Pępkowe

Zanim otwo­rzy­łam plik z Powle­kać rosną­ce Joan­ny Muel­ler, nie tyle zbio­rem, co kom­po­zy­cją szki­ców, ukła­da­ją­cych się w bar­dzo wyraź­ną opo­wieść (o zna­mio­nach medy­ta­cji), przy­po­mi­na­ły mi się wcze­śniej­sze ese­je war­szaw­skiej poet­ki, zwłasz­cza Tim­szel dla Tymo­te­usza Kar­po­wi­cza (prze­dru­ko­wa­ny w pierw­szej ese­istycz­nej książ­ce Muel­ler – Stra­ty­gra­fie) – esej o dacie, o chwi­li, w któ­rej Rosną­ce daje się poznać w błę­kit­nej kre­secz­ce na teście cią­żo­wym, nie­mal w tej samej chwi­li, w któ­rej umie­ra naj­waż­niej­szy poeta przy­szłej Mat­ki. W tym szki­cu autor­ka po raz pierw­szy roz­wi­ja­ła pre­na­tal­ną meta­fo­ry­kę. Spo­dzie­wa­łam się kon­ty­nu­acji tam­tych wąt­ków. Nazwa­ła­bym te ocze­ki­wa­nia „pre­na­tal­ną wyobraź­nią lek­tu­ry”. Oczy­wi­ście, ist­nie­ją bar­dziej facho­we ter­mi­ny okre­śla­ją­ce to zja­wi­sko (wie­lo­krot­nie sły­sza­ne na poety­ce i teo­rii lite­ra­tu­ry, potem powta­rza­ne stu­den­tom), moż­na spró­bo­wać się­gnąć po „pre­su­po­zy­cję” w rozu­mie­niu Jona­tha­na Cul­le­ra czy odwo­łać się do „hory­zon­tu ocze­ki­wań” Han­sa Rober­ta Jaus­sa. Ale na obu tych poję­ciach cią­ży zbęd­ny w tej chwi­li balast nauko­wo­ści, bo cho­dzi mi jed­nak o rado­sną pra­cę wyobraź­ni, o pró­bę inne­go języ­ka. Zresz­tą powtó­rze­nie, prze­kła­da­nie, adap­ta­cja czy inter­na­li­za­cja bli­skie są tej książ­ce, w któ­rej wie­le mówi się o melan­cho­lii, w któ­rej dużo jest z roz­mo­wy, z intym­no­ści zwie­rze­nia, więc i z opo­wia­da­nia zna­ne­go, tyle że z wnę­trza wła­snej per­spek­ty­wy, z wła­sne­go świa­ta, wła­snej cią­ży.

