Poeci na Nowy Wiek. Rocznik 2005

Magdalena Komoń, pudełko na makaron

pudeł­ko na maka­ron to przede wszyst­kim pró­ba nada­nia nazwy wła­snym doświad­cze­niom, prze­szłym i teraź­niej­szym. „po tam­tej stro­nie było ina­czej. rze­ka pod­my­wa­ła korze­nie. ina­czej chcia­ło się jeść i ina­czej cho­dzi­ło po ryn­ku” – zapi­sa­ła Mag­da­le­na Komoń, co suge­ru­je, że szcze­gól­nie inten­syw­nie zosta­ło tu zaak­cen­to­wa­ne doświad­cze­nie odkry­wa­nia kobie­co­ści, obser­wo­wa­nie rodzą­ce­go się ero­ty­zmu. Moż­na rozu­mieć „tam­tą stro­nę” jako dzie­ciń­stwo, jako daw­ną miłość, ale powyż­sza inter­pre­ta­cja wyda­je się odgry­wać rolę domi­nu­ją­cą. Co praw­da autor­ka dekla­ru­je: „nie mam za sobą żad­nej histo­rii”, ale weź­my to stwier­dze­nie za iro­nię albo skrom­ność. W pudeł­ku na maka­ron znaj­du­je­my kil­ka histo­rii, cza­sem rów­no­le­głych i nie­za­leż­nych, cza­sem nie­ro­ze­rwal­nie sple­cio­nych ze sobą. Pierw­szą jest prze­szłość, przed­sta­wio­na dość arka­dyj­sko. Daw­ne lata są mag­ma­tycz­ne, zmy­sło­we. Wolał­bym tu nie pory­wać się na dzie­ciń­stwo jako temat ujmo­wa­ny cało­ścio­wo, ale widać że przy­naj­mniej do kil­ku epi­zo­dów autor­ka ma pewien sen­ty­ment. Przed­sta­wia je sen­su­al­nie, były to chwi­le, gdy „czas roz­pi­nał się na grud­kach lata”, gdy „nale­ża­ło dać sobie dużo świa­tła / krzy­żo­wać”. Cza­sem się­ga po rodzin­ny epi­zod: „z ojcem prze­ła­zi­ła przez dziu­rę w pło­cie / było to leni­we wci­ska­nie się w wiatr”, nie­kie­dy kre­śli ogól­niej­sze sce­ny: „kobie­ta ze wsi ode­szła przed wie­czo­rem / łapa­ła słoń­ce jak nie­rów­ny oddech – / błą­ka­ła się po napuch­nię­tych foto­gra­fiach / pró­bu­jąc odna­leźć korze­nie sadzo­nych drzew”.

Dru­gą histo­rią mogło­by być roz­po­zna­wa­nie świa­ta przez zmy­sły, z wyraź­nym uwzględ­nie­niem sma­ku. Mag­da­le­na Komoń two­rzy postać funk­cjo­nu­ją­cą orga­no­lep­tycz­nie: „wetknę­łam palec w kost­kę masła: / lśnią mi jesz­cze usta”. Nie­kie­dy mamy tu do czy­nie­nia z jakąś zawo­alo­wa­ną for­mą dra­pież­no­ści, wzbu­dza­ne­go pod wpły­wem chwi­li, nie­obli­czal­ne­go impul­su: „chcia­łam wejść do namio­tu / i ugryźć tę rybę w kark […] chcia­łam tyl­ko spró­bo­wać ją ugryźć. / tak jak pró­bu­je się ska­ka­nia na ska­kan­ce, / cało­wa­nia żół­wia, pod­wa­ża­nia zda­nia”, cza­sem ten spo­sób doświad­cza­nia rze­czy­wi­sto­ści przy­bie­ra cha­rak­ter ero­tycz­ny: „tym­cza­sem liże­my nabie­ra­my / mamy mało i to mało od sie­bie / bie­rze­my”. Ta zmy­sło­wość zosta­ła posu­nię­ta do tego stop­nia, że moż­na odnieść wra­że­nie, jak­by boha­ter­ka udzie­la­ła swo­ich suwe­ren­nych wła­ści­wo­ści czę­ściom jej cia­ła. Nada­wa­ła im auto­no­mię: „śli­nił mi pępek pró­bu­jąc wyli­zać / sobie miej­sce w środ­ku moje­go cia­ła”. Sama cie­le­sność odgry­wa w poezji Mag­da­le­ny Komoń istot­ne zna­cze­nie. Obcu­je­my z liry­ką w zasa­dzie wypre­pa­ro­wa­ną z meta­fi­zy­ki, w jej miej­sce zosta­ła wsta­wio­na fizy­kal­ność. Cia­ło jest tu fun­da­men­tem, jedy­ną porę­ką, nie­po­wta­rzal­nym punk­tem odnie­sie­nia. Dla­te­go Komoń wyczu­lo­na jest na typo­we zagro­że­nia dla cie­le­sno­ści: „gdy we mnie znaj­dą to zwie­rzę / to nie po węzłach chłon­nych / będzie się wspi­na­ło. będzie / w środ­ku od razu. sku­lo­ne. / może będzie wrzesz­czeć / i będzie­my się zabi­jać”.

Jest jesz­cze trze­cia histo­ria, pro­sta i potrzeb­na. Nazwał­bym ją krót­ko: dąże­niem do zako­rze­nie­nia, posia­da­nia wła­sne­go miej­sca, koniecz­nie podzie­la­ne­go z dru­gą oso­bą. Mag­da­le­na Komoń cza­sem nawią­zu­je do tego żar­to­bli­wie: „zacznij­my krzy­żo­wać nasze roślin­ki zacznij­my pącz­ko­wać, już”. Lecz gdy zapi­su­je „sto­pa­mi masu­jesz / moje cia­ło na ple­cach nio­sąc wbi­jasz nas w zie­mię. piku­je­my”, spra­wa robi się znacz­nie poważ­niej­sza. Widać, że cho­dzi o rodzaj speł­nie­nia, któ­ry nawet lot zmie­nia w spa­da­nie. Ale ina­czej nie spo­sób. To jedy­na moż­li­wość, bowiem w wier­szach Mag­da­le­ny Komoń miłość jest spra­wą abso­lut­nie ziem­ską.

Bartosz Konstrat, thanatos jeans

W debiu­tanc­kim tomie Bar­to­sza Kon­stra­ta regu­lar­nie gości śmierć. Raz po raz powra­ca­jąc, warun­ku­je ten świat, wyzna­cza mu gra­ni­ce. Żywi go, zaopa­tru­je w myśl i rekwi­zy­ty. Śmierć przy­wo­łu­je Kon­stra­ta i odpy­cha go, powie­dział­bym, że tak­tu­je jego ruch, praw­do­po­dob­nie dzie­je się tak dla­te­go, że Kon­strat nie wyda­je się skłon­ny do jakie­goś roz­pacz­li­wie mor­tu­al­ne­go zanu­rze­nia, do pisa­nia w śmier­ci, ale też nie prze­ja­wia inkli­na­cji do jej wyru­go­wa­nia. Przy­czy­nę tego sta­nu rze­czy wolał­bym zosta­wić w spo­ko­ju, tkwi zbyt bli­sko pew­nych nie­uchwyt­nych indy­wi­du­al­nych pre­dys­po­zy­cji, nad któ­ry­mi nie ma sen­su się roz­wo­dzić. Załóż­my, że sta­no­wi sta­ły ele­ment wypo­sa­że­nia talen­tu Bar­to­sza Kon­stra­ta.

„wszę­dzie tak samo mar­twa, bo pew­nie umar­łaś już wcze­śniej” – czy­ta­my już w otwie­ra­ją­cym tomik utwo­rze, pięk­nym i przej­mu­ją­cym wier­szu o dziew­czyn­ce z rekla­my hospi­cjum. Figu­ra śmier­ci w tomie Kon­stra­ta czę­sto zosta­je usta­wio­na bez­po­śred­nio wobec cza­su dzie­ciń­stwa, prze­waż­nie mito­lo­gi­zo­wa­ne­go: „czy mamy jesz­cze szan­sę wyobra­zić sobie, że umar­li / wró­cą nagle, wła­śnie z tego mro­ku, że sią­dzie­my / razem // obser­wu­jąc start radziec­kiej rakie­ty?”. Cza­sem sta­no­wi psy­cho­de­licz­ne tło dla natu­ra­li­stycz­ne­go deta­lu, tu nasu­wa mi się na myśl Got­t­fried Benn i jego tur­pi­stycz­ny kon­kret: „Aku­rat był wypa­dek na moście. Czter­na­ście gru­bych świń, / część już nie żyła. świa­tło odbi­ja­ło się w prze­krwio­nych oczach”. Poja­wia się w roz­mo­wach: „wciąż dzwo­nię do cie­bie z infor­ma­cją o jego śmier­ci, a ty się mylisz i odpo­wia­dasz mi / kwe­stią z zupeł­nie innej książ­ki: // roz­strze­lać wszyst­kich świad­ków”, sta­no­wi frag­ment oso­bi­stej obser­wa­cji i auto­dia­gno­zy: „mar­twy zając, nie żyje, pies / war­czy, nie żyjesz cho­ro­bo, nie / we mnie”. Roz­mno­żo­na i absor­bu­ją­ca, per­ma­nent­nie nasy­ca wier­sze Kon­stra­ta: „czy jest ci łatwiej, czy myślisz tyl­ko o / zdy­cha­niu, jest tyle powo­dów, tyle spo­so­bów, // czy myślisz tyl­ko jak nie zdech­nąć, jak zacząć oddy­chać?”, nie oszczę­dza nawet tytu­łów, w książ­ce znaj­du­je się wiersz zaty­tu­ło­wa­ny „Sta­cja ben­zy­no­wa ze śmier­cią”.

