Poeci na nowy wiek. Rocznik 2004

Jacek Dehnel, Żywoty równoległe

Jacek Deh­nel ota­cza się pamiąt­ka­mi minio­ne­go cza­su, dobit­nie wyeks­po­no­wa­ne miej­sce w tej jego skłon­no­ści zaj­mu­je foto­gra­fia. W Żywo­tach… zna­la­zło się spo­ro zapi­sów doko­ny­wa­nych pod wpły­wem oglą­da­nia, nie wyklu­czam, że żar­li­we­go, sta­rych zdjęć. Przy­wo­łam jeden, szcze­gól­nie wymow­ny: „Sto­isz na skra­ju zdję­cia; za ple­ca­mi mury / i kamien­ne bastio­ny, przed ocza­mi – morze, / któ­re­go nie zoba­czę. Mam cię pośród innych / plam sepii na papie­rze, ale morza – nie mam, / ani tego, co szu­mi za ple­ca­mi kli­szy, / ani tego, co w tobie – morza słów i rze­czy”. Znaj­du­je­my tu Jac­ka Deh­ne­la w momen­cie, gdy wyko­nu­je gest oca­la­ją­cy, tyle że nie wobec śmier­ci, ale wobec ano­ni­mo­wo­ści. Okre­ślo­ne deta­le zapi­su­je, pozo­sta­łe, moż­na zakła­dać, nad­ra­bia wyobraź­nią, uważ­nie ją daw­ku­jąc, jak­by w prze­ko­na­niu, że wyobra­że­niem może dopeł­nić uchwy­co­ną na foto­gra­fii oso­bę, może w pew­nych gra­ni­cach okieł­znać jej bez­oso­bo­wość, ale w żaden spo­sób nie wnik­nie do jej nie­po­wta­rzal­no­ści, stra­co­nej na zawsze. Esen­cja umy­ka, pozo­sta­je to, co uchwy­cił obiek­tyw, a co zosta­ło poecie na płyt­ce albo papie­rze. Śmierć defi­ni­tyw­nie eli­mi­nu­je nie­po­wta­rzal­ność, nato­miast ano­ni­mo­wość sta­no­wi, co praw­da, uła­twie­nie dla wyobraź­ni, ale rów­no­cze­śnie nie­prze­kra­czal­ne ogra­ni­cze­nie dla pamię­ci, co Deh­nel musi w odpo­wied­nich pro­por­cjach poże­nić i – trze­ba przy­znać – robi to ele­ganc­ko. Gdy­by doko­nał nad­mier­ne­go odchy­le­nia ku wyobraź­ni, dał­by obraz nie­prze­ko­nu­ją­cy – było­by to kre­śle­nie kolo­ro­wym fla­ma­strem po deli­kat­nej fak­tu­rze sepio­we­go zdję­cia. Pamię­ci zaufać nie może – tyle jej ma, co na foto­gra­fii.

Cza­sem to dąże­nie do uwiecz­nia­nia żywo­tów na róż­ne­go rodza­ju nośni­kach, do wpi­sy­wa­nia żywych i umar­łych do reje­stru imion i szcze­gó­łów, wyda­je się zanad­to zachłan­ne. Jak­by zacho­wa­nie pamię­ci było moż­li­we wyłącz­nie w ten spo­sób, i jak­by pamięć zacho­wa­na w ten spo­sób mia­ła trwać nadal, prze­dłu­żo­na. W wier­szu pt. „Bra­cia Lumie­re, Wjazd pocią­gu na sta­cję Dwo­rzec La Cio­tat, 1895” poja­wia się czło­wiek, „Nasz apte­karz / (a może kupiec) z Lyonu (czy z Tulu­zy)”, któ­ry wybrał odmien­ny pociąg niż ten sfil­mo­wa­ny przez Augu­sta i Louisa Lumie­re i prze­padł, „odszedł brze­giem pero­nu w nie­pa­mięć”. Wyśmie­ni­ty pomysł, doce­lo­wo pod­kre­śla­ją­cy rolę przy­pad­ku w życiu, ale jeśli nie podzie­la­my foto­gra­ficz­no-kine­ma­to­gra­ficz­nych obse­sji Jac­ka Deh­ne­la, może nam być wszyst­ko jed­no, kto jest kim pośród oko­ło dwu­dzie­stu osób, któ­re zna­la­zły­by się na dwor­cu La Cio­tat w momen­cie krę­ce­nia tego fil­mu. Scep­tyk mógł­by się wręcz poku­sić o hero­stra­tej­skie stwier­dze­nie, że ów apte­karz czy kupiec stra­cił szan­sę na nie­śmier­tel­ność nie wsku­tek dywa­ga­cji nad roz­kła­dem jaz­dy, ale dla­te­go, że się pod ten pociąg nie rzu­cił.