Pre­na­tal­no­ścią tek­stu lite­rac­kie­go nazy­wa­ła (i nazy­wa, bo w swo­jej nowej książ­ce kil­ka­krot­nie powra­ca do tych kwe­stii) Muel­ler, zain­spi­ro­wa­na Gra­ma­ty­ka­mi two­rze­nia George’a Ste­ine­ra, ten moment, kie­dy dzie­ło (lite­rac­kie, muzycz­ne czy pla­stycz­ne) nie jest jesz­cze ukoń­czo­ne, inte­re­su­ją ją więc jego nie­za­ist­nia­łe wer­sje, te któ­re z fazy „pre­na­tal­no­ści” nie prze­szły do fazy „natal­no­ści”, w goto­wym dzie­le ese­ist­ka chęt­nie doszu­ku­je się śla­dów owych ponie­cha­nych wer­sji. Tym samym dowar­to­ścio­wu­je wszel­kie wie­lo­znacz­no­ści, szu­ka utwo­rów, któ­rych auto­rzy jak naj­dłu­żej pod­trzy­mu­ją w języ­ku swo­isty stan kipie­li poten­cjal­no­ści. Wybrzmi ten wątek w poświę­co­nej poezji lin­gwi­stycz­nej i wier­szo­wi „Konik polny” Chleb­ni­ko­wa czą­st­ce szki­cu „Pre­na­tal w powi­do­ku (kolek­ta)”. Nato­miast swe­go rodza­ju dopeł­nie­niem czy kon­se­kwen­cją kon­cep­cji pre­na­tal­no­ści będzie autor­ska for­mu­ła anar­cho­mi­sty­cy­zmu roz­wi­ja­na w ese­ju wyra­sta­ją­cym z ksią­żek trzech pisa­rek: Agniesz­ki Kuciak (Dale­kie kra­je. Anto­lo­gia poetów nie­ist­nie­ją­cych), Lidii Amej­ko (Żywo­ty świę­tych osie­dlo­wych) i Bian­ki Rolan­do (Bia­ła książ­ka); anar­cho­mi­sty­cyzm wią­że się z potrze­bą albo lepiej – darem odnaj­dy­wa­nia „szy­fru trans­cen­den­cji” w codzien­no­ści, nie „na pusty­ni obsy­pa­nej man­ną z nie­ba, lecz nad kasz­ką man­ną przy­go­to­wy­wa­ną dziec­ku”. Naj­waż­niej­sze: anr­cho­mi­stycz­ka (anar­cho-femi­ni-mistycz­ka) to „ta, któ­ra nie pod­le­ga wład­cy, pozo­sta­je w swym meta­fi­zycz­nym doświad­cze­niu gościn­na, otwar­ta i podat­na na zwia­sto­wa­nia”. Muel­ler przy­glą­da się utwo­rom, odsła­nia­ją­cym bło­go­sła­wień­stwo wie­lo­znacz­no­ści, prze­ciw­sta­wia­jąc je „uni­ce­stwia­niu przez ujed­no­znacz­nia­nie”.

„Pęp­ko­we”. To sło­wo jako pomysł na tytuł tak­że przy­szło do mnie, zanim zaczę­łam lek­tu­rę nowej książ­ki Joan­ny Muel­ler, przy­szło, ale prze­cież nie zni­kąd, ze sko­ja­rzeń, któ­re daw­no temu uru­cho­mi­ły: bil­l­bo­ard genealogia/ginealogia [bli­zna po mat­ce] Moni­ki Mam­ze­ta, wysta­wia­ny w prze­strze­ni publicz­nej w ramach Zewnętrz­nej Gale­rii AMS, tytuł dru­giej książ­ki Mar­ty Dzi­do (Bli­zna po mat­ce) i przede wszyst­kim nie­daw­na lek­tu­ra pism Sta­ni­sła­wa Vin­cen­za (o czym póź­niej); to sło­wo zna­la­złam w samym środ­ku Powle­kać rosną­ce, w wier­szu Julii Fie­dorcz­ku, któ­ry cytu­je autor­ka:

mam cię na brzu­chu,
pie­cząt­kę,
gdzie nie­gdyś był jej koniec,
tam jest mój począ­tek.

I pod tym cyta­tem komen­tarz-nie­ko­men­tarz we wła­ści­we dla tej książ­ki poety­ce inter­pre­ta­cji, gdzie inter­pre­ta­cja prze­ni­ka się z intro­spek­cją:

Pie­cząt­ka przy­po­mi­na datę. Nosi w sobie urzę­do­wą waż­ność. Wyzna­cza ter­mi­nom koniec i począ­tek. Epi­fa­nia nauczy­ła się dbać o auten­tycz­ność stem­pel­ków. Skru­pu­lat­niej niż kie­dy­kol­wiek sze­re­gu­je daty. Licze­nie weszło jej w krew wraz z nowym nazwi­skiem. Wie, że za nie­uwa­gę moż­na sło­no zapła­cić. Potem próż­ne żale, jak wyrzu­cą za drzwi Kano­nu księ­gę Apo­kry­fu. A do tego prze­cież Apo­kryf­ka nie może dopu­ścić!