Kon­strat – pozo­sta­wia­jąc tema­ty­kę jego wier­szy uwi­kła­ną w śmier­tel­ne obse­sje – to tak­że zmy­sło­wy i wni­kli­wy obser­wa­tor. Potra­fi rze­czy­wi­sty epi­zod prze­kuć w zna­ko­mi­tą fra­zę, wyda­je mi się, że rów­nie efek­tow­nie potra­fi ją wykon­fa­bu­lo­wać. Znaj­du­je­my w jego utwo­rach żywe, sen­su­al­ne zapi­sy: „poka­za­łem jej mło­de koty / leżą­ce w trzy­ma­ją­cych cie­pło ple­wach” albo „jeden z leka­rzy ma brą­zo­we oczy, duże, oczy łagod­ne­go zwie­rzę­cia”, nie­kie­dy zabaw­ne obraz­ki, świad­czą­ce o dro­bia­zgo­wo­ści i cel­no­ści spoj­rze­nia: „Prze­wod­ni­kiem sta­da jest zawsze dziec­ko z naj­mniej­szym rowe­rem”. Cza­sem roz­wi­ja się to Kon­stra­to­wi w pojem­niej­sze kon­struk­cje, rów­nie pla­stycz­ne: „przy sta­rej sta­cji, któ­rej kon­struk­cja była jak szkie­let zepsu­tej para­sol­ki / spa­li­śmy przy­tu­le­ni do pochy­lo­nych kra­węż­ni­ków”.

Na mojej lek­tu­rze debiu­tanc­kie­go tomu Bar­to­sza Kon­stra­ta zawa­ży­ła wspo­mnia­na obec­ność śmier­ci. Ale nie musi tak być. Moż­na sku­pić się na wła­ści­wo­ściach języ­ka, zasob­ne­go, pra­cu­ją­ce­go przy zmie­nia­ją­cym się natę­że­niu dys­cy­pli­ny albo pochy­lić się nad baśnio­wą per­wer­syj­no­ścią jego świa­ta. Zwłasz­cza że Kon­strat lubi nie­do­po­wie­dze­nie, zaska­ki­wa­nie. Tak jak choć­by tu: „Odda­li­li się szyb­ko, tuż za domem jest zakręt, zeszłam po krę­tych scho­dach, / byłeś w kuch­ni, ubra­ny w nie­bie­ski far­tuch, / spoj­rza­łeś na mnie z lek­kim uśmie­chem, // filtr zapa­chów i sma­ków – pomy­śla­łam nagle”.

Szczepan Kopyt, yass

Szcze­pan Kopyt poka­zał rze­czy­wi­stość zdy­na­mi­zo­wa­ną i cha­otycz­ną, ata­ku­ją­cą ilo­ścią sys­te­mów świa­to­po­glą­do­wych, ilo­ścią zbęd­nych przed­mio­tów, media­mi oraz ludź­mi wraz z całym dobro­dziej­stwem inwen­ta­rza: nawy­ka­mi, obse­sja­mi, może nawet samą obec­no­ścią, prze­waż­nie dotkli­wą, spo­ra­dycz­nie sta­bi­li­zu­ją­cą. „czci­my frak­ta­le / prze­dłu­żo­ne sesje, grzęź­nie­my w poło­wie / nie tra­fia­my wejść: salvia divi­no­rum, aya- / huasca” – zapi­sy­wał Kopyt, raz po raz przy­wo­łu­jąc ten sam cha­os w odmien­nym wyda­niu: „NP, NΠ, cze­ko­la­da, her­ba­ta zie­lo­na, zamy­sły / trak­ta­tu pt. ‘o korzy­ściach z prze­żu­wa­nia wła­snej / śli­ny’, odkry­cie nie­zna­nych mocy, aura czy jaki grzyb, uda / chi­mer z mal­czew­skie­go, zabaw­na chęć spło­dze­nia”. Świat odsła­nia infer­nal­ne obli­cze, zamie­nia się w zbiór ludzi, idei i przed­mio­tów krą­żą­cych bez żad­ne­go porząd­ku: „zły super­mar­ket / śmierć w oło­wi­cy gazet / mistycz­ne kre­ski kodów / a spo­nad cza­szek domów / peł­zną po stru­gach myśli”. Natę­że­nie cha­osu czy absur­du wyda­je się tak wyso­kie, że w pew­nym momen­cie zmie­nia­ją się regu­ły rzą­dzą­ce rze­czy­wi­sto­ścią i w efek­cie otrzy­mu­je­my jej zde­for­mo­wa­ny w pew­nych waż­nych ele­men­tach obraz: „bruk, gwiz­da­nie, akor­de­on, tram­wa­je / nie­wi­dzial­ne psy pro­wa­dzą nie­wi­do­mych”.

Szcze­pan Kopyt, posta­wio­ny wobec tego zamę­tu, doma­ga się, nie wiem, na ile praw­dzi­wie, na ile iro­nicz­nie, okre­ślo­nej sys­te­ma­ty­za­cji, może jest to po pro­stu dąże­nie do praw­dy – fun­da­men­tal­nej war­to­ści, któ­ra w tej mag­mie wła­ści­wie nie wystę­pu­je. „żąda­my praw­dy o isto­cie / rze­czy z pla­sti­ku i drew­na” – zapi­su­je. Nie wiem, co przy­świe­ca auto­ro­wi w jego poszu­ki­wa­niach, nie wiem nawet, czy w ogó­le wyra­ża skłon­ność do poszu­ki­wań. Mogę zakła­dać, że praw­do­po­dob­nie tak, ale że robi to w spo­sób drwią­cy. Incy­den­tal­ny, nie per­ma­nent­ny. Jeże­li tak, to nie ma się co dzi­wić, że Kopyt – w pewien spo­sób pyta­jąc o mia­rę czło­wie­ka, sta­wia­jąc fun­da­men­tal­ne pyta­nie o to, kim ów czło­wiek jest – się­ga po far­sę i zada­je swo­je pyta­nie w świa­do­mie stry­wia­li­zo­wa­nej for­mie: „jakie są gra­ni­ce twej linii brze­go­wej? / zmierz fle­tem, suw­miar­ką, kalej­do­sko­pem / zapal­nicz­ką, luf­ką, czy strzy­kaw­ką? – i?”. Jaki czło­wiek, taka for­ma – moż­na by rów­nie try­wial­nie pod­su­mo­wać i też było­by tu spo­ro na rze­czy, bowiem boha­te­ro­wie yas­su, żar­łocz­nie oto­cze­ni przez przed­mio­ty, strzę­py świa­to­po­glą­dów, sło­wa, są masą upra­wia­ną, nie­au­ten­tycz­ną, w całej roz­cią­gło­ści pod­le­ga­ją­cą mani­pu­la­cji: „w tele­wi­zo­rze głód jest gumo­wy, ludzie – z cukru. / ich sło­wa są potem w tram­wa­jach. ich zapach / to auto­bus-szó­sta-rano”.

Na osob­ną uwa­gę zasłu­gu­je sto­su­nek Szcze­pa­na Kopy­ta do reli­gii, myślę, że moż­na ją rozu­mieć jako typo­wo pol­ski kato­li­cyzm, roz­bu­do­wa­ny dogma­tycz­nie, wido­wi­sko­wy, w swo­ich źró­dłach pusty. Jest kry­tycz­ny i szy­der­czy i tak też został przed­sta­wio­ny: „ksiądz zaczął / świę­cić samo­cho­dy od audi”, „kościół / jest czar­ny, ludzie śmier­dzą”. Reli­gia sama się deza­wu­uje, ośmie­sza­ją ją jej repre­zen­tan­ci: „gru­by ksiądz z gita­rą ma cukrzy­cę i lubi mło­dzież”. Tra­fio­ny opis tego, co nazwał­bym kel­ner­stwem wia­ry. Ale autor ma chy­ba pora­chun­ki z Bogiem natu­ry znacz­nie poważ­niej­szej, wycho­dzą­ce poza ten spe­cy­ficz­ny typ reli­gij­no­ści, sko­ro bluź­nier­czo dekla­ru­je: „cze­go chce­my? // dostę­pu do tru­pa boga – chce­my go powie­sić / za jaja”.

Szcze­pan Kopyt to sza­lo­ny demiurg, prze­twa­rza­ją­cy zasta­ny świat, stwa­rza­ją­cy swój wła­sny, i rów­no­cze­śnie ofia­ra tej prze­mia­ny. Ofia­ra nie­po­ko­na­na, sta­ją­ca do wal­ki. Jej tre­ścią – bunt, jej orę­żem – sło­wo. Uwa­żaj­cie poeci! Może zwłasz­cza na samych sie­bie, sko­ro „poezja nie­wol­ni­ków / to nowa ramów­ka tv. to pięk­ny blo­czek reklam / pisa­nych przez poetów”.