Ale i Deh­nel potra­fi zażar­to­wać, pomie­szać pew­ne usta­lo­ne porząd­ki: „gdy­by Biblia była nie­co dłuż­sza, albo / pusty­nia nie­co więk­sza, Moj­żesz by wpro­wa­dził / na jej kar­ty i pia­ski Orlan­da, Hek­to­ra, / Ginew­rę i Tri­sta­na. Józe­fa K.? Może”. Żart wypro­wa­dzo­ny z kon­wen­cji i – że tak to ujmę – mecha­ni­ki lite­rac­kiej ście­ra się z sacrum, obję­tość zaj­mu­je uświę­co­ne miej­sce prze­zna­cze­nia, tu się dow­cip­nie i roz­sąd­nie wyzna­cza ludz­kie mia­ry dla boha­te­rów: biblij­nych, histo­rycz­nych, lite­rac­kich. Sło­wo rzą­dzi. Ludz­kie sło­wo, nie obja­wio­ne. Oto Deh­ne­low­skie przed­sta­wie­nie zaświa­tów: „Tak to będzie. Każ­de­mu, co pra­gnął. / Roz­pust­ni­kom kobie­ty (lub chłop­ców), dział­kow­com / agre­sty i porzecz­ki, skąp­com dola­rów­ki, / zaś misty­kom: Obec­ność”. Zgryź­li­wa i zło­śli­wa wizja, a że dla czło­wie­ka wia­ry abso­lut­nie praw­dzi­wa, to odmien­na spra­wa.

Deh­nel bra­wu­ro­wo wpla­ta w wiersz dia­lo­gi, wzo­ro­wo wypeł­nia ten obo­wią­zek kla­sy­cy­stycz­ne­go poety, zwłasz­cza że towa­rzy­szą im pięk­ne obra­zy: „Jeśli ktoś mnie kie­dyś / zapy­ta: ‘Czy jecha­łeś pocią­giem z Pistoi / do Poret­ty?’ nie będę musiał opo­wia­dać / o wia­duk­tach i liściach, tapi­se­rii, słoń­cu, / tyl­ko powiem: ‘Jecha­łem’. I będzie­my obaj / jak dwo­je małych dzie­ci wpa­trzo­nych w ogrom­ną / i poły­skli­wą kulę z pole­ro­wa­ne­go / sre­bra”.

„Patrzeć teatral­nie, / ale prze­cież praw­dzi­wie” – zapi­sał Jacek Deh­nel – „Nie móc uda­wać dalej i dalej uda­wać”. Wspo­mnia­ne fra­zy zna­la­zły się w wier­szu, gdzie świa­do­mość – wymie­nio­nej tu poprzed­nio – jed­nost­ko­wej nie­po­wta­rzal­no­ści wobec nie­do­sko­na­łe­go świa­ta i nie­do­cią­gnięć w moral­nej kon­struk­cji czło­wie­ka two­rzy anio­ły i demo­ny, i naprze­mien­nie obła­ska­wia je i bru­ka. Bo z nimi tak­że mamy swo­je żywo­ty rów­no­le­głe.

Tomasz Gerszberg, Ciechozimek

Ger­szberg w swo­im debiu­cie pięt­nu­je tak­że spe­cy­ficz­ny typ pol­skie­go par­we­niu­szo­stwa, prze­ja­wia­ją­cy się w naboż­nym i wyide­ali­zo­wa­nym sto­sun­ku do kul­tu­ry zachod­niej. Wiersz pt. „Saint Rémy de P.” roz­po­czy­na się od słów: „Ale nuda”. Zna­czą­ce i odważ­ne. Ory­gi­nal­ne. Wąt­pię, czy któ­ry­kol­wiek współ­cze­sny pol­ski pisarz miał­by pomysł i odwa­gę, by napi­sać coś w podob­nym sty­lu, idę o zakład, że w tej sytu­acji pole­ciał­by do lokal­ne­go muzeum i choć­by tam wisiał obraz przed­sta­wia­ją­cy mał­pi gaj po burzy napa­cy­ko­wa­ny przez śle­pą fran­cu­ską babę, opi­sał­by go na kola­nach. Ger­szberg posia­da znacz­nie więk­sze zaso­by trzeź­wo­ści i scep­ty­cy­zmu, według nie­go praw­dy o czło­wie­ku nie nale­ży szu­kać w muze­ach, ale na uli­cach euro­pej­skich metro­po­lii. Ta praw­da w zapi­sach Toma­sza Ger­szber­ga nie­ró­żo­wo wyglą­da. Sam Ger­szberg wyru­szył w podróż po Euro­pie i rela­cjo­nu­je nam ją na stro­nach Cie­cho­zim­ka. Zatem po kolei i w skró­cie. Bonn: „ruszy­ła ewan­ge­li­za­cja tele­sprze­daw­ców, / kate­che­za przerw na rekla­my, łaska sakra­men­tu / zaku­pów” oraz „raj­dy / milio­nów oczy po szu­trze nie­istot­nych nagłów­ków, / reklam nio­są­cych nie­po­kój w tłum. / Wen­ty­lo­wa­na tar­czo hamul­ców módl się za nami”. Paryż: „naj­więk­sze z roz­cza­ro­wań / jak wiel­ki sklep bez sezo­no­wych obni­żek” oraz „te same histo­rie / tłu­ste­go zado­wo­le­nia i nie­mych skarg, / bólu pogo­ni za niczym”. Nicea: „Nic tak nie śmier­dzi jak śmiet­nik w Nicei”. Tak­że War­sza­wa: „zoba­czy­łem naj­lep­sze umy­sły mego poko­le­nia tra­wio­ne gorącz­ką / zaku­pów”; tak­że Moskwa, tu głos Ger­szber­ga stał się szcze­gól­nie wyra­zi­sty i pro­wo­ku­ją­cy: „licz­ba pię­ciu tysię­cy osób wyma­za­nych stąd przez mafię / bled­nie wobec kre­ma­to­riów kor­po­ra­cji”.