[3 paź­dzier­ni­ka 2005. Imie­ni­ny mamy. Zadzwo­nić. Sie­dząc przy tele­fo­nie, gła­dzić dło­nią bli­znę po mat­ce. Poli­czyć, kie­dy będzie mia­ło bli­znę po mnie.
30 wrze­śnia. Przy­dzie­lo­no zaję­cia. 19 paź­dzier­ni­ka będę liczyć ze stu­den­ta­mi jam­by i tro­che­je, „akcen­ty nad nico­ścią i pro­chem”. Prze­su­nąć ter­min wizy­ty.
4 paź­dzier­ni­ka. W zaokrą­gle­niu stuk­nie dwu­dziest­ka. Coś jest nie tak, powin­nam już czuć. Dru­gie pod­glą­da­nie. Tym razem razem.
12 paź­dzier­ni­ka. Czu­ję. Teraz na pew­no.]

Czę­ściej niż wcze­śniej kła­dzie się w dzień, czę­ściej pła­cze, choć bez powo­du, czę­ściej pisze. I Melan­cho­lia nowe wska­zu­je for­my, wyra­zy, twa­rze, uni­ki. Licze­nie dat zastą­pi­ło kie­rat korek­ty. Odpo­czy­nek od cudzych prze­cin­ków, zba­wien­na higie­na umy­słu.

[29 czerw­ca 2005. Uro­dzi­ny taty.
29 czerw­ca. Zmarł Tymo­te­usz Kar­po­wicz.
29 czerw­ca. Spraw­dzi­łam. Dwie kre­secz­ki. Ty też będziesz ojcem].

24 maja – imie­ni­ny Joan­ny. Dzień pierw­szy w ostat­nim. Odtąd zaczy­nam liczyć.

[Zawie­ra­nie przy­mie­rza. Pępo­wi­na daty. Pakt auto­bio­gra­ficz­ny.]

Jed­no­cze­śnie budo­wę książ­ki Joan­ny Meul­ler dosko­na­le cha­rak­te­ry­zu­ją sło­wa autor­ki poja­wia­ją­ce się w nie­co innym kon­tek­ście w pierw­szym szki­cu tomu: „Apo­kry­ficz­ny cen­ton, któ­ry jej się uło­ży z prze­czy­ta­nych przed snem wier­szy, będzie kolej­nym tego dnia obja­wem melan­cho­lii. Zamiast pisać o sobie, kry­je się za nie­swo­im, zamiast się ogo­ło­cić i sie­bie dostą­pić, wdzie­je na sie­bie kolej­ne war­stwy-stra­ty cyta­tów”.

Podob­nie dzie­je się z utwo­ra­mi samej Muel­ler, autor­ka wpla­ta je w swo­ją opo­wieść, na ogół są to poje­dyn­cze linij­ki z jej pierw­sze­go tomi­ku, w szki­cach obja­wia­ją­ce się na nowo. Ina­czej w przy­pad­ku ese­ju-egze­ge­zy snu („Pra­ca marze­nia słow­ne­go, czy­li Epi­fa­nia i ber­ga­mot­ki (con­fi­te­or)”), któ­ry oka­zu­je się opo­wie­ścią o powsta­niu wier­sza „kara­rak”, otwie­ra­ją­ce­go dru­gi tom poet­ki – Zagniaz­down­ki.

