W poszukiwaniu prawdy i człowieczeństwa

Gdy­bym miał opo­wie­dzieć o wpły­wach lub inspi­ra­cjach do tej książ­ki, wska­zał­bym na trzy pozy­cje, któ­re ukształ­to­wa­ły moje pisa­nie: Mały pamięt­nik José Sara­ma­go, A Vida Como Ela É Nel­so­na Rodri­gu­esa oraz O Que Diz Mole­ro Dini­sa Macha­do. Bar­dziej niż styl każ­dej z nich, a róż­nią się pod tym wzglę­dem mię­dzy sobą, inte­re­su­je mnie postrze­ga­nie prze­szło­ści, naszej oso­bi­stej histo­rii, nasze­go życia i życia innych. Bo to jest wła­śnie to, cze­go książ­ki, sztu­ka, powin­ny nas uczyć: nie pisa­nia, nie wypo­wia­da­nia się, lecz umie­jęt­no­ści patrze­nia.

Tra­dy­cyj­na powieść mi nie odpo­wia­da. Jest nie­wy­star­cza­ją­ca do opo­wie­dze­nia tych histo­rii. Za każ­dym razem, kie­dy chcia­łem przed­sta­wić te histo­rie w kon­wen­cjo­nal­ny spo­sób, zacho­wu­jąc line­ar­ną struk­tu­rę powie­ści, wyczu­wa­ło się  w tym coś sztucz­ne­go, fałsz, i nie byłem w sta­nie pisać o tym utrzy­mu­jąc taki dystans, odłą­czo­ny, jak aktor trzy­ma­ją­cy sznur­ki mario­net­ki i poru­sza­ją­cy nimi z góry. I kie­dy pisa­łem nie­któ­re z tych tek­stów na blo­gu, czu­łem, że tra­fi­łem we wła­ści­wy ton, czu­łem, że mogłem o tych rze­czach opo­wie­dzieć, byłem wple­cio­ny, a jed­no­cze­śnie two­rzy­łem nie­wi­dzial­ną kur­ty­nę – dystans pomię­dzy tym, któ­ry pisze i tym, któ­ry opo­wia­da – któ­ra mnie osła­nia­ła,  pozwa­la­ła na swo­bod­ną oce­nę boha­te­rów i wyda­rzeń: w grun­cie rze­czy cho­dzi o narzę­dzie, w któ­re i ja mogłem uwie­rzyć.

Powieść to przy­kład bar­dzo bur­żu­azyj­nej, bar­dzo wygod­nej, bar­dzo odpor­nej na eks­pe­ry­men­to­wa­nie i awan­gar­dę sztu­ki, a to, rzecz jasna, zwią­za­ne jest z odbior­ca­mi, do któ­rych jest kie­ro­wa­na, z cię­ża­rem, któ­ry łamie pisa­rzo­wi krę­go­słup do tego stop­nia, że zaczy­na pisać pod jego dyk­tan­do. Dalej, są wiel­cy mistrzo­wie: ci, któ­rzy  zawsze wyko­rzy­stu­ją for­mę powie­ścio­wą na swo­ją korzyść, któ­rych język, spo­sób myśle­nia i kre­atyw­ność są tak boga­te, że zmia­na kon­wen­cji sta­je się bez­za­sad­na. Doty­czy to takich inno­wa­to­rów jak Vir­gi­nia Woolf, James Joy­ce, Cla­ri­ce Lispec­tor, Pro­ust, z któ­rych każ­dy, na swój spo­sób, uka­zu­je nowe moż­li­wo­ści pisa­nia ksią­żek. Zabieg Woolf pole­ga na przej­ściu od nar­ra­cji bio­gra­ficz­nej, doty­czą­cej wyda­rzeń i sytu­acji, w kie­run­ku intro­spek­cji. Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że to było rewo­lu­cyj­ne posu­nię­cie i uka­za­ło inne roz­wią­za­nia niż te, któ­re inni, o wie­le mniej uta­len­to­wa­ni, pró­bo­wa­li naśla­do­wać. Póź­niej wresz­cie nad­szedł czas powie­ścio­wych ter­ro­ry­stów, któ­rzy chcie­li roz­sa­dzić powieść, ale jed­no­cze­śnie byli pierw­szy­mi, któ­rzy się popa­rzy­li, chcie­li skoń­czyć z fabu­łą i posta­cia­mi chcąc uczy­nić z powie­ści coś, czym nie może być, gdyż nie może być ani poezją, ani sztu­ką wizu­al­ną. Ja wie­rzę w powieść, ale jed­no­cze­śnie wie­rzę, że musi­my zna­leźć nowe for­my w ramach powie­ści, aby­śmy mogli opo­wia­dać nasze histo­rie. Jeże­li sam nie wie­rzę w histo­rię, któ­rą piszę, choć­by nie wiem jak dobrze była­by napi­sa­na, wte­dy zale­d­wie bawię się w pisa­nie ksią­żek tak jak dzie­ci, któ­re bawią się w leka­rzy lub w kow­bo­jów. Takie podej­ście do lite­ra­tu­ry to bar­dzo poważ­na spra­wa, to ma bar­dzo głę­bo­kie zna­cze­nie: dla kogoś, kto nie jest kato­li­kiem, rytu­ał komu­nii może wydać się śmiesz­ny, może zostać zre­du­ko­wa­ny do wymia­ru gestu pozba­wio­ne­go sen­su, ale dla kogoś, kto w to wie­rzy, ma zna­cze­nie wycho­dzą­ce poza ramy rytu­ału, dla nie­go to coś ozna­cza. I dla mnie lite­ra­tu­ra nie jest nawet zawo­dem czy zaję­ciem, lecz for­mą głę­bo­kie­go poszu­ki­wa­nia isto­ty czło­wie­czeń­stwa, jest poszu­ki­wa­niem sen­su. Dla­te­go też chcia­łem stwo­rzyć książ­kę, któ­rej głów­nym celem nie będzie dzia­ła­nie, na zasa­dzie maszy­ny, ale odkry­wa­nie sen­su tak jak w przy­pad­ku ducha czy czło­wie­ka. Natu­ral­nie, inży­nie­ria powie­ścio­wa jest waż­na, ale ma słu­żyć idei, inży­nie­ria nie słu­ży inży­nie­rii, nie opo­wia­da się histo­rii po to, żeby poka­zać, że się dobrze opo­wia­da histo­rię, prze­ciw­nie, zamiast opo­wia­dać histo­rie, poda­wa­li­śmy dzie­ciom struk­tu­ry: A idzie dro­gą, spo­ty­ka B, i to było złe.