Kpi­na, uważ­ność, suwe­ren­ność sądu, nihi­li­stycz­ny pro­fe­tyzm budu­ją w utwo­rach Toma­sza Ger­szber­ga obraz współ­cze­sne­go czło­wie­ka: zma­ni­pu­lo­wa­ne­go, bojaź­li­we­go, nada­ją­ce­go cechy boskie przed­mio­tom, a sobie same­mu przy­pi­su­ją­ce­go spe­cjal­nie dla nie­go wyse­lek­cjo­no­wa­ne atry­bu­ty, aby mógł zachłan­nie i bez­kry­tycz­nie utwier­dzić się wyłącz­nie w sen­sie wła­sne­go ist­nie­nia, o żad­ne odmien­ne sen­sy nawet nie pyta­jąc. Ger­szberg zda­je się prze­kre­ślać tego czło­wie­ka defi­ni­tyw­nie: „Pasjans magne­tycz­nych kart wycho­dzi / jed­nak zawsze tak samo – czło­wiek moc­ny jest” – odno­to­wu­je z iro­nią. W Cie­cho­zim­ku domi­nu­je gorz­ka mądrość, a na niej został odci­śnię­ty wyraź­ny świa­to­po­glą­do­wy stem­pel: „nie jestem wier­szo­kle­tą tyl­ko wcie­lo­nym demo­nem / roz­sąd­ku bez szans na nie­nor­mal­ność”.

Tomasz Jamroziński, stenogramy

Zno­wu mia­sto, zno­wu ruch, ale to nie jest samot­ni­cze wędro­wa­nie. Marsz. W kolum­nie. W ryt­mie mia­sta, cyklicz­nym, pozba­wio­nym celu, mecha­nicz­nie prze­no­szo­nym na jego miesz­kań­ców. „seria wia­duk­tów wpi­su­je nas na sta­łe w porzą­dek / tego mia­sta prze­ta­cza­my się z nim w kawal­ka­dzie” – zapi­su­je Tomasz Jam­ro­ziń­ski w swo­im debiu­tanc­kim tomi­ku. O ile mia­sto w natu­ral­ny spo­sób zawłasz­cza prze­strzeń, w wier­szach Jam­ro­ziń­skie­go defor­mu­je ją, czy­ni non­sen­sow­ną: „uli­ca / […] nigdzie nie bie­gnie”. A co z tymi, któ­rzy bie­gną po niej? – moż­na zapy­tać. Los miesz­kań­ców tego molo­cha rów­nież został prze­są­dzo­ny, jak stwier­dził sam Jam­ro­ziń­ski: „wyrok zapadł przed­wcze­śnie”. Ów wyrok ozna­cza przede wszyst­kim koniecz­ność wyko­ny­wa­nia mono­ton­nych czyn­no­ści, ogłu­pia­ją­cą, reali­zo­wa­ną wbrew swo­jej woli, pod dyk­tan­do tego, kto oka­zał się potęż­niej­szy. Urba­ni­stycz­ny dyk­ta­tor i prze­moc jego ele­men­tów. To „babra­nie się w wykrę­co­nych żarów­kach łapa­nie / zbie­głych tak­sów­ka­rzy” nie przy­no­si spo­czyn­ku, wyda­je się nie posia­dać ani sen­su, ani kre­su.