„Pęp­ko­we” mie­ści się wpraw­dzie w nie­le­d­wie patriar­chal­nym dys­kur­sie, to przy­ję­cie (czy raczej bar­dzo alko­ho­lo­wa impre­za), odby­wa­ją­ce się w męskim gro­nie, zwy­kle, kie­dy obo­la­ła po poro­dzie kobie­ta mie­rzy się z roz­dar­ciem, jakie się wła­śnie doko­na­ło w jej cie­le, z lak­ta­cyj­nym obrzmie­niem i za chwi­lę z upły­wa­niem, nie­kie­dy wraz z sia­rą rów­nież w pierw­szych kro­plach czar­ne­go mle­ka poło­go­wej melan­cho­lii. Ale jak wie­lo­krot­nie poka­zu­je Muel­ler, przy­szy­te sło­wom łat­ki trze­ba odpru­wać, uro­ki sko­ja­rzeń trze­ba odczy­niać, dać się na nowo zacza­ro­wać samej melo­dii języ­ka. Autor­ka, choć nie­ustan­nie pod­kre­śla kobie­cą per­spek­ty­wę (i fizjo­lo­gię), rów­no­cze­śnie roz­wa­ża pro­po­zy­cję Jolan­ty Brach-Cza­iny, by uznać poród za doświad­cze­nie uni­wer­sal­ne. Wów­czas – pozwa­lam sobie połą­czyć wat­ki z róż­nych szki­ców – jej kon­cep­cja pre­na­tal­no­ści dzie­ła sztu­ki sta­je się w jakimś sen­sie uni­wer­sal­na. Nie bez zna­cze­nia przy tym jest, że Joan­na Muel­ler (zwłasz­cza w szki­cu „Embrion­ka i emble­mat­ka (glo­ria)”) z dużym dystan­sem odno­si się do nie­któ­rych femi­ni­stycz­nych postu­la­tów (mat­czy­ne prze­ciw­sta­wia dogma­tycz­ne­mu), pisze o mani­fe­mi­ni­zmie: „jeśli coś w femi­ni­zmie draż­ni mnie naj­bar­dziej, to wła­śnie pro­ce­der ano­ni­mo­wa­nia pry­wat­nych zapi­sów i czy­nie­nia z nich war­to­ści bez­wstyd­nie trans­pa­rent­nych. Zało­że­nie, że nie­waż­na jest kon­struk­cyj­na inte­gral­ność i war­tość arty­stycz­na dzie­ła, lecz to, czy jest ono zaostrzo­ne ide­olo­gicz­nie, nośne pro­pa­gan­do­wo i poli­tycz­nie słusz­ne […]. Kobie­ca wraż­li­wość na cia­ło dzie­ła ule­gła męskiej sile wal­ki o ideę. A wszyst­ko roze­gra­ło się w łonie tego same­go ruchu”. Poet­ka przy­glą­da się sobie w klin­czu mię­dzy dwo­ma, jak się oka­zu­je, rów­nie opre­syj­ny­mi języ­ka­mi – femi­ni­zmu i kul­tu­ro­we­go ste­reo­ty­pu („ani tu przy­piąć cie­le­sne­go fiat, ani magni­fi­cat przy­ła­tać”). Zmie­rza do pyta­nia: „Jak­że czu­ły ultra­so­no­graf trze­ba umo­ścić w języ­ku, żeby szmer Nie­do­sło­wa usły­szeć? I jak bar­dzo mat­czy­na powin­na stać się mowa, by bez­piecz­nie powle­kać Rosną­ce?”. Nie przez przy­pa­dek, dodam na mar­gi­ne­sie, wła­śnie w tym szki­cu speł­nia się apo­kry­ficz­ność zasy­gna­li­zo­wa­na w pod­ty­tu­le książ­ki – to mię­dzy inny­mi lek­tu­ra obra­zu Georges’a de La Toura Maria Mag­da­le­na jako przed­sta­wie­nia cię­żar­nej świę­tej.