Piotr Kuśmirek, Trio

„Wszyst­ko jest okre­ślo­ne: warun­ki naj­mu poko­ju, / czter­na­ście metrów kwa­dra­to­wych, / ja, pokrzy­ki­wa­nia z dołu, sta­ry kin­kiet. Zagad­ko­wy, / meta­licz­ny posmak w ustach. // Za moimi ple­ca­mi śpi kobie­ta. / Rano, na tym samym bal­ko­nie, to samo słoń­ce / wbi­ło w jej ple­cy poda­ru­nek ognia” – zapi­sał Piotr Kuśmi­rek w wier­szu otwie­ra­ją­cym Trio. Począt­ko­wo otrzy­mu­je­my obraz sta­bi­li­za­cji, nie­mal natych­miast zagro­żo­nej nie­bez­pie­czeń­stwem zni­we­cze­nia, nagły gest, ude­rze­nie zada­ne przez zewnętrz­ny obiekt-intru­za może w każ­dym momen­cie naru­szyć pozor­nie sta­bil­ną kon­struk­cję. I tak się dzie­je, nastę­pu­je sekwen­cja meto­dycz­nie poja­wia­ją­ca się w utwo­rach Pio­tra Kuśmir­ka. Zatem na począt­ku utwo­ru czę­sto otrzy­mu­je­my z memu­ary­stycz­ną przy­kład­no­ścią zde­fi­nio­wa­ne miej­sce i czas, jak gdy­by boha­ter zmie­rzał utwier­dzić się w okre­ślo­nych punk­tach rze­czy­wi­sto­ści. Zapi­su­je daty, poda­je pre­cy­zyj­ne namia­ry: „Bal­kon. Tym razem jede­na­ste pię­tro”, „Tam­tej nocy zasy­pia­ła myśląc o wszyst­kich / rze­czach”, „Listo­pad. Cia­ło przy­war­ło / do ubrań”, „Jesz­cze sie­dem minut. Dwie szyb­kie sta­cje”, „Pamię­tam dokład­nie tam­ten ponie­dzia­łek”. Jak­by przy­pusz­czał, że doko­nu­je swo­ich cza­so­wych i sytu­acyj­nych rachun­ków wobec nie­uchron­no­ści tego, co zaraz nastą­pi, zagra­ża­ją­ce i nie­obli­czal­ne. I nastę­pu­je: układ – z przy­czyn wła­ści­wie nie­uchwyt­nych – ule­ga zachwia­niu, poja­wia się nie­pew­ność, zdez­o­rien­to­wa­ny boha­ter zaczy­na szu­kać, nasłu­chi­wać, roz­my­ślać: „Zasta­na­wiam się, czy potra­fię / wytłu­ma­czyć ci świat w moim języ­ku”. Jest zagu­bio­ny, zapo­zna­na dotych­czas topi­ka, kla­sycz­na logi­ka przy­czy­no­wo-skut­ko­wa – wszyst­ko zaczy­na się mie­szać i defor­mo­wać: „Bie­gun jest bli­sko. Nie­mal na wycią­gnię­cie ręki”, a „Rze­ka puch­nie od koń­ca – / w śmier­tel­nych kon­ser­wach uło­żo­ne / ryby i bóg // w oku prze­rę­bli”. Cza­sem Kuśmi­rek, nagle posta­wio­ny wobec tego splą­ta­nia, kre­śli kata­stro­ficz­ne obra­zy podob­ne powyż­szym, cza­sem sku­pia się na sobie, wte­dy doko­nu­je ana­li­zy. Jej uza­sad­nie­niem nie jest plan, autor tu z czy­tel­ni­kiem w żaden spo­sób nie igra, ale zamiar wyja­śnie­nia wła­snej rezy­gna­cji: „To, o czym chcę napi­sać jest nie­ostre”.

W debiu­tanc­kim tomie Pio­tra Kuśmir­ka obec­ne jest coś, co mie­sza porząd­ki, pra­cu­je tam nie­wi­dzial­ny prze­śla­dow­ca i muszę przy­znać, że z przy­jem­no­ścią zatrzy­my­wa­łem się nad tą tajem­ni­czą figu­rą. „Coś stą­pa za mną po kru­chym lodzie” – zapi­sy­wał Kuśmi­rek. Coś for­mu­je świat na swo­ją nisz­czy­ciel­ską modłę. Dzia­ła pod naszą nie­obec­ność, pod­czas nasze­go snu. Pozo­sta­wia śla­dy: „obu­dził się rano / Nigdy nie zro­zu­miał skąd śla­dy, skąd piski”. Intruz nie daje się uchwy­cić naszej per­cep­cji, przy­po­mi­na złe duchy obec­ne w baśniach, dzia­ła­ją­ce regu­lar­nie, z pre­me­dy­ta­cją, nigdy przy­pad­ko­wo. Coś albo ktoś spra­wia, że „Czas jest gęsty od ucie­czek”, odbie­ra natu­ral­ne zdol­no­ści: „Za pierw­szym razem nie­mal nie­zau­wa­żal­nie, naj­pierw zwie­rzę­ta prze­sta­ją roz­po­zna­wać zapa­chy”. Kuśmi­rek usi­łu­je zlo­ka­li­zo­wać to zagro­że­nie: „Obce zaczy­na się za zakrę­tem. Jest nie­wi­docz­ne / dla oka. Trud­ne dla języ­ka. Pozba­wio­ne zna­czeń / i odci­sków pal­ców. Zacza­jo­ne kil­ka cen­ty­me­trów / pod powie­trzem”. Ale sta­ra­nia nie przy­no­szą ocze­ki­wa­nych skut­ków, moż­na odnieść wra­że­nie, że wobec tego i przede wszyst­kim wobec per­ma­nent­nej nie­pew­no­ści autor pro­wo­ku­je nie­zna­ną potę­gę: „cze­kam na prze­ciąg, drga­nia, / przy­pa­dek – cokol­wiek co roz­bi­je, / lub przy­naj­mniej potrzą­śnie, zmą­ci”.

Co jest ową potę­gą? Nie wiem. Chy­ba o to cho­dzi, żeby wobec wier­sza pew­nych rze­czy nie dopo­wia­dać. Może to w ogó­le nie intruz, ale oso­bi­ste poczu­cie obco­ści. Dotkli­we dla Kuśmir­ka, któ­ry orga­ni­zu­je rze­czy­wi­stość za pomo­cą zmy­słów: „pod wpły­wem doty­ku / zaczy­na się skó­ra”. Jeśli osią­ga spo­kój, to w bez­po­śred­niej bli­sko­ści: „Za chwi­le będę i będziesz ty. Wszyst­ko / inne jest wido­kiem z okna”. Może tak.

Piotr Mierzwa, Gościnne morze

Gościn­ne morze na pierw­szy rzut oka spra­wia wra­że­nie tomu przede wszyst­kim efek­tow­nie napi­sa­ne­go. Piotr Mierz­wa prze­ja­wia inkli­na­cje do flir­tu z róż­ny­mi gatun­ka­mi lite­rac­ki­mi, w rezul­ta­cie vila­nel­la sąsia­du­je z utwo­ra­mi struk­tu­ral­nie zbli­żo­ny­mi do haiku, a w efek­cie prze­pla­ta­nia się roz­ma­itych dyk­cji obok par­na­si­stow­skich obraz­ków i mani­fe­sta­cyj­nych gestów otrzy­mu­je­my wier­sze intym­ne i kon­fe­syj­ne. Akwen Pio­tra Mierz­wy jest pojem­ny. Przyj­mu­je prze­ja­wy afir­ma­cji życia: „niech odcho­dzą łodzie, zwi­nię­te jak listy / żagle dep­czą ich dna, niech sta­ją / na kotwi­cy tyl­ko maru­de­rzy”, nie odma­wia tytu­ło­wej gościn­no­ści zapi­som o trau­ma­tycz­nym wydźwię­ku: „Leży­my sku­le­ni w wła­snych cia­łach / jak kosmos w grud­ce dło­ni. Roz­kła­da­my się”.

Ale to świa­do­me i nie­obli­czal­ne róż­ni­co­wa­nie for­mu­ły mówie­nia, ta wędrów­ka po dyk­cjach, uta­jo­nych nawią­za­niach, ten rejs po odda­lo­nych od sie­bie rekwi­zy­to­riach, cały ten zmien­ny blichtr for­my ufun­do­wa­ny jest na klu­czo­wych tema­tach w liry­ce. Piotr Mierz­wa świet­nie to widzi, wie dosko­na­le, że zna­czą­cym odnie­sie­niem dla for­mal­ne­go wymia­ru języ­ka może być neu­tral­ne spoj­rze­nie na rze­czy­wi­stość. Otwar­cie okna, za któ­rym jest świat. W Gościn­nym morzu efekt tego gestu oka­zu­je się gorz­ki. Pora­ża­ją­cy. Sym­bol w kon­fron­ta­cji z natu­rą oka­zu­je się nie­ko­niecz­ny, jego zna­cze­nie – doraź­ne i pod­wa­żal­ne: „komen­tarz do morza, / […] jak met­ka po zdra­dze­niu ceny / zosta­nie zerwa­ny”. Mierz­wa zapi­su­je to jesz­cze dobit­niej: „tak­że to sło­wo, wysta­wić jak reli­kwiarz / na potę­gę wia­trów, któ­re roz­sy­pią / pro­chy, paznok­cie i wło­sy, / nie oglą­da­jąc się na nazwy wła­sne”.