W wier­szach Jam­ro­ziń­skie­go życie zakoń­czy­ło się przed­wcze­śnie, zosta­ło stłu­mio­ne, wobec maso­wej powta­rzal­no­ści rytu­ałów indy­wi­du­al­na siła oka­za­ła się nie­wy­star­cza­ją­ca. Pozo­sta­ła „wyprze­daż wido­kó­wek na któ­rych oś świa­ta / wyglą­da jak prze­trą­co­ny stra­ga­niarz”. Pozo­stał czas prze­szło­ści, świet­nie oswo­jo­ny, przez co gro­zi znu­że­niem, uciecz­ką nie­do­sta­tecz­nie efek­tyw­ną: „sie­dzi­my na wprost sie­bie i wta­pia­my się / w ubie­gło­rocz­ne prze­bo­je lista zamknię­ta”. Moż­na też – suge­ru­je Jam­ro­ziń­ski – „pró­bo­wać uciecz­ki do tam­tych żero­wisk / do innych paję­czyn”, czy­li pod­jąć pró­bę wydo­sta­nia się na zewnątrz, do stre­fy tajem­ni­czej, ale nie­po­ko­ją­cej, sko­ro zamiesz­ku­ją ją ci „co kła­dą się do łóż­ka z zim­ną zie­mią w gar­ści”.

Mia­sto Jam­ro­ziń­skie­go – to jest pew­ne­go typu nowość wśród poetów mia­sta – posia­da swój język, wred­ny i wszę­do­byl­ski. Osa­cza. Poja­wia się na odwro­cie bile­tu: „zama­zu­ję rekla­my ibu­pro­mu czy apa­pu / żeby w kil­ku wer­sach dotrzeć / do wnę­trza do cie­pła hie­ro­gli­fu // tak się zdra­dza”. Każ­dy jego obiekt został ozna­czo­ny, ostyg­ma­ty­zo­wa­ny, świad­czy o posia­da­niu: „po lewej budyn­ki nale­żą­ce do graf­fi­cia­rzy // po pra­wej kil­ka rzę­dów zaję­tych przez drze­wa / jesz­cze nie poka­za­łem wyta­tu­owa­ne­go języ­ka”. Mia­sto dys­po­nu­je tak­że języ­kiem ukry­tym, to za jego pomo­cą wkra­da się do domów, ale żad­ne poru­sze­nie z powo­du jego tajem­ni­czo­ści nie nastę­pu­je. Jest przyj­mo­wa­ny obo­jęt­nie, nic nie prze­ka­zu­je, nie róż­ni się od ofi­cjal­ne­go: „komu­ni­ka­ty pod­pro­go­we w sumie // bez wyra­zu”.

„o cokol­wiek popro­sisz / speł­ni się bez­bo­le­śnie tyle że za naszy­mi ple­ca­mi” – zapi­su­je Jam­ro­ziń­ski, jak­by ten nie­prze­rwa­ny marsz przez per­fek­cyj­nie zor­ga­ni­zo­wa­ne i zaję­te tery­to­rium nie pozo­sta­wiał cza­su na pewien pięk­ny i kosz­tow­ny stan: ocze­ki­wa­nie. Na obec­ność powol­ną, suwe­ren­ną. Ale jest też jakaś świa­do­mość wobec sza­leń­stwa pośpie­chu, jakaś zgo­da na ten defi­ni­tyw­ny brak zako­twi­cze­nia. „bez korze­nia / domo­stwo tak?” – pyta Jam­ro­ziń­ski. W zasa­dzie reto­rycz­nie, poznał już odpo­wiedź. Brzmi: tak. Poeta musi sobie radzić. Nie odpusz­czać. Jam­ro­ziń­ski – to rów­nież dość nie­zwy­kła cecha na tle poetów sta­wia­ją­cych mia­sto na pierw­szym pla­nie – nie zgry­wa sub­tel­ne­go pąt­ni­ka-este­ty zaplą­ta­ne­go w miej­skie arte­rie, obwod­ni­ce, itp., zresz­tą mówiąc o pol­skich mia­stach może nie prze­sa­dzaj­my z infra­struk­tu­rą. Jam­ro­ziń­ski jest twar­dy. Speł­nia wyma­ga­nia. Zna sie­bie: „toma­szek jak hie­na polar­na / krą­ży w poje­dyn­kę wie­dząc że cie­nie w tym samym / oto­cze­niu będą się powta­rza­ły powięk­sza­ły do dna”.