Sebald twier­dził, że teraz nie ma już miej­sca dla wszech­wie­dzą­ce­go nar­ra­to­ra oraz że nie moż­na już nakar­mić czy­tel­ni­ka wszyst­kim, co mu się da. Pisarz, taki jak Sebald, nie mógł pisać tak, jak gdy­by mię­dzy Toł­sto­jem, Flau­ber­tem czy Pro­ustem a nim samym nie upły­nął kawał cza­su i nie zaszła zmia­na. Zwra­ca czy­tel­ni­ko­wi nie­win­ność, wycho­dząc z zało­że­nia, że czy­tel­nik nie jest już nie­win­ny. To zasto­so­wa­nie pierw­szej oso­by i foto­gra­fii – któ­re dają wra­że­nie bli­sko­ści, włą­cze­nia, i któ­re nie prze­sta­ją być przed­mio­ta­mi nale­żą­cy­mi do inne­go porząd­ku, słu­żą­cy­mi do przy­cią­gnię­cia odbior­cy –  w dzie­łach Sebal­da jest to for­ma inte­li­gent­ne­go prze­nie­sie­nia cynicz­ne­go odbior­cy do sta­nu nie­win­nej lek­tu­ry po to, aby uwie­rzył.

Nie idzie mi o przy­szłość powie­ści, lecz o to, jak naj­le­piej wyra­zić to, co chcę powie­dzieć. To jest to, na czym mi zale­ży. I to wła­śnie w tek­stach na blo­gu, w któ­rych naj­ła­twiej było mi roz­myć gra­ni­cę mię­dzy auto­rem i posta­cią, mię­dzy jed­nym i dru­gim Bru­nem, odkry­łem, jak mógł­bym napi­sać tę książ­kę.

Kwe­stia auto­bio­gra­ficz­no­ści nie jest istot­na. Auto­bio­gra­fia jest nar­ra­cją obiek­tyw­ną, o ile jest moż­li­wa, czy­li o ile wyni­ka z udo­ku­men­to­wa­nych fak­tów z życia. To nie o to tutaj idzie. Waż­na jest praw­da. Piszę, aby dociec praw­dy, aby być auten­tycz­nym i nie bawić się lite­ra­tu­rą, sty­lem, for­mą. Praw­da pole­ga na wie­rze w to, że to, co piszę, jest naj­wier­niej­szym odzwier­cie­dle­niem moje­go spo­so­bu postrze­ga­nia świa­ta i innych. To jest pra­gnie­nie każ­de­go auto­ra: aby czy­tel­ni­cy w trak­cie czy­ta­nia jego książ­ki widzie­li świat jego ocza­mi.  To nie jest kwe­stia lite­rac­ka, lecz moral­na, naj­wyż­szej wagi, ponie­waż zawie­ram z czy­tel­ni­kiem umo­wę, w któ­rej nie mogę oszu­ki­wać. Stąd mówie­nie w praw­dzi­wy spo­sób, może nie­co nie­po­ko­ją­ce dla nie­któ­rych osób, któ­re póź­niej myślą o praw­dzie przez duże P bar­dziej niż po pro­stu o for­mie uczci­wo­ści, o szcze­rym dia­lo­gu z odbior­cą.

(prze­ło­ży­ła Mał­go­rza­ta Kolan­kow­ska)