Polonistyczne instrumentarium

Enig­ma­tycz­ny tytuł naj­now­sze­go zbio­ru Bogu­sła­wa Kier­ca, Manat­ki, powi­nien zapew­ne uru­cho­mić wyobraź­nię czy­tel­ni­ka i wywo­łać roz­ga­łę­zia­ją­cą się sieć sko­ja­rzeń. Mnie pomógł zin­te­gro­wać pro­ces lek­tu­ry. „Manat­ki” trak­tu­ję bowiem jako nie­co humo­ry­stycz­ne okre­śle­nie boga­te­go instru­men­ta­rium poetyc­kie­go, któ­re autor zebrał i spraw­nie wyko­rzy­stał w tomi­ku. Pro­po­nu­ję zatem przyj­rzeć się poszcze­gól­nym lite­rac­kim rekwi­zy­tom.

W zada­niu tym towa­rzy­szy­ły mi będą stra­te­gie czy­ta­nia dostar­cza­ne przez kry­ty­kę tema­tycz­ną, a kon­kret­nie – poszu­ki­wa­nie obra­zów roz­bu­do­wy­wa­nych w kolej­nych wier­szach. Do obra­zów tych zali­czam nie tyl­ko roz­ma­ite fra­zy i wąt­ki, ale też zróż­ni­co­wa­ne chwy­ty i zabie­gi poetyc­kie. Krzy­żu­ją­ce się ze sobą poję­cia uru­cha­mia­ją grę toczą­cą się mię­dzy tek­sta­mi. Sen (No to jesz­cze, Zabo­bon), świa­tło (Odbi­cia, Jaśniej, Nie było), ogień (Popiół), woda (Szy­ba), lustro (Róża, Lustro), chmu­ry (Sztu­bak, Kto tam?) to moty­wy sku­pia­ją­ce wokół sie­bie swo­bod­nie roz­bu­do­wy­wa­ne pola seman­tycz­ne. W ich obrę­bie roz­wi­ja się kil­ka klu­czo­wych i pre­cy­zyj­nie dobra­nych tema­tów.

Jeden z nich, być może naj­waż­niej­szy, sta­no­wi wszech­stron­nie uję­ty pro­blem toż­sa­mo­ści. Toż­sa­mość budu­je się i tra­ci (Rówie­śnik: „a ja marzy­łem – Julia­na Przy­bo­sia / być super­ego, zanim się nie sta­łem / sobą, na któ­rym zawsze mści się brak / sie­bie”), a pro­ce­som tym zwy­kle towa­rzy­szy spoj­rze­nie sobo­wtó­ra (Argu­ment: Nie ten, któ­ry to pisze – ten, o któ­rym ten / to pisze i od cza­su do cza­su się w pierw­szej / oso­bie wypo­wia­da […]”). Znaj­du­ją­ca się w cią­głym ruchu jed­nost­ka ule­ga nie­ustan­nym prze­mia­nom (Upo­ko­rzo­ny: „i był gotów uwie­rzyć, że mu się przy­śni­ło / to wta­pia­nie się w tego, co nim był i nie nim, / któ­ry tyl­ko na chwi­lę w nie­go się prze­mie­nił”), któ­re cza­sem rodzą hybry­dycz­ne, pozba­wio­ne przy­mu­su jed­no­znacz­nej iden­ty­fi­ka­cji, for­my ist­nie­nia (Nie wia­do­mo co, czy­li: […] lecę / na nie­wi­dzial­ne cia­ło […] / […] / ani męskie, ani kobie­ce”; Ach!: „ja, prze­mie­nio­ne w jakieś inne boże / stwo­rze­nie […]”). W kon­tekst ten wpi­su­ją się też roz­wa­ża­nia doty­czą­ce cie­le­sno-ducho­wej natu­ry czło­wie­ka (Muzy­kan­ci: „Nie dali się do koń­ca wygnać z raju, / zosta­li duszą / zanu­rze­ni w tym tam­tym, co się tutaj / w podob­nych cia­łach / im odda­je […]”), przy­bie­ra­ją­ce w nie­któ­rych wier­szach postać psy­cho­ma­chii (Na począt­ku: „[…] mam nie­przy­zwo­ite / wizje i rów­no­cze­śnie lecę sobie dwie­ma / dro­ga­mi w górę: pro­stą i zawi­łą”). Naj­bar­dziej intry­gu­ją­cy jest jed­nak spo­sób, w jaki w tę pro­ble­ma­ty­kę włą­cza­ją się moty­wy homo­ero­tycz­ne, trak­to­wa­ne w tomi­ku nie jako pod­da­ny reflek­sji pro­blem, ale jako uży­tecz­na kon­we­nien­cja poetyc­ka (Chłop­cy, Tacy chłop­cy, Mogło).