W Gościn­nym morzu dostrze­głem trzy fun­da­men­tal­ne tema­ty. Pierw­szy był dom, nie­ko­niecz­nie w rozu­mie­niu tra­dy­cyj­nym. Dom – poj­mo­wa­ny jako okre­ślo­na trwa­łość i pew­ność okre­ślo­nych rela­cji, w wier­szach Mierz­wy jest obiek­tem nie­zisz­czal­nym. Nie­moż­li­wym. Autor nie budzi tu żad­nych złu­dzeń. Zapi­su­je cynicz­nie: „Dom? – gdzie miesz­ka ta pierw­sza / mar­twa kar­to­no­wa meta­fo­ra”. Dru­gim były pró­by odna­le­zie­nia obec­no­ści, wobec któ­rej moż­na oka­zać bez­gra­nicz­ne zaufa­nie, co może dowo­dzi posta­wy ide­ali­stycz­nej, ale w liry­ce zawsze pięk­nie i prze­ko­nu­ją­co wybrzmie­wa. „Cze­go pra­gnę naj­bar­dziej: ostrza / (dło­ni), prze­ni­kli­we­go łasko­ta­nia” – zapi­sał Piotr Mierz­wa. Tuż obok śmia­ło moż­na przy­wo­łać następ­ną fra­zę: „Zresz­tą nie szło / o sło­wa mię­dzy nami: pta­ki / otwie­ra­ły para­so­le, dzie­ci / bie­ga­ły, komin łykał dym – / na obraz­ku z obce­go dzie­ciń­stwa, / któ­ry zgu­bi­łem”. Temat trze­ci obej­mo­wał zapi­sy rezy­gna­cji wobec bra­ku two­rzy­wa zdol­ne­go do prze­ka­za­nia naszych śla­dów, do utrwa­le­nia pamią­tek po naszej tu obec­no­ści: „Nie patrzę przed sie­bie, zamy­kam oczy i obra­cam / gło­wę, otwie­ram i zno­wu zamy­kam – się w morzu, / zosta­wiam ślad tam, gdzie nie zosta­nie”. Dzia­ła­nie celo­wo nada­rem­ne? Nie­wy­klu­czo­ne.

„zna­ki są samot­ne: peł­ne nadziei / kolo­nie po ogło­sze­niu nie­pod­le­gło­ści” – zapi­sał Piotr Mierz­wa. Oto dowód na samot­ność i nie­ade­kwat­ność sym­bo­li. I naszą też, bowiem Gościn­ne morze zna tak­że sztor­mo­wą pogo­dę, wte­dy sta­je się zmą­co­ne i nie­roz­po­zna­wal­ne. Rzą­dzą nim siły nie­obli­czal­ne: „(a wszyst­ko jest w nawia­sach w pustych rękach trzy­ma­ją­cych / świa­tło)”. Może tak wła­śnie jest dobrze. Świat zro­zu­mia­ły był­by pozba­wio­ny pięk­na i tajem­ni­cy. Jak napi­sał sam autor: „naj­krót­szą / dro­gą jest pro­sta łączą­ca dwa punk­ty, ale / to okrąg naj­pięk­niej je spa­ja”.

Artur Nowaczewski, Commodore 64

„tyle jest świa­tów ile ich znaj­dziesz / w pół­cie­niach i skraw­kach malo­wa­nej bru­dem szy­by” – napi­sał Artur Nowa­czew­ski w swo­im debiu­tanc­kim tomie, jak­by pro­wa­dził go dzie­cin­ny zachwyt, gdy owe świa­ty trwa­ły w urze­ka­ją­cej osob­no­ści, jesz­cze nie sprzę­gnię­te w całość. Taka ta jego książ­ka, opo­wia­da­ją­ca – w moim odczu­ciu – podwój­ną histo­rię dzie­ciń­stwa – tego osob­ne­go, ści­śle wła­sne­go, i tego podzie­la­ne­go. Pierw­sza zaczy­na się od wycho­dze­nia na zewnątrz, zata­cza­nia okrę­gu wokół punk­tu – począt­ko­wo jest to dom, potem podwór­ko, potem uli­ca Bato­re­go. Życie wte­dy pochła­nia, wzra­sta, bez­gra­nicz­ne absor­bu­je, jest świe­że, nie­po­wta­rzal­ne w swo­im rodza­ju. Powo­li pod­le­ga uwspól­nie­niu, ale wciąż jesz­cze upły­wa na grze w kap­sle w rówie­śni­ka­mi, oglą­da­niu Tele­ran­ka, wciąż pozo­sta­je chłon­ne, zmy­sło­wo obu­do­wu­je każ­dy ele­ment tego deli­kat­ne­go cza­su: „lan­dryn­ki / i oran­ża­dę w zie­lo­nej butel­ce”, „jabł­ka z tam­tej dział­ki”. Zapa­mię­ta­ne wte­dy, po latach powró­cą, cza­sem w towa­rzy­stwie pro­za­icz­nych sytu­acji, któ­re uświę­ca wyłącz­nie to, że jakimś nie­po­ję­tym zrzą­dze­niem losu zosta­ły w pamię­ci: „koło stra­ży pożar­nej na rogu Bato­re­go / i Sosno­wej opry­skał mnie żuk”.

Kto patrzy w prze­szłość, gdzie nie cze­ka na nie­go lęk, lecz obraz minio­ne­go szczę­ścia i spo­ko­ju, ten ma w oczach tęsk­no­tę i melan­cho­lię. Nowa­czew­ski – ośmie­lę się zary­zy­ko­wać – ma. Przed­sta­wił wizję dzie­ciń­stwa szczę­śli­we­go, poka­zał czas mło­do­ści bez­tro­skiej. Może to odpo­wied­ni moment, aby uchwy­cić dru­gą część jego dzie­cin­nej, wła­ści­wie już mło­dzień­czej histo­rii, któ­ra nada­je się do podzie­la­nia: sen­ty­men­tal­nych opo­wie­ści o świe­cie mikro­kom­pu­te­rów, legen­dar­nych maszyn: Ata­ri, ZX Spec­trum czy tytu­ło­we­go Com­mo­do­re 64, któ­re dla czę­ści moje­go poko­le­nia, a z tej per­spek­ty­wy jestem wła­ści­wie rów­no­lat­kiem Nowa­czew­skie­go, były tym, czym dla daw­niej­szych chłop­ców mapy odle­głych lądów albo książ­ki Ver­ne­’a. Moż­li­wo­ści tam­tych pro­ce­so­rów i moni­to­rów gene­ro­wa­ły „bursz­ty­no­we kom­na­ty sta­rych labi­ryn­tó­wek” czy „mono­chro­ma­tycz­ną zie­leń kan­cia­stych ogro­dów”, ale Nowa­czew­ski zda­je się przy­zna­wać, że osią­gnię­cia tam­tej tech­no­lo­gii, dziś roz­bra­ja­ją­co śmiesz­ne, mogły na pewien czas powstrzy­mać nadej­ście osta­tecz­ne­go odcza­ro­wa­nia świa­ta. „sła­ba gra­fi­ka była bli­żej // tego co nie­wi­dzial­ne” – zapi­su­je. Cała ta sfe­ra, pod­da­na mito­lo­gi­za­cji, nie tra­ci punk­tów zacze­pie­nia w rze­czy­wi­sto­ści, sta­je się for­mą kro­ni­ki: oto poja­wia się „Top Secret”, nie­za­po­mnia­ne pismo dla miło­śni­ków gier, pewien wiersz Nowa­czew­ski poświę­ca pamię­ci tra­gicz­nie zmar­łe­go Krzy­sia Kubecz­ki, malow­ni­czej i zabaw­nej posta­ci w kształ­tu­ją­cej się kom­pu­te­ro­wej spo­łecz­no­ści tam­tych lat i tech­no­lo­gii: bez inter­ne­tu, z taśmą magne­to­fo­no­wą jako pod­sta­wo­wym nośni­kiem danych, cza­sem z cichym wycho­dze­niem z poko­ju, gdy wgry­wał się pro­gram. Kto tego doświad­czył, ten wie, o co cho­dzi.

Może to jest swo­isty punkt odnie­sie­nia dla rocz­ni­ków 70.? Może nie Świe­tlic­ki, nie papież, ale wła­śnie minio­ny świat kart gra­ficz­nych Her­cu­les, pro­ce­so­rów Moto­ro­la, dys­kie­tek wiel­ko­ści tomi­ku poetyc­kie­go, i jego dziw­ni miesz­kań­cy – wspo­mnia­ny Krzyś Kubecz­ko czy, też już zresz­tą nie­ży­ją­cy, Marek Sell? Nie lubię kate­go­rii poko­le­nio­wych, więc nie zatrzy­mam się nad tą hipo­te­zą, rzu­cam ją żar­to­bli­wie, co nie zmie­nia fak­tu, że Artur Nowa­czew­ski uczy­nił z tego cza­su poru­sza­ją­ce two­rzy­wo dla swo­ich wier­szy. Dodaj­my, wier­szy nie zawsze poświę­co­nych wspo­mnia­nym zja­wi­skom, to pew­na domi­nan­ta, ale w Com­mo­do­re 64 moż­na zna­leźć spo­ro pięk­nych utwo­rów o odmien­nej tema­ty­ce. Jak choć­by ten, pt. „Żaba”, któ­re­go frag­ment pozwo­lę sobie zacy­to­wać na zakoń­cze­nie: „ze wszyst­kich Two­ich stwo­rzeń peł­za­ją­cych / naj­bar­dziej uko­cha­łem żabę. zna­la­złem ją / w nocy na środ­ku par­kin­gu – życie wil­got­ne / jesz­cze, dopie­ro co opię­te w kształt. // w dło­ni przy­po­mi­na­ła wystra­szo­ny mię­sień, / bez­bron­ny i nie­zdol­ny do pod­stę­pu”.