Roman Kaźmierski, Sen odwykowy

W debiu­tanc­kim tomie Roma­na Kaź­mier­skie­go domi­nu­je mowa poszar­pa­na, stłam­szo­na, w ogrom­nym tru­dzie wydo­sta­je się z nie­go ta opo­wieść, cza­sem ele­men­tar­na, cza­sem abs­trak­cyj­na, nie­mal zawsze natręt­na, nie dają­ca wytchnie­nia: „I sło­wa / choć spuch­nię­te / po głod­nych mie­sią­cach / zno­wu / mówią / zno­wu / upar­te. Nie chcą / się odstać” – odno­to­wu­je Kaź­mier­ski. Tytuł jego tomu inter­pre­to­wa­łem na dwa spo­so­by: jako zapis przy­pa­dło­ści kli­nicz­nych i jako pro­ces odzwy­cza­ja­nia się, odwy­ka­nia od cze­goś. Głos w wier­szach Kaź­mier­skie­go wyda­je się dobie­gać z zamknię­te­go pomiesz­cze­nia, jego wędrów­ki moż­na uznać za wyobra­żo­ne lub wspo­mnie­nio­we – wyklu­cza­ją­ce bie­żą­ce uczest­nic­two, co mogło­by świad­czyć na korzyść pierw­szej moż­li­wo­ści odczy­ta­nia. Za dru­gą sta­ły­by dekla­ra­cje, ufun­do­wa­ne wobec koniecz­no­ści pod­ję­cia okre­ślo­nych dzia­łań: „Odzwy­cza­ić się od boga”, „Odzwy­cza­ić się od snów / bo tyl­ko zmy­śla­ją i stra­szą”, „Odzwy­cza­ić się od słów”. Może tę moż­li­wość oczy­ta­nia wspar­ła­by tak­że przej­mu­ją­ca sce­na przed­sta­wio­na w utwo­rze „Sen wdo­wi”: „Cisza […] zmar­ła parę lat temu. Oczy­wi­ście / odwie­dza ją regu­lar­nie / Ple­wi, pod­le­wa, porząd­ku­je”. Że żywi zawsze mają rację prze­ciw­ko umar­łym, to nie ule­ga wąt­pli­wo­ści. Ale w wier­szu Kaź­mier­skie­go mają rację nawet wobec zja­wisk i abs­trak­tów, nawet je nęka­ją, demon­stru­ją nad nimi swo­ją prze­moc, włą­cza­ją w swój nie­zno­śny porzą­dek. Wła­śnie tu autor zda­je się pro­te­sto­wać, mówi sta­now­cze: nie wyra­żam zgo­dy na rze­czy­wi­stość, gdzie rzą­dzi tak dro­bia­zgo­wa i per­ma­nent­na zachłan­ność, choć prze­cież rów­nie for­tun­nie, przy odmien­nym spoj­rze­niu, moż­na by ją okre­ślić jako czu­łość, pamięć czy tro­skę. Kaź­mier­skie­mu zda­ją się być obce gesty tego typu, szcze­gól­nie że ma skłon­ność do roz­po­zna­wa­nia potrzeb wła­sne­go cia­ła jako zewnętrz­nej for­my fizycz­no­ści: „Gło­śno: krew krzy­czy że chce pić / mię­so że głod­ne”. Ten świat, od któ­re­go chcia­ło­by się odzwy­cza­ić, ode­rwać, posia­da desy­gna­ty przy­na­leż­ne do współ­cze­sno­ści. To tak­że nie­prze­rwa­ny pośpiech,
nie­moż­li­wość obco­wa­nia, zamiast bli­sko­ści chro­nicz­na opty­ka: „Czło­wiek czło­wie­ko­wi / wido­kiem. Zza szy­by. Z sekund­ni­kiem na gar­dle”.

Kaź­mier­ski mówi mozol­nie, ale pro­sto. Cza­sem jego fra­zy brzmią jak mowa czło­wie­ka wycho­dzą­ce­go z afa­zji: „Ale co to za drzwi? Czyj dom? A ptak? / Język kru­chy jak strą­czek łubi­nu, z gra­ma­ty­ką lek­ką / jak wes­tchnie­nie lasu, kie­dy zapa­da sierp­nio­wa noc. Język, / któ­re­go nikt nie rozu­mie i któ­ry zna­ją wszy­scy”. Cza­sem odwra­ca się, przy­wo­łu­je czas dzie­ciń­stwa spę­dzo­ne­go w Krusz­wi­cy: „Zagub mnie, zapo­mnij / w tłu­mie mgieł”, cza­sem pozwa­la sobie na iro­nię: „Niem­ka patrzy mi na ręce / bo za paznok­cia­mi noszę żało­bę: / tro­chę zie­mi odzy­ska­nej”.

W tomie Kaź­mier­skie­go uję­ła mnie zwłasz­cza dwo­istość jego obser­wa­cji, wyni­ka­ją­ca być może ze zdol­no­ści do wychwy­ty­wa­nia porząd­ków połą­czo­nych, a może poja­wia­ją­ca się po pro­stu wobec nie­moż­no­ści roz­róż­nie­nia. W rezul­ta­cie w jego utwo­rach spla­ta­ją się pory dnia i roku: „Jak­by przy­szłość była szcze­li­ną / mię­dzy pora­mi roku, dzi­siej­szą pogo­dą”, „Nad­cho­dzą­ca noc wydłu­ży się / o ogrom­ną, trud­ną godzi­nę”. Sta­je­my wobec cią­gu prze­mian o nie­ostrych gra­ni­cach: „Świt / wtu­lo­ny w zmierzch”, „Pamięć kur­czy się / w pamiąt­kę”, „Zwin­ne pal­ce histo­rii strze­pu­ją / zbęd­no­ści, odsła­nia­ją / kil­ka twa­rzy. Każ­da jest / i two­ją, i moją”. Nie­ocze­ki­wa­ne bywa­ją owe trans­for­ma­cje, bole­śnie orzeź­wia­ją­ce: „Jed­ni wybie­ra­ją, dru­gich ona wybie­ra / ale zawsze jed­na­ko­wa / samot­ność”. Może w momen­cie, gdy roz­po­zna­ło się już darem­ność świa­ta, ale nadal żywi się wobec nie­go pew­ne złu­dze­nia, sta­wia postu­la­ty, nale­ży wszyst­ko wymie­szać i złą­czyć, żeby ostat­nie pozo­ry prze­sta­ły mamić. Żeby zamiast róż­nic, dro­go­wska­zów, punk­tów orien­ta­cyj­nych pozo­sta­ło wyłącz­nie – tak jak zapi­sał sam Kaź­mier­ski – „Woła­nie, wywo­ły­wa­nie podo­bieństw”.