Ero­tycz­nie nace­cho­wa­ne obra­zy chło­pię­co­ści wią­żą się z kolei z podej­mo­wa­nym w wie­lu wier­szach tema­tem prze­mi­ja­nia i – zwłasz­cza – przy­tło­cze­nia sta­ro­ścią (Dwie, Dzień, Uścisk). Wszyst­ko to nada­je poezji Kier­ca senil­ny, pod­szy­ty ele­gij­no­ścią cha­rak­ter. Nie dzi­wi zatem czę­sto podej­mo­wa­ny wątek śmier­ci i umie­ra­nia (Pio­sen­ka na wabia, To nic). Co cie­ka­we, tek­sty roz­wi­ja­ją­ce tę pro­ble­ma­ty­kę czę­sto oka­zją się efek­tem twór­cze­go i uda­ne­go wyko­rzy­sta­nia tra­dy­cji lite­rac­kiej. Tak jest choć­by w przy­wo­łu­ją­cej śre­dnio­wiecz­ne topo­sy Pio­sen­ce na wabia („Róże płat­ki roz­po­star­ły: / Wra­ca zni­kąd wpół umar­ły. / Zesztyw­nia­ło prze­ście­ra­dło: / Że nad­cho­dzi już odga­dło”) lub w wier­szach czer­pią­cych z kon­wen­cji baro­ku meta­fi­zycz­ne­go (Ćma). Barok nale­ży zresz­tą do naj­waż­niej­szych tra­dy­cji obec­nych w tomi­ku Kier­ca, na co, oprócz wspo­mnia­ne­go wąt­ku wal­ki cia­ła z duchem, wska­zu­ją (cza­sem fry­wol­ne) kon­cep­ty (Prze­no­śnia, Tyl­ko) i czę­ste wyko­rzy­sta­nie wąt­ków reli­gij­nych (Cień, Prze­mie­nie­nie).

Gra z lite­rac­ki­mi doko­na­nia­mi poprzed­ni­ków sta­no­wi zatem prze­jaw dosko­na­le widocz­nej w Manat­kach kon­cen­tra­cji na for­mie poetyc­kiej. Wśród zabie­gów sty­li­stycz­nych skła­da­ją­cych na budo­wa­ne w tomi­ku obra­zo­wa­nie dużą rolę odgry­wa­ją ali­te­ra­cje (No to jesz­cze: „[…] A tam­to ugrzęzło pod krzyżem / raj­skie­go drzewa, na któ­rym zwy­ciężasz” – pogru­bie­nia moje, K. L.), będą­ce prze­ja­wem upodo­ba­nia do zaba­wy ze sło­wem (Kocia muzy­ka: „W nało­go­wych zachwy­tach / sły­chać ten mój ton / w tona­cję całej spra­wy / wto­pio­ny […]). Jed­nak zna­cze­nie wię­cej czy­tel­ni­czej satys­fak­cji dostar­czy­ła mi ana­li­za stro­fi­ki. W zbio­rze znaj­dzie­my, opar­te na sta­łej licz­bie sylab (Przed, Prze­mie­nie­nie, Muzy­kan­ci), dys­ty­chy, ter­cy­ny i kwa­dry­ny, a tak­że cie­ka­we ukła­dy dość ory­gi­nal­nych rymów (W nie, Jesz­cze nie).

Odnio­słam jed­nak wra­że­nie, że roz­pro­szo­ne w całym zbio­rze obra­zy zbie­ga­ją się w jed­nym punk­cie, któ­rym jest poetyc­ki auto­te­ma­tyzm. Boga­te instru­men­ta­rium sty­li­stycz­ne i pro­ble­mo­we pozwa­la przede wszyst­kim mówić o pisa­niu wier­szy. Być może dla­te­go naj­now­szy zbiór Kier­ca, choć mnie intry­gu­je i cie­ka­wi, to nie hip­no­ty­zu­je i uwo­dzi. Tym razem na tym muszę poprze­stać.