Wra­cam po raz ostat­ni do cią­gu sko­ja­rzeń zwią­za­nych z pęp­kiem. To, jak pisze Sta­ni­sław Vin­cenz w spo­sób, któ­ry – wyobra­żam sobie – mógł­by spodo­bać się Joan­nie Muel­ler: „ślad rze­czy­wi­ste­go współ­ży­cia, ostat­nie widzial­ne ogni­wo zakry­te­go łań­cu­cha matek, pra­ma­tek, rodów, pra­ro­dów […] to miej­sce, choć­by kro­pecz­ka, w któ­rej z nie­skoń­czo­no­ści leją­cy grot i w nie­skoń­czo­ność prze­pa­da­ją­cy, prze­ciął to, co zamknię­te, skoń­czo­ne. Po cię­ciu tego gro­ta pępek jest bli­zną […]. W samym pęp­ku już nic się nie dzie­je, jest naj­skrom­niej­szy. […] A prze­cież jest klu­czem skle­pie­nia w cza­sie, utrzy­mał całą budow­lę żywej isto­ty. Gdzieś tam mię­dzy nim a łonem mat­ki jest tajem­ni­cze świę­te świę­tych, jak nie­gdyś ołtarz w Delach” (S. Vin­cenz, Na wyso­kiej poło­ni­nie. Zawa­da, War­sza­wa 1981, s. 9). Prze­pi­su­jąc te myśli na rze­czy­wi­stość książ­ki Muel­ler: pępek już daw­no zaskle­pio­ny to naj­pierw miej­sce, na któ­rym pod­pie­ra książ­kę ona – pie­lę­gnu­ją­ca melan­cho­lię, „dopie­ro szu­ka­ją­ca miej­sca dla domo­wej magii”, w sobie zaskle­pio­na – Epi­fa­nia z Mali­gno (jak w pierw­szym szki­cu tomu „Księ­dze Widzeń Epi­fa­nii z Mali­gno (intro­it)” nazy­wa sie­bie, ale kon­se­kwent­nie w trze­ciej oso­bie, autor­ka), pępek będzie miej­scem przy­po­mi­na­ją­cym o odłą­cze­niu kształ­tu­ją­cej się „ja” („Ja wciąż ufam głów­nie jedyn­ce. Dwój­ki rezer­wu­ję dla innych, w trój­ce pró­bu­ję prze­trwać. Jesz­cze nie wiem, jak pięk­nie się kie­dyś prze­li­czę. Do dwóch, do trzech. W zupeł­nie innej kon­fi­gu­ra­cji”), za chwi­lę sta­je się już miej­scem odkry­wa­nym na cie­le jego, Epi­fa­ne­sa (w ten spo­sób Muel­ler budu­je swo­ją oso­bi­stą trój­cę war­to­ści, do Melan­cho­lii i Misty­ki dopi­su­je Miłość, Boh troj­cu lubit’ – powta­rza co jakiś czas); i potem zno­wu to otwar­cie, tyle że z prze­ciw­nej stro­ny, otwar­cie do wewnątrz na naj­więk­szą z tajem­nic, i ran­ka na cie­le wła­snym-nie­wła­snym, cie­le inspi­ru­ją­cym i zawłasz­cza­ją­cym, otwie­ra­ją­cym na nowe i jed­no­cze­śnie doma­ga­ją­cym się nie­usta­ją­cej uwa­gi, a już oddzie­lo­nym, przy koń­cu książ­ki oka­zu­je się, że trze­cim z kolei takim cie­le (Boh troj­cu lubit’), któ­re­mu udzie­li­ło się swo­je­go cia­ła („Wewnętrz­nie sprzecz­ne wyma­chy. Wyma­ga­ją­ce ćwi­cze­nie, któ­re­mu pod­da­jesz się codzien­nie, byle­by tyl­ko osta­tecz­nie się nie pod­dać. Kwo­czo przy­gar­niasz wyda­ne z sie­bie ist­nie­nia, żeby nie wydać ich na pastwę świa­ta. […] Im bar­dziej je do sie­bie przy­wią­zu­jesz, tym moc­niej sza­mo­cesz się, żeby im umknąć, z im czul­szą prze­mo­cą je zagar­niasz, z tym bez­czel­niej­szym rebe­lianc­twem sama jesteś zagar­nia­na”).