Joanna Wajs, Sprzedawcy kieszonkowych lusterek

Czy­ta­jąc debiu­tanc­ki tom Joan­ny Wajs, myśla­łem o wątłych rela­cjach pomię­dzy ludź­mi, o kry­sta­licz­nie czy­stej stro­nie zwie­rzę­ce­go instynk­tu, o zatra­cie, może śmier­ci, zagra­ża­ją­cej temu zmy­sło­we­mu świa­tu, nad­cho­dzą­cej nie­spo­dzie­wa­nie, ale nie zmie­nia­ją­cej cało­ści, wyłącz­nie ele­ment, wła­śnie ten przez nas dostrze­ga­ny, dla nas nie­zbęd­ny. „jest gra­ni­ca wyobraź­ni, za któ­rą wszyst­ko sta­je się / nie­ostre” – tak brzmią pierw­sze wer­sy zna­ko­mi­te­go cyklu wier­szy pt. „wład­ca węży” roz­po­czy­na­ją­ce­go tom Joan­ny Wajs. Czy to ase­ku­ra­cja? Nie wiem, nie zawsze sło­wo poet­ki pozwa­la na odpo­wiedź, nie zawsze opła­ca się je drą­żyć. Czy to kwe­stia opty­ki? Nie­wy­klu­czo­ne. Mamy więc do czy­nie­nia z siłą wizjo­ner­skie­go umy­słu, któ­ry w zja­wi­skach potra­fi dostrzec rze­czy­wi­stość, czy­li z posta­wą odmien­ną i w znacz­nie więk­szym stop­niu wyra­fi­no­wa­ną niż ta kon­wen­cjo­nal­na, pla­to­nicz­na, gdy w poeta w powsze­dnich zja­wi­skach dostrze­ga wizję. Zasta­na­wia­łem się więc, czy jako wład­ca węży został tu przed­sta­wio­ny sam ojciec, czy może wład­ca węży to demiurg spra­wu­ją­cy urząd nad ojcem: „dziś znów jak kie­dyś mój ojciec / oddał­by wład­cy węży / co ma naj­cen­niej­sze­go”. Być może Joan­na Wajs two­rzy wyobra­że­nie owe­go ojca i powie­rza je roz­ma­itym miej­scom i oko­licz­no­ściom, gdzie zawsze zosta­je przed­sta­wio­ny na tle pre­cy­zyj­nej sce­no­gra­fii: „znam rów­nież szcze­gó­ły; wybrzu­sze­nie w pod­ło­dze, / gdzie wylał kawę, ścię­cie w obca­sie buta, / wyżło­bie­nie na scho­dach”, „sły­szę też dźwię­ki; trzask gwał­tow­nie zamy­ka­nych ksią­żek, / z któ­rych wytrzą­sał kurz”. Być może opo­wia­da histo­rię wspól­nej podró­ży, wspól­ne­go życia, lecz wyobra­że­nie i tak musia­ło powstać – przez brak dopusz­cze­nia. „mogę ci opi­sać wszyst­kie te miej­sca / w któ­rych mnie z nim nie było” – zapi­su­je Joan­na Wajs i moż­na snuć przy­pusz­cze­nia, czy ta nie­obec­ność ozna­cza po pro­stu brak obec­no­ści fizycz­nej, czy też powsta­ła wsku­tek prze­wle­kłej nie­uwa­gi. „wład­ca węży; odrzu­ca sta­rą, zbyt luź­ną skó­rę / i nade wszyst­ko chce patrzeć / rachu­jąc bez­barw­ną źre­ni­cą / co jesz­cze mogła­bym mu dać” – być może jest i tak, że ów wład­ca węży to praw­do­po­dob­nie świa­dek lub sam obiekt pew­ne­go bez­gra­nicz­ne­go odda­nia, któ­re­go nie potra­fił doce­nić, nie­czu­ły rach­mistrz o roz­le­głych, absor­bu­ją­cych wyma­ga­niach.