Dariusz Pado, Peryferie raju

W tomie Dariu­sza Pado waż­ne miej­sce zaj­mu­ją wspo­mnie­nia z dzie­ciń­stwa, tak to bywa, że nale­ży się w debiu­cie z prze­szło­ścią roz­li­czyć, zwłasz­cza z wła­sną. W Pery­fe­riach raju znaj­du­je­my zatem śla­dy pierw­szych dzie­cin­nych zabaw w pia­skow­ni­cy, czy „pod­le­wa­nie brat­ków u dziad­ka Stasz­ka / z zie­lo­ną konew­ką z cmen­ta­rza”, potem poja­wia się prze­szłość bliż­sza, ale nadal zwią­za­na z miej­scem zamiesz­ka­nia: „tu mno­ży­li się pia­ska­rze któ­rych kobie­ty zabi­ja­ły / ryby goły­mi ręko­ma”. Jesz­cze potem mamy do czy­nie­nia z kla­sycz­ną retro­spek­cją, doko­ny­wa­ną przez czło­wie­ka już ufor­mo­wa­ne­go, nada­ją­ce­go na doj­rza­łych falach, patrzą­ce­go na wła­sne dzie­ciń­stwo jak na obcy, zaska­ku­ją­cy ele­ment: „dziś nie wiem […] czy sam w tych łanach płasz­czy w sno­pach / świa­teł zdo­łam zna­leźć pocho­wa­ne kie­dyś gołę­bie”. Nie­kie­dy pere­gry­na­cje w cza­sie Dariu­sza Pado przy­bie­ra­ją postać nie tak wid­mo­wą, obu­do­wu­je je kon­kret, nie­po­zba­wio­ny cząst­ki baśnio­wo­ści: „chłop­ca zdra­dza już sen i chu­dość nad­garst­ków / któ­ry­mi przy­ci­ska podusz­kę do twa­rzy tak moc­no / że milk­ną komo­ry pod powierzch­nią akwa­rium”.

„zgu­bie­ni jeste­śmy i szu­ka­my zie­mi / z któ­rej nie wyro­śnie nic wię­cej / niż nowy buk rzeź­ba dło­ni cień klo­nu” – zapi­su­je Pado i to rów­nież jest dla jego liry­ki zna­mien­ne: trzy­ma­nie się zasad­ni­czych sym­bo­li natu­ry: drze­wa, rze­ki, liście czy sta­wy zosta­ją zesta­wio­ne z ludz­ką nie­trwa­ło­ścią, może nie­od­twa­rzal­no­ścią ludz­kie­go życia w ogó­le, ta fizycz­na wła­ści­wość udzie­la się tak­że mowie. „sło­wa będą nam szkie­le­tem […] pło­mie­niem z nicze­go” – zapi­su­je Pado. Więk­szość wier­szy wyda­je się opi­sy­wać miej­sca auto­ro­wi dobrze zna­ne, opro­wa­dza czy­tel­ni­ka po rodzin­nym mie­ście, poka­zu­je kon­kret­ne kościo­ły, poko­je i kamie­ni­ce, nie­gdyś zamiesz­ki­wa­ne przez loka­to­rów – zna­nych może z dzie­ciń­stwa, może ze sły­sze­nia.

Zda­rza się, że Pado plą­cze dyk­cje, przy spo­sob­no­ści wypeł­nia­jąc prze­strzeń wier­sza nad­mier­ną ilo­ścią zróż­ni­co­wa­nych ele­men­tów, z któ­rych część jest roz­po­zna­wal­na wyłącz­nie dla nie­go same­go. Nie­trud­no odgad­nąć, że sta­je­my wte­dy wobec pyta­nia, co też autor wła­ści­wie chciał nam powie­dzieć. Się­ga – póki co nie­śmia­ło – rów­no­cze­śnie po odwo­ła­nia do Holo­kau­stu, mili­ta­ry­zmu ger­mań­skie­go i po sym­bo­le juda­izmu, nie­kie­dy z nie­złym skut­kiem, lecz cza­sem powsta­ły z tego musu brak auten­tycz­no­ści bie­rze górę nad dobry­mi inten­cja­mi. Dla­te­go wolę, gdy Dariusz Pado pozo­sta­je przy opi­sach dzie­ciń­stwa, wolę – mówiąc krót­ko – gdy jest pija­ny, niż gdy się modli do nie swo­ich bogów: „jestem na tyle pija­ny / by patrząc na twój krzyż przez szcze­li­ny swe­tra / wie­rzyć że wszy­scy wsta­nie­my razem ze swy­mi zgu­ba­mi”. Wte­dy mnie jakoś pro­ściej, jakoś natu­ral­niej do swo­jej liry­ki prze­ko­nu­je.

Justyna Radczyńska, Podmiana Joli Grosz

„tu jest – tru­ją­co” – zapi­sa­ła Justy­na Rad­czyń­ska w wier­szu pt. „T Tau­ri”. Sam tytuł odsy­ła do gwiaz­dy o tej nazwie, być może do całej kla­sy gwiazd o spe­cy­ficz­nych wła­ści­wo­ściach, ale trzy­ma­jąc się ziem­skie­go grun­tu, moż­na odnieść ten zapis do kli­ma­tu panu­ją­ce­go w Pod­mia­nie Joli Grosz. Tu, w wier­szach Justy­ny Rad­czyń­skiej rów­nież bywa tru­ją­co, a sama autor­ka nie ofe­ru­je pożyw­ki miło­śni­kom galak­tycz­nych opo­wie­ści, dość iro­nicz­nie zmie­rza­jąc do kon­kre­tu: „już tyl­ko esen­cja / przy­wo­łu­je wspo­mnie­nie infla­cji wszech­świa­ta”. Tu nie ma infla­cji. Nie ma pro­ce­su. Jest model, usta­lo­ny, już okrzepł, wypo­sa­żył się w ramy, wytwo­rzył for­mę i sumien­nie odci­ska jej kształt na życiu boha­ter­ki wier­szy. Ta, jak­by świa­do­ma bez­ce­lo­wo­ści bun­tu, nie­pew­nie arty­ku­łu­je swo­ją nie­zgo­dę, zre­zy­gno­wa­na, nie­uf­na wobec świa­ta, nie­zde­cy­do­wa­na do oka­za­nia czy­tel­ni­ko­wi zaufa­nia wprost, wypo­wia­da ją wobec sie­bie: „i znów zale­ga cisza, któ­rej reguł nie speł­nię / swym bez­bron­nym słu­cha­niem”.

„ale mówię prze­cież / otwar­tym tek­stem, że wysta­ję z kału­ży / tak tu rośnie lebio­da / i są gadzie wzor­ki. jest ogól­nie / jed­no­ręcz­nie i jaskra­wo / gra­ją jazz” – zapi­su­je Justy­na Rad­czyń­ska. Głos docho­dzą­cy jak­by z panop­ti­cum może brzmieć nawet szy­der­czo i może celo­wo został nasta­wio­ny na opis, nie na emo­cje, któ­re taka sytu­acja zapew­ne wyzwa­la w boha­ter­ce, ale czy­tel­nik mógł­by tego prze­ka­zu nie podzie­lić, nie unieść. Dla­te­go zosta­je dopusz­czo­ny wyłącz­nie do obra­zu; otrzy­mu­je go zamiast odczu­cia. W wier­szach Justy­ny Rad­czyń­skiej odbior­ca nie wyda­je się god­ny zaufa­nia, może nic dziw­ne­go, sko­ro sama autor­ka ma spo­ro wąt­pli­wo­ści co do wła­snej kon­dy­cji: jest skry­ta, akcen­tu­je nie­moż­ność utoż­sa­mie­nia się wobec miejsc i osób, czę­sto głę­bo­ką bez­rad­ność. „ja – naelek­try­zo­wa­ne chu­cher­ko / trą­ce gał­ki oczu ze zmę­cze­nia” – zapi­su­je. Zresz­tą Rad­czyń­ska nie wyda­je się dążyć do zna­le­zie­nia punk­tu odnie­sie­nia w czło­wie­ku, wobec tej alter­na­ty­wy zde­cy­do­wa­nie akcen­tu­je dystans: „odno­szę się do cie­bie jak nale­ży / z dale­ka”.

Z więk­szym zaan­ga­żo­wa­niem poszu­ku­je opar­cia w języ­ku, może on, zanim się zno­wu roz­pro­szy, na moment zdo­ła oży­wić zasty­gły świat. Sko­ro „nasze narzą­dy mowy są od przy­wo­ły­wa­nia / zja­wisk ist­nie­nia do sta­nu chwi­lo­wej uwa­gi”, może zdo­ła­my – wła­śnie na moment – w sku­pie­niu sta­nąć wobec jakiejś praw­dy, choć na chwi­lę sta­bil­nej. Ale samo sło­wo – tu na przy­kła­dzie lek­tu­ry – rów­nież nie roku­je nad­mier­nych nadziei: „prze­szka­dza to tro­chę w czy­ta­niu wier­szy, / któ­re pozna­ję po przy­jem­no­ści, // znie­wa­la­ją­cej i pozba­wia­ją­cej rozu­mu, / na czas jakiś szczę­śli­wy, // tak innej od tej, któ­rej szu­kam”.