Joan­na Muel­ler na roz­ma­ite spo­so­by sta­ra się wyzwo­lić swój język spod pano­wa­nia „Księ­cia Dys­kur­su”, dla­te­go na przy­kład poszcze­gól­ne cząst­ki szki­ców oddzie­la nie cyfra­mi, a sym­bo­la­mi, w tej chwi­li jed­nak szcze­gól­nie wyróż­nia się dla mnie inny z jej gestów. Na koń­cu ese­ju „Solid­ny pater-noster od mat­ki anar­chii”, z cha­rak­te­ry­stycz­nym dla tej książ­ki, kon­se­kwent­nie umiesz­cza­nym w nawia­sie, modli­tew­nym pod­ty­tu­łem „anty­fo­na”, autor­ka sta­wia zamiast krop­ki – prze­ci­nek, sygna­li­zu­je miej­sce na oddech, na ciąg dal­szy, na nowy począ­tek, ale jed­no­cze­śnie zazna­cza miej­sce chwi­lo­we­go zawie­sze­nia gło­su, prze­ci­nek jest retar­da­cyj­ny, ina­czej niż dwu­kro­pek; i dla­te­go dwu­kro­pek ze swo­ją pew­no­ścią, nie­odwo­łal­no­ścią słów, któ­re po nim nastą­pią nie­zu­peł­nie mie­ści się w jej reje­strze. Bo tka­ni­na się pru­je na brze­gach. W trze­ciej, ostat­niej czę­ści książ­ki znaj­du­ję esej zaty­tu­ło­wa­ny „Otwar­ty pro­ces o ubez­wła­sno­wol­nie­nie (epi­kle­za)”, odmien­ny w tonie od opi­su­ją­cych misty­cyzm naro­dzin poprzed­nich szki­ców, zwłasz­cza „Pre­na­tal w powi­do­ku (kolek­ta)”. Wpraw­dzie i w tym tek­ście mowa o smut­ku zwią­za­nym z utra­tą, któ­rej zwia­stu­nem jest cią­ża, a pierw­szym speł­nie­niem poród jako akt przej­ścia z pre­na­tal­no­ści w natal­ność, jed­nak dopie­ro w kolej­nych ese­jach autor­ka wie­le miej­sca poświę­ca tak­że wpły­wo­wi spo­łecz­ne­go odbio­ru na cię­żar­ną: „»For­mu­ła poro­du brzmi: niech to, co jest, będzie«. Jed­nak zanim ta for­mu­ła zosta­nie potwier­dzo­na rytu­ałem otwar­cia, koniecz­ne jest naj­pierw doświad­cze­nie zamknię­cia, odizo­lo­wa­nia się, bra­ku akcep­ta­cji”. Muel­ler swo­iście poka­zu­je, jak przebiega(ła) jej dro­ga do mity­za­cji i misty­cy­za­cji wła­sne­go doświad­cze­nia, jak odczy­nia­ła fru­stra­cje i z cze­go one wyni­ka­ły (uby­wa­nie wła­sne­go cia­ła, w mia­rę jak go przy­by­wa­ło, powszech­ne zawłasz­cza­nie cią­żo­we­go brzu­cha).

Powle­kać rosną­ce Joan­na Muel­ler opa­tru­je dedy­ka­cją: „Dla kobiet, któ­rych nie ma/ (wciąż wię­cej was i wię­cej)”; stąd w nie­mal sio­strza­nym odru­chu cały czas zbie­ram i weku­ję jej myśli, jesz­cze dwie z koń­ca książ­ki. To, że za Adrien­ne Rich autor­ka zachę­ca do otwar­cia się przed dziec­kiem ze wszyst­ki­mi emo­cja­mi wypi­sa­ny­mi na twa­rzy: z rado­ścią i bólem, zachwy­tem i zmę­cze­niem. I to, jak zakli­na sie­bie i cią­żę: „Muszę ją prze­trwać, utrwalić./ A ona mnie musi prze­pi­sać”.