W tomie Joan­ny Wajs rzu­ca się w oczy mistrzow­skie kadro­wa­nie: „kie­dy usia­dłeś żeby obrać jabł­ko / ktoś na chwi­lę zatrzy­mał papla­ni­nę świa­ta / i sły­sze­li­śmy jak skór­ka spa­da­ła na dywan / w mil­cze­niu ludzi kła­dły się zwie­rzę­ta / w spę­ka­ną zie­leń nachy­lał się dom / za domem chło­piec zako­pu­jąc psa / jesz­cze raz go dotknął żeby się upew­nić / co z bie­gu rze­czy uda się oca­lić”. Jej utwo­ry wycho­dzą od deta­lu i zmie­rza­ją do pano­ra­my, nara­sta­ją od sło­wa do meta­fi­zy­ki, cza­sem do sen­su­al­ne­go obra­zu, cza­sem do zło­żo­ne­go, wie­lo­wy­mia­ro­we­go pej­za­żu: „czer­wo­na pelar­go­nia w baweł­nia­nym pyszcz­ku / kota, któ­ry po desz­czu wyszedł z wino­ro­śli / i obser­wu­je słoń­ce cytry­no­wym okiem”. Tak powsta­ją wier­sze zna­ko­mi­te, w każ­dym szcze­gó­le dopra­co­wa­ne, tu nie ma miej­sca na myśl o warsz­ta­cie, to jest fascy­nu­ją­ca kom­po­zy­cja wła­sne­go świa­ta, już goto­wa: „w miej­scu po nas / kobie­ty mokry­mi spód­ni­ca­mi gaszą sto­sy / na któ­rych dopa­la­ją się zwię­dłe sie­ci i pła­ty / bla­sza­nych ryb”.

Ogrom­na czu­łość prze­ni­ka utwo­ry Joan­ny Wajs. Wycho­dzi z nią naprze­ciw bra­ciom mniej­szym, zwie­rzę­tom, zmie­rza tam, gdzie jest instynk­tow­na, nie wypra­co­wa­na. Oto koty „mają dla swo­ich ciał / ufną, nie­wy­czer­pa­ną czu­łość, całe jej pokła­dy / jeśli któ­ryś jest cho­ry lub sta­ry, drżą mu łapy i gło­wa / z pro­sto­tą nam nie­zna­ną liżą go po powie­kach”. Ale tak­że ten świat, czy­sty i pier­wot­ny, ska­za­ny jest na nie­mą, natu­ral­ną zagła­dę. „poło­ży­łam go w wino­ro­śli / miał tam dość prze­strze­ni, by zatrze­po­tać skrzy­dła­mi / gdy­by komuś lub cze­muś tak się spodo­ba­ło / idąc do domu myśla­łam – niech ist­nie­je ręka, / któ­ra nocą roz­chy­li liście / i łagod­nie przy­wró­ci go do lotu” – zapi­sa­ła Wajs w wier­szu pt. „Szpak”. Ów opis mar­twe­go zwie­rzę­cia, nakre­ślo­ny sub­tel­nie, z wyro­zu­mia­łą rezy­gna­cją, przy­po­mi­na rela­cje osób pra­cu­ją­cych w hospi­cjach, któ­re oso­bi­ście mia­ły do czy­nie­nia z umie­ra­niem i wie­dzą, że ta chwi­la, sam moment śmier­ci, ani nie wyglą­da nad­zwy­czaj­nie, ani nicze­go nie zmie­nia. Tak wła­śnie dzie­je się w utwo­rach Joan­ny Wajs: „na koniec pokaż mi to, co nas obcho­dzi / naj­bar­dziej / nasze błą­dzą­ce pal­ce, / nie­pew­nie zaci­śnię­te w powie­trzu / na czymś, co mogło być ręko­je­ścią noża / albo pie­czo­nym kasz­ta­nem / i co nagle, / nie wie­dzieć cze­mu, / stra­ci­ło / kształt i cię­żar”.

Patrze­nie na ten świat, nasy­co­ny świa­tłem, pla­stycz­ny, ule­ga­ją­cy zmy­słom raczej niż reflek­sji, tak­że boli. Zapew­ne tak samo jak uczest­nic­two w nim. Jak napi­sa­ła Joan­na Wajs: „jasność, jasność, tak, chcę być jasno oświe­tlo­ną pust­ką, / któ­ra nie odczu­wa czu­ło­ści ani lęku, / kością z ich kości, krwią z krwi, czy­stą taflą świa­tła / przez któ­rą two­ja ręka przej­dzie jak przez wodę”.