Justy­na Rad­czyń­ska nie wyko­nu­je zde­cy­do­wa­nych gestów, roz­wa­ża je nie­śmia­ło, nie­pew­na efek­tu: „trze­ba zro­bić coś nie­moż­li­we­go, coś sprzecz­ne­go. / jak usta­mi doty­ka się żaby, / może – pogła­skać jeża do krwi?”. A może to sam nie odbior­ca, ale po pro­stu rze­czy­wi­stość nie zasłu­gu­je na to, żeby powie­rzyć jej swo­ją auten­tycz­ność: „noc­ni­ki z gwizd­kiem, przy­ci­ski do papie­ru / i na serio stra­szą­ce por­ce­la­no­we psy // wszyst­ko prak­tycz­ne / dla poże­ra­ją­cej nie­zbęd­no­ści”. To dotkli­we pro­ble­my, waż­ne zmar­twie­nia. I to – jak zapi­sa­ła Justy­na Rad­czyń­ska – „nie są zmar­twie­nia innych / to jest nasz świat”.

Dagmara Sumara, Dancing

„jak się / oglą­dam w poprzek – jakoś mi nagle peł­no krwi / we mnie i się poru­szam” – zapi­sa­ła Dag­ma­ra Suma­ra. Pięk­ne i ory­gi­nal­ne. Cza­sem war­to wyko­nać nie­obli­czal­ny ruch, zła­mać kon­wen­cję, poge­sty­ku­lo­wać, ale tak, żeby poprze­sta­wiać meble, doko­nać zama­chu na wła­sne przy­zwy­cza­je­nia. Dla liry­ki. Dla hecy. Dag­ma­ra Suma­ra robi to, zma­ga­jąc się nie tyle z kon­wen­cją, ile z wła­sną skłon­no­ścią do zwra­ca­nia na sie­bie uwa­gi – przede wszyst­kim swo­jej. Nar­cyzm to się nazy­wa, jeśli się nie mylę, ale nie wspo­mi­nał­bym o tego typu cha­rak­te­ry­sty­ce, gdy­by nie pew­ne spra­wy. Pierw­sza – liry­ka Suma­ry jest dla mnie cało­ścio­wo nar­cy­stycz­na i nie zdo­ła­łem dostrzec żad­nych symp­to­mów świad­czą­cych, że autor­ka nie­kom­for­to­wo się z tą ten­den­cją czu­je: prze­ciw­nie – auto­pre­zen­ta­cja i kre­owa­nie wła­sne­go wize­run­ku wyraź­nie jej słu­ży. Lubi przy­ku­wać uwa­gę do wyko­ny­wa­nych przez sie­bie czyn­no­ści: „(spraw­dzi­łam pocz­tę, / nie ma listu, spraw­dzi­łam pocz­tę, nie ma listu, / spraw­dzi­łam pocz­tę po raz trze­ci)”, nie stro­ni od sku­pia­nia uwa­gi na sobie samej jako oso­bie, cza­sem robi to dosad­nie i lapi­dar­nie: „Pomy­śla­łam, że wszyst­ko koń­czy się na mnie”, cza­sem w dłuż­szym opi­sie: „mówię, że w każ­dą sobo­tę / o godzi­nie ósmej wie­czo­rem zaczy­nam pisać / nowy wiersz i nie koń­czę. // Dziś jest nowa sobo­ta. Godzi­na dzie­więt­na­sta / czter­dzie­ści dwie, więc jesz­cze nie za póź­no, / żeby stwo­rzyć jakieś świa­to­we arcy­dzie­ło, / żeby zasłu­żyć na tytuł szla­chec­ki // żeby inni poeci z innych miast woje­wódz­kich / pisa­li do mnie listy gra­tu­la­cyj­ne, dla mnie ero­ty­ki”. W ostat­niej zacy­to­wa­nej fra­zie może pobrzmie­wać iro­nia w pew­nym spe­cy­ficz­nym guście, na któ­ry jestem dość sła­bo wyczu­lo­ny, taka już moja czy­tel­ni­cza przy­pa­dłość. Ale nastę­pu­ją­ce frag­men­ty nie wyglą­da­ją na iro­nicz­ne: „Mam dwa­dzie­ścia paznok­ci. To na całe życie” czy „Jacyś ludzie doma­ga­ją się dowo­du na moje ist­nie­nie”.

Spra­wa dru­ga: jeśli nar­cyzm połą­czy się z wyobraź­nią, efekt może oka­zać się intry­gu­ją­cy, cze­go dowo­dem cho­ciaż­by ten zapis:„Wczoraj uką­sił mnie komar, / mam na łyd­ce bąbel wiel­ko­ści kon­ty­nen­tu, w bąblu / miesz­ka cho­ro­ba i bia­li ludzie”. Za każ­dym razem, gdy Dag­ma­ra Suma­ra odwra­ca opty­kę od bez­po­śred­nie­go obser­wo­wa­nia wła­snej pry­wat­no­ści, rów­nież bywa inte­re­su­ją­co: „Śnił mi się pociąg-wid­mo, któ­ry wyla­tu­je w powie­trze, / a póź­niej wycho­dzą z nie­go zwy­kli wid­mo-ludzie, a ja / jestem wśród nich: rumia­na, przed obia­dem, nucę. // Nie budzę się. Taka jestem bez­piecz­na. Ktoś z tłu­mu / nazwał mnie piesz­czo­tli­wie rucho­mą / czę­ścią wid­mo-sce­no­gra­fii”. Zamiast sta­tycz­no­ści – dyna­mi­ka. Obraz fil­mo­wy zamiast atla­su ana­to­mii wła­snej.

Szcze­gól­nie cie­ka­we oka­zu­ją się wier­sze, w któ­rych autor­ka sygna­li­zu­ję utra­tę, a nie obec­ność. Nie brak w Dan­cin­gu zapi­sów tego rodza­ju, by przy­wo­łać choć­by fra­zę: „każ­da lite­ra ma na koń­cu maleń­ką żylet­kę i rani / mnie w pal­ce. Jasna krew zna­czy krop­kę, któ­rą trze­ba tu w koń­cu posta­wić”. Otrzy­mu­je­my sub­stan­cję, nie odbi­cie w lustrze. Ta natręt­na powło­ka zaczy­na się kru­szyć, poru­szać. A praw­dzi­wy Dan­cing jest wte­dy, kie­dy poru­sza się – i sobą – i czy­tel­ni­kiem, tak jak tu: „Wszyst­ko, czym / mogłam się bro­nić, prze­mo­kło. // Gdy­bym była prze­sąd­na, pomy­śla­ła­bym, / że ktoś nade mną pła­cze. / Niko­go nade mną nie ma. / Miesz­kam w prze­ma­ka­ją­cym miesz­ka­niu. / Miesz­kam w prze­ma­ka­ją­cej posta­ci”. Do sie­bie innej – zawsze moż­na wró­cić. Dag­ma­ra Suma­ra to robi. Kon­se­kwent­nie. Nie­wy­klu­czo­ne, że przy­świe­ca jej odmien­ny cel, że cała ta auto­ek­spo­zy­cja zosta­ła ufun­do­wa­na wobec pew­nych wła­ści­wo­ści świa­ta. Jak sama zapi­su­je: „Zosta­wiam śla­dy przy­na­leż­no­ści / na wszyst­kim, a wszyst­ko się bro­ni”. Może wła­śnie o to cho­dzi: o prze­ła­ma­nie opo­ru, o zosta­wie­nie pamią­tek – po nas, po naszych cechach nie zawsze naj­lep­szych, ale naj­bar­dziej trwa­łych.

Anna A. Tomaszewska, Wiersze do czytania

„pod powie­ka­mi / zapa­la się czer­wień, jak­by Sisley malo­wał dla nas wie­wiór­ki” – zapi­sa­ła Anna Toma­szew­ska. Pozwo­li­łem sobie potrak­to­wać ów cytat jako leit­mo­tiv jej debiu­tanc­kie­go tomi­ku, wybra­łem go na moje­go pomoc­ni­ka w lek­tu­rze. Jej liry­ka nasu­wa mi inten­syw­ne i licz­ne sko­ja­rze­nia z impre­sjo­ni­zmem, wobec któ­re­go Alfred Sisley, fran­cu­ski malarz o angiel­skim rodo­wo­dzie, wytrwał w wier­no­ści i zapo­mnie­niu do koń­ca życia.

