nia: „Cza­sa­mi ja to nie ja, ja to Gar­ga­no. Praw­dzi­wy ja jestem tym dru­gim. Tym z cie­nia. Tym z wody. Jasnym, kru­chym, bez­sil­nym. Nie pytaj mnie, kim jestem, to budzi we mnie lęk. Zapy­taj mnie o coś inne­go, mogę ci opo­wie­dzieć o swo­jej pamię­ci”. Histo­ria nazna­czo­ne­go pięt­nem woj­ny boha­te­ra – żoł­nie­rza i poety – wymy­ka się w ten spo­sób utrwa­lo­nym w (pop)kulturze kate­go­riom męsko­ści oraz sche­ma­tom nar­ra­cji o boha­ter­stwie i odwa­dze. W zamian otrzy­mu­je­my lirycz­ną opo­wieść o wszech­mo­cy i wspa­nia­ło­ści natu­ry prze­ciw­sta­wio­nej ludz­kiej maso­wej destruk­cji oraz o tym, że powrót do mitycz­nej kra­iny dzie­ciń­stwa zde­po­no­wa­nej w pamię­ci poma­ga w odbu­do­wa­niu znisz­czo­nych fun­da­men­tów real­no­ści.