Wiersze nominowanych autorów

Jacek Deh­nel

Pociąg Pistoia – Poretta

Pra­wie dwa lata po tym – a nagle tak czy­sto
pamię­tam tam­ten lipiec i podróż z Poret­ty
do Pistoi, i powrót w skwar­ne popo­łu­dnie
na kola­cję (nad­mier­ne ilo­ści melo­na
i cien­kich pla­strów szyn­ki). Tam­te­go męż­czy­znę
w koście­le San Paolo, co kłó­cił się z Bogiem,
a potem się z Nim godził. Tam­te puste sale
muzeum Mari­nie­go, o któ­rym wie­dzia­łem
tyle, że Michał lubił jego krą­głe rzeź­by,
a tu całe muzeum. Dalej bap­ty­ste­rium
jak bia­ła gło­wa cukru, w środ­ku tapi­se­ria:
pięć­set gatun­ków kwia­tów, jed­no­ro­żec, pta­ki.
Lecz przede wszyst­kim powrót – wyso­kie wia­duk­ty
w górach jak paję­czy­ny ponad prze­pa­ścia­mi
głę­bo­kiej zie­lo­no­ści. Prze­świe­tlo­ne liście
– jak lipo­we, lecz więk­sze – biją­ce o ramy
pouchy­la­nych okien.
Nagle po dwóch latach,
w przy­pad­ko­wej podró­ży z Kra­ko­wa na pół­noc
myślę: „Tyle mi dano. Star­czy tam­ten lipiec,
i pół­to­rej godzi­ny podró­ży pocią­giem
z Pistoi do Poret­ty. Jeśli ktoś mnie kie­dyś
zapy­ta: „Czy jecha­łeś pocią­giem z Pistoi
do Poret­ty?” nie będę musiał opo­wia­dać
o wia­duk­tach i liściach, tapi­se­rii, słoń­cu,
tyl­ko powiem: „Jecha­łem”. I będzie­my obaj
jak dwo­je małych dzie­ci wpa­trzo­nych w ogrom­ną
i poły­skli­wą kulę z pole­ro­wa­ne­go
sre­bra.

Pociąg Kra­ków-War­sza­wa, 2. VI. 1903

Tomasz Ger­szberg

St. December

Gru­dzień. Mżył deszcz i nocą uli­ce przy­kry­ła
skrzą­ca nie­pew­ność. Jadąc z duszą na ramie­niu,
z butel­ką w ręce modli­li­śmy się o dobre inten­cje
sprze­daw­cy zimo­wych opon, wszech­moc­ne­go
dys­po­zy­to­ra pia­ska­rek. Dużo przy­by­ło nam wia­ry
odkąd ruszy­ła ewan­ge­li­za­cja tele­sprze­daw­ców,
kate­che­za przerw na rekla­my, łaska sakra­men­tu
zaku­pów. Coraz mniej powo­dów by się wyrze­kać,
coraz łatwiej odma­wiać, utrzy­mać regu­ły zako­nu
nowo­wier­ców. Pew­nie kie­dyś zro­bią z nas świę­tych
o szla­chet­nych pro­fi­lach na bank­no­cie euro, patro­nów
chwil zwąt­pie­nia w pre­cy­zję śmier­ci.

Tomasz Jam­ro­ziń­ski

In loco

tęczów­ki zaszły za dale­ko wymar­ła zajezd­nia
postron­nie pusz­cza coraz więk­sze kół­ka jak­by
oczka wod­ne i roz­cho­dzą się krę­gi zmarszcz­ki
toma­szek podej­rze­wa całą dziel­ni­cę więc dziś
nie zaśnie będzie wytrzą­sać przy­krót­ki rękaw
patos zbie­rze się w powie­trzu jak sto­sik mgły
wyj­dzie na swo­je od kie­dy uci­chło łomo­ta­nie
zza ścia­ny zwy­kle sły­szy się te gło­sy widzi te
uro­cze usta szko­da że pro­ces asy­mi­la­cyj­ny tak
trwa i trwa w nie­skoń­czo­ność rzą­dzi pół­mrok
nie poczy­tasz oj nie pismo ukła­da się we wzór
ale bra­ku­je wyczu­cia wszę­dzie naparst­ki dużo

Roman Kaź­mier­ski

Sen ostateczny

Aż sta­ło się
i zwró­co­no
mate­ria­ły nie zamó­wio­ne
I sło­wa
choć spuch­nię­te
po głod­nych mie­sią­cach
zno­wu
mówią
zno­wu
upar­te. Nie chcą
się odstać.

Joan­na Wajs

kiedy usiadłeś

kie­dy usia­dłeś żeby obrać jabł­ko
ktoś na chwi­lę zatrzy­mał papla­ni­nę świa­ta
i sły­sze­li­śmy jak skór­ka spa­da­ła na dywan

w mil­cze­niu ludzi kła­dły się zwie­rzę­ta
w spę­ka­ną zie­leń nachy­lał się dom
za domem chło­piec zako­pu­jąc psa
jesz­cze raz go dotknął żeby się upew­nić
co z bie­gu rze­czy uda się oca­lić

bia­ły miąższ jabł­ka ruch pal­ców błysk noża