Opty­ka Anny Toma­szew­skiej zbie­ga się z pro­gra­mo­wy­mi zain­te­re­so­wa­nia­mi impre­sjo­ni­stów: powierzch­nio­wa, co nie zna­czy, że powierz­chow­na, zwró­co­na ku zmy­słom, skie­ro­wa­na na ulot­ność, nie wyra­ża pre­ten­sji poznaw­czych, nie dąży do sfor­mu­ło­wa­ne­go wprost prze­sła­nia. „ale mogła­bym napi­sać […] o sukien­kach, koszu­lach, prze­dzia­łach / słu­żą­cych do prze­mi­ja­nia w łopo­cie, w kolo­rach” – tak wła­śnie zapi­su­je Anna Toma­szew­ska, a tak – suge­styw­nie i malow­ni­czo – obra­zu­je: „za oknem pęcz­nie­ją łąki zim­nych sto­kro­tek / jak mroź­ne obło­ki do roz­dep­ta­nia”. Chwi­la­mi to obra­zo­wa­nie Toma­szew­skiej jest mistrzow­skie, zwróć­my uwa­gę na sam sen­su­al­ny wyraz, ale tak­że na roz­bu­do­wa­ną kon­struk­cję choć­by tej fra­zy: „kie­dy X unio­sła twarz ku górze […] / otwo­rzy­ła usta // jak w mięk­ką stud­nię wpadł w nią deszcz / cią­gnąc za sobą nie­bo i cały ten roz­gar­diasz / zsza­rza­łych cumu­lu­sów // zsu­wa­ły się po języ­ku po czer­wo­nej zjeż­dżal­ni / zagnież­dża­ły w niej a potem roz­pły­wa­ły / jak w rze­ce // jak w uner­wio­nej wan­nie”.

Obok frag­men­tów nasu­wa­ją­cych mi wspo­mnia­ne sko­ja­rze­nia z impre­sjo­ni­zmem, jak choć­by ten: „słoń­ce śpi pod korą ocię­ża­łych wiśni, słoń­ce / wszy­te w skó­rę, sól i miód i język roz­grza­ny. / Kie­sze­nie peł­ne pestek, szpa­le­ry sło­necz­ni­ków, / wciąż wil­got­na bie­li­zna – na wie­trze tuż pod nie­bem”. W Wier­szach do czy­ta­nia znaj­du­ją się utwo­ry odmien­ne w wyra­zie. Zaj­mu­je Toma­szew­ską miłość, bywa w jej utwo­rach okrut­na, wyma­ga­ją­ca poświę­ce­nia. „pal mnie, pal w nie­wi­dzial­nych ogni­skach, iskry zaszy­waj / w kie­sze­niach, popiół wcie­raj w skó­rę. wcie­laj mnie, wcie­laj / w sie­bie aż zosta­nie bli­zna” – zapi­su­je, a ja, kie­dy to czy­tam, mam wra­że­nie, że Anna Toma­szew­ska to jed­na z nie­licz­nych współ­cze­snych pol­skich poetek, któ­re potra­fią pisać o miło­ści ostro i sub­tel­nie zara­zem, bez zbla­zo­wa­nia, osten­ta­cyj­ne­go uda­wa­nia, że zmę­czy­ły się uczu­ciem, któ­rym nie mogły się zmę­czyć, sko­ro go nie prze­ży­ły. Może dla­te­go, że Toma­szew­ska – mówiąc krót­ko – wie­rzy w miłość. Tak jak nale­ży: sumien­nie. I zazdro­śnie, sko­ro przy­wo­łu­jąc obraz par­ku, gdzie spo­ty­ka spa­ce­ru­ją­ce pary mło­dych ludzi, uświa­da­mia sobie, że każ­da miłość posia­da swój czas, co daje jej asumpt do gniew­ne­go stwier­dze­nia: „Nic, odkąd w naszym par­ku zagnieź­dzi­li się obcy”. W podo­bień­stwie wro­gość. Oto pod­sta­wa zazdro­ści, waż­na, choć nie jedy­na.

W wier­szach Anny Toma­szew­skiej moż­na natra­fić na podob­nie wyra­zi­ste zapi­sy, cza­sem – powie­dział­bym – sub­stan­cjal­ne: „Krew wsią­ka w źre­ni­cę, / w lustro i w wiersz”. Este­ty­zo­wa­nie, nie­na­tręt­nie zresz­tą w tej liry­ce obec­ne, zaha­cza to, co naj­waż­niej­sze: pali­wo. Ener­gię. Hemo­glo­bi­nę. Nie­kie­dy tak­że o śmierć: „nocą sny mat­ki wwier­ca­ją się / w szcze­li­ny pomię­dzy klep­ka­mi pod­ło­gi, z mozo­łem / prze­ni­ka­ją piw­ni­ce, by dotrzeć do roz­mo­kłej gli­ny / – mosz­czą dla niej jam­kę w zie­mi”. Nie prze­no­si to punk­tu cięż­ko­ści moje­go odczy­ta­nia debiu­tanc­kie­go tomu Anny Toma­szew­skiej w rejo­ny mor­tu­al­ne czy tur­pi­stycz­ne. Zazna­czam to spo­strze­że­nie dla poka­za­nia wie­lo­wy­mia­ro­wo­ści jej książ­ki. Co nie zmie­nia domi­nu­ją­ce­go fak­tu, że w jej utwo­rach – mówiąc krót­ko – jest tak, jak sama zapi­sa­ła: „to co naj­istot­niej­sze / dzie­je się na sty­ku mil­cze­nia i doty­ku”.

Adam Zdrodowski, Przygody, etc.

Adam Zdro­dow­ski prze­ko­nu­je mnie zwłasz­cza tam, gdzie porzu­ca swój kunsz­tow­ny język, gdzie w miej­sce rygo­ru wkra­da się jakaś auten­tycz­na szcze­rość. Nad­świa­do­mość kie­ru­ją­ca par­na­si­stow­ski nacisk na for­mal­ne ukształ­to­wa­nie tek­stu, prze­sta­je cią­żyć nad wier­szem i otwie­ra się szcze­li­na dla pry­wat­ne­go wyzna­nia. Jak choć­by tu: „Pamię­tam, że pisa­łem coś / o wie­trze na two­ich policz­kach i teraz / chcę uści­ślić – to ja chciał­bym / być tym wia­trem, samym / powie­trzem w two­ich płu­cach”. Albo w tej fra­zie, gdzie włą­cza się jakaś zapo­bie­gli­wość, nie­po­wta­rzal­na czu­łość: „A ja będę pró­bo­wał prze­my­cić i prze­cho­wać / tro­chę wcze­sno­je­sien­ne­go świa­tła, dla cie­bie, / takie­go świa­tła, przy któ­rym daje się czy­tać, / żeby­śmy mogli sobie razem poczy­tać, / wyczy­tać coś z tych kar­tek, któ­re już / się kru­szą, roz­sy­pu­ją, a jesz­cze nie prze­sta­ją / mówić o tam­tych dniach, z któ­rych wyszli­śmy, / tak daw­no temu”.

Mogą uwo­dzić wie­lo­wy­mia­ro­we, sur­re­ali­stycz­ne obra­zy, gene­ro­wa­ne przez Zdro­dow­skie­go z maestrią: „Tań­czy­my na ana­na­sach – każ­dy pla­ster wyglą­da jak dziu­ra­we słoń­ce – / w socre­ali­stycz­nej tanc­bu­dzie. Bo świa­ta / chy­ba już nie ma i wszyst­ko wol­no / pły­nie dalej, w cie­niu papro­ci. Zgu­bio­ny pie­sek, / któ­ry o niczym nie wie, obszcze­ku­je lustra, / neo­ny, bły­skot­ki”, cza­sem dys­kret­nie zapra­wio­ne iro­nią: „Ale na razie śnię błę­kit­ny krę­go­słup węgo­rzy­cy / (a wła­ści­wie mor­ski i lek­ko fos­fo­ry­zu­ją­cy) i chmu­rę / men­to­lo­we­go dymu. A na dokład­kę sło­ik / kiszo­nych ogór­ków”. Mnie uwio­dły.

Debiu­tanc­ki tom Ada­ma Zdro­dow­skie­go prze­ko­nu­je, że autor posia­da ogrom­ne umie­jęt­no­ści. Nie trzy­ma świa­tła pod kor­cem: sesty­nę potra­fi napi­sać, pan­tum potra­fi napi­sać, tyle że – for­mal­nie sku­ty – nie zawsze wypeł­nia je istot­ną dla mnie tre­ścią. Moż­na napi­sać pan­tum o śmier­ci i pan­tum o młyn­ku do kawy – oby­dwa roz­wią­za­nia mają to do sie­bie, że mogą prze­wyż­szać pomysł na pan­tum o niczym. Dla­te­go wolę Zdro­dow­skie­go tam, gdzie nie porzu­ca­jąc for­mal­ne­go wyra­fi­no­wa­nia, doko­nu­je zapi­sów auten­tycz­nych: „Zwa­bi­ła cię tutaj che­mia, / któ­ra jak nic / inne­go potra­fi zbu­do­wać zmy­słom pomnik / i trans­por­to­wać cię łagod­nie z nocy / w noc”. Zapis cho­ro­by? A może opis wspo­ma­ga­nia, nie­ko­niecz­nie w przy­pa­dło­ści? Tu Zdro­dow­ski pozo­sta­wia dla czy­tel­ni­ka pole manew­ru, mówi rzecz znacz­nie waż­niej­szą niż patrz na mnie, na moje, zachwy­caj się. Mówi: czy­taj. Zapra­sza do wier­sza. I to cho­dzi. Lepiej pamię­ta się domy, w któ­rych się było, do któ­rych dało się wejść, niż te, któ­re podzi­wia­ło się, sto­jąc przed zamknię­ty­mi drzwia­mi. Choć­by dla­te­go, że tych dru­gich zawsze jest wię­cej.

Wiersze nominowanych autorów

Mag­da­le­na Komoń

(to może być papier)

pomię­te pudeł­ko: pro­sto­kąt mię­ty
po dru­giej stro­nie wszyst­ko
co chce­my robić póź­niej
bo jesz­cze trwa kawa na tra­wie
czas roz­pi­na się na grud­kach lata
tym­cza­sem liże­my nabie­ra­my
mamy mało i to mało od sie­bie
bie­rze­my

Bar­tosz Kon­strat

Linienie

Psy szcze­ka­ją w podwó­rzu, jest jesień
i wiatr wol­no prze­cho­dzi z cie­płe­go
w zim­ne,

cze­kam przy bra­mie z moim bra­tem, mamy razem
jede­na­ście lat,

czy mamy jesz­cze szan­sę wyobra­zić sobie, że umar­li
wró­cą nagle, wła­śnie z tego mro­ku, że sią­dzie­my
razem

obser­wu­jąc start radziec­kiej rakie­ty?

Trzy­ma­my się za ręce, pomię­dzy skó­ra­mi wil­goć, reszt­ki
psiej sier­ści i nie­zmy­ty obiad.

Czu­ję, jak pod moją orta­lio­no­wą kurt­kę dosta­je się
owad, błą­dzi przez chwi­lę,

instynkt lotu,

wte­dy tego nie myślę, jestem dziec­kiem.

Szcze­pan Kopyt

jeszcze o snach i porankach

nigdy nie śni­ły mi się pta­ki.
kasia oznaj­mia w liście z dale­ka,
że ją znu­dzi­ła już cier­pli­wość

i że zosta­wia tro­chę powie­trza
płyt cd, odpły­wa jak na zdję­ciu
w prze­świe­tlo­ną toń okna

rano

nie ma kawy. jest łóż­ko i miłość.
w jej śnie były pają­ki. mar­ta bie­gnie
do okna – patrz na śmie­ciar­kę na dole -

mały wie­lo­ry­bek – posłu­chaj – sły­szę:
w jej oczach jest całe teraz – (boże!) -
i jest taki świt, że oślep­nąć moż­na

Piotr Kuśmi­rek

Anatomia

Zima bie­rze się spod zie­mi -
z szorst­kich włó­kien mro­zu
wyple­cio­ne usta.

Rze­ka puch­nie od koń­ca -
w śmier­tel­nych kon­ser­wach uło­żo­ne
ryby i bóg

w oku prze­rę­bli.

Piotr Mierz­wa

Hermafrodyta

Wystar­czy umysł. Spa­łam
jesz­cze, kie­dy nagle się
obu­dzi­łem. Ten księ­życ
wzwie­dzio­ny w tę nie­bie­ską
niwę i ich dziec­ko
słoń­ce! Pochwa­lo­ne bądź­cie
pro­mie­niu i stru­go! Ty
dwo­iste świa­tło! Sta­łem
i chwa­li­łam rozum­ny kom­pro­mis
pór, roz­sąd­ną unię żywio­łów.
Roz­ło­żo­na jak cia­ło. Uchy­lo­ny
jak zasło­na, jak sprze­ciw.

Artur Nowa­czew­ski

Commodore 64

to że zwięk­sza się roz­dziel­czość,
wca­le nie ozna­cza, że widać wię­cej.
wczy­tu­ję się w dzie­ciń­stwo, a tam :
kom­pu­ter z pamię­cią 64 kilo­baj­ty

dziś kie­dy wszyst­ko jest mega,
nikt nie spoj­rzy na to, co kie­dyś było
cudem, nie tyl­ko tech­ni­ki. któż bowiem
poj­mie, że sła­ba gra­fi­ka była bli­żej

tego co nie­wi­dzial­ne.

Dariusz Pado

peryferie raju

żół­te punk­ty ukła­da­ją się w linie
rezo­nans majów­ki plą­cze pędy
w roz­pę­dzo­ne pal­ce w chwa­sty
prze­ci­ska­ją­ce się mię­dzy bla­cha­mi
zło­żo­ny­mi pod bra­mą kościo­ła i pło­tem
remi­zy: tutaj pod­pa­le­ni zgrze­szy­my

wpi­sze­my na liściach parę
wykre­ślo­nych dogma­tów popatrz:
mni­szek może być roz­dzia­łem
zamknię­ty w bun­kier traw siwie­je
nad mchem cze­ka­jąc na podmuch
o mocy wia­ry we wnie­bo­wzię­cie pył­ków

wiecz­ność ran­ka­mi roz­wie­wa wło­sy popatrz:
sło­wa moż­na połknąć jak nasio­na
a mar­twą ściół­kę pozbie­rać
jak zbie­ra­ją ją wró­ble na gniaz­da
kie­dy z moich kie­sze­ni wysy­pu­ją się pinez­ki
a ty grasz na mlecz­nej trąb­ce

kru­szy­my się

Justy­na Rad­czyń­ska

story telling

jedze­nie nie­do­pał­ków, zim­ny sen w piżam­ce w nie­to­pe­rze
taki duży chło­piec w raj­stop­kach i kole­żeń­skie ugry­zie­nie w szcze­pion­kę

uciecz­ki przed panem dozor­cą po palą­cej zie­mi traw­ni­ków
szko­ła cho­dze­nia cicho – jak praw­dzi­wy india­nin

wczo­raj – dziec­ko zna­le­zio­ne w ster­cie liści

Dag­ma­ra Suma­ra

Wybuchy

Bom­ba zmie­ni­ła kie­ru­nek, wszyst­ko sta­je się bom­bą,
resz­ta zaś eks­plo­du­je. Wczo­raj uką­sił mnie komar,
mam na łyd­ce bąbel wiel­ko­ści kon­ty­nen­tu, w bąblu
miesz­ka cho­ro­ba i bia­li ludzie, czar­ni. Szko­da, że

bąbel nie jest czę­ścią cia­ła, ale wie­lo­ma czę­ścia­mi.
Wciąż tyl­ko nara­sta, powięk­sza swo­je tery­to­rium,
zaj­mu­je miej­sce ser­cu. Jak moż­na nim czuć i co
sta­nie się póź­niej, gdzie moż­na uciec, czy odnaj­dą nasze
miesz­ka­nia, czy może bąbel to syno­nim ser­ca?

Mógł­by przy­naj­mniej mówić: coś spa­da na dach
domu. Bom­ba lub komar. Coś mię­so­żer­ne­go.
Wczo­raj nad jezio­rem było dużo ludzi. Ludzie są
jak koma­ry. Tam było dużo koma­rów. Wolę

tę ciszę, któ­ra nastą­pi. Lub też nie nastą­pi, jeśli
nastą­pi nalot. Śnił mi się mały Hitler, któ­ry miał małą
cza­pecz­kę w małe zie­lo­ne grosz­ki. Śnił mi się mój
przy­ja­ciel, któ­ry wra­cał z Anglii do Pol­ski, a Pol­ska
była Anglią.

Śnił mi się pociąg-wid­mo, któ­ry wyla­tu­je w powie­trze,
a póź­niej wycho­dzą z nie­go zwy­kli wid­mo-ludzie, a ja
jestem wśród nich: rumia­na, przed obia­dem, nucę.

Nie budzę się. Taka jestem bez­piecz­na. Ktoś z tłu­mu
nazwał mnie piesz­czo­tli­wie rucho­mą
czę­ścią wid­mo-sce­no­gra­fii.

Anna Toma­szew­ska

W barze

Widać nie ma umrzeć. Gdy­by miał umrzeć, był­by tu ksiądz
Ernest Hemin­gway

Jesz­cze pamię­tam

kwa­śny, zala­tu­ją­cy octem zapach kurt­ki,
któ­rą zdej­mo­wał, rzu­cał na sto­łek,

pro­sił o cytry­nę, nożyk, lód i poka­zy­wał
jak robi się Toma Col­lin­sa

Cza­sa­mi wycią­gał z kufra kapę, szpa­dę, mule­ty
i cał­kiem zgrab­nie wcie­lał się w cie­nie
mata­do­rów, któ­rych kie­dyś podzi­wiał

A ja podzi­wia­łam spo­sób, w jaki wycho­dził
z baru i wcho­dził do kościo­łów. Nie szu­kał w nich
nicze­go poza mro­kiem i chło­dem

Adam Zdro­dow­ski

Piosenka

To musia­ła być miłość,
Bo czu­łem nowy język w gar­dle,
Jak spuch­nię­ty mig­da­łek.

Ale dzi­siaj cię nie ma i śnię tyl­ko
Win­dy, szy­by nie­bie­skie, cięż­kie stem­ple snu.

I świt jak zada­nie
Do samo­dziel­ne­go opra­co­wa­nia
W domu (na osob­nych kart­kach).

Bo dzi­siaj cię nie ma i widzę tyl­ko
Win­dy, szy­by nie­bie­skie, cięż­kie stem­ple snu.

Czy­ta­łem. Tade­usz Pió­ro zabrał mi linij­kę.
Zabra­łem dwa sło­wa Tade­uszo­wi Pió­rze.
Tyl­ko tyle. Nie pamię­tam tych słów.

Dzi­siaj znów cię nie ma. Zosta­ły tyl­ko
Win­dy, szy­by nie­bie­skie, cięż­kie stem­ple snu
Win­dy, szy­by nie­bie­skie, etc.