Poza drzewa, poza języki

Poemat „Odwró­co­ne świa­tło” był dla poety logicz­nym roz­wi­nię­ciem wcze­śniej­szych utwo­rów. Poezja Kar­po­wi­cza od same­go począt­ku cią­ży­ła ku for­mom moż­li­wie jak naj­bar­dziej otwar­tym i roz­po­star­tym. Cho­dzi­ło przy tym nie tyle o Miło­szo­wą „for­mę bar­dziej pojem­ną” – choć o nią zapew­ne cho­dzi­ło rów­nież – lecz o for­mę nie­jed­no­rod­ną, syl­wicz­ną, do pew­ne­go stop­nia zakal­co­wa­tą i ska­żo­ną: taką, któ­ra była­by zapi­sem poetyc­kim, a jed­no­cze­śnie odzwier­cie­dla­ła­by pro­ces powsta­wa­nia takie­go zapi­su. Takie „podwój­ne widze­nie” jest naj­wy­raź­niej­sze w utwo­rach dłuż­szych i bar­dziej roz­bu­do­wa­nych, two­rzą­cych swe­go rodza­ju seman­tycz­ny kosmos, któ­ry moż­na wie­lo­krot­nie prze­kształ­cać i rekon­stru­ować. Podob­ny cel posta­wił przed sobą Witold Wirp­sza, któ­ry od koń­ca lat sześć­dzie­sią­tych pra­co­wał nad poema­tem „Faeton” (wyda­nym dopie­ro w 1988 roku). W obu przy­pad­kach cho­dzi­ło o stwo­rze­nie nowe­go typu poema­tu – alo­gicz­ne­go, opar­te­go na zasa­dzie para­tak­sy, meto­ni­micz­ne­go raczej niż meta­fo­rycz­ne­go bądź ale­go­rycz­ne­go, roz­wi­ja­ją­ce­go się w wie­lu kie­run­kach i na wie­lu pozio­mach, ale­ato­rycz­ne­go i iro­nicz­ne­go.

Na mar­gi­ne­sie: poemat „Odwró­co­ne świa­tło” dość dobrze wpi­su­je się, moim zda­niem, w tra­dy­cję roman­tycz­ne­go i moder­ni­stycz­ne­go „poema­tu medy­ta­cyj­ne­go” wypra­co­wa­ne­go przez angiel­skich poetów roman­tycz­nych, zwłasz­cza Word­swor­tha i Shel­leya, a następ­nie roz­wi­nię­te­go przez takich poetów wyso­kie­go moder­ni­zmu jak Eliot czy Ste­vens. Jak świet­nie i prze­ko­nu­ją­co poka­zał Harold Blo­om (a u nas Aga­ta Bie­lik-Rob­son)¹, roman­tycz­ny i poro­man­tycz­ny poemat medy­ta­cyj­ny toro­wał dro­gę dwu­dzie­sto­wiecz­nej poezji moder­ni­stycz­nej i pono­wo­cze­snej (Ash­be­ry, Ammons, Jorie Gra­ham, aby wymie­nić tyl­ko kil­ka przy­kła­dów). Podob­ną rolę przy­pi­sał­bym poema­tom Wirp­szy, Kar­po­wi­cza, a do pew­ne­go stop­nia i roz­bu­do­wa­nym medy­ta­cjom Alek­san­dra Wata: anty­cy­po­wa­ły one poetyc­ką stra­te­gię i wraż­li­wość obec­ne u takich poetów jak Andrzej Sosnow­ski, Tade­usz Pió­ro czy Andrzej Nie­wia­dom­ski. Jest to war­te pod kre­śle­nia tym bar­dziej, że w pol­skiej poezji roman­tycz­nej kon­wen­cja „poema­tu medy­ta­cyj­ne­go” wła­ści­wie się nie poja­wi­ła.

Zapro­po­no­wa­ny przez Word­swor­tha „poemat medy­ta­cyj­ny” – dro­bia­zgo­wy i iro­nicz­ny zapis naj­drob­niej­szych poru­szeń umy­słu, bar­dzo czę­sto wyraz kry­zy­su świa­do­mo­ści – przy­bie­ra naj­czę­ściej postać zagęsz­czo­nej medy­ta­cji snu­tej na moty­wach zaczerp­nię­tych ze świa­ta przy­ro­dy. To taka post­kan­tow­ska i post­kier­ke­ga­ar­dow­ska sie­lan­ka: moc­no reto­ry­zo­wa­na i iro­nicz­na, świa­do­ma wła­snych kon­wen­cji i z pre­me­dy­ta­cją je kwe­stio­nu­ją­ca, pozwa­la­ją­ca sobie na szer­szy oddech – zry­wa­ją­ca z gor­se­tem ryt­micz­nym, pole­ga­ją­ca na dłuż­szej i bar­dziej kolo­kwial­nej fra­zie, dopusz­cza­ją­ca do gry róż­ne języ­ki – wresz­cie kie­ru­ją­ca się ku zja­wi­skom natu­ral­nym, zara­zem jed­nak wplą­tu­ją­ca je w nie­okre­ślo­ną i apo­re­tycz­ną grę świa­do­mo­ści.

„Odwró­co­ne świa­tło” jest dosko­na­łym przy­kła­dem takie­go poema­tu. A wła­ści­wie kontr­przy­kła­dem, gdyż pol­skie­go poetę naj­bar­dziej inte­re­su­je ukry­ta reto­ry­ka for­my medy­ta­cyj­nej. Kar­po­wicz – podob­nie zresz­tą jak jego ame­ry­kań­scy kole­dzy z Joh­nem Ash­be­rym na cze­le – sta­wia kon­wen­cję na gło­wie. Jeśli więc moż­na mówić o wymia­rze medy­ta­cyj­nym „Odwró­co­ne­go świa­tła”, to chy­ba raczej w takim zna­cze­niu, że były­by to medy­ta­cje odwra­ca­ją­ce się od sie­bie, medy­ta­cje dru­gie­go stop­nia. Oto momen­ty per­cep­cji zde­rza­ją się z momen­ta­mi zawie­szo­nej kon­tem­pla­cji, a struk­tu­ral­na logi­ka poema­tu (narzu­co­na przez autor­ski układ wier­szy) raz po raz ule­ga roz­pro­sze­niu i zakwe­stio­no­wa­niu, aby wresz­cie przy­brać cha­rak­ter para­lo­gicz­ny².

Trze­ba pamię­tać o tym, że Kar­po­wicz pisze swój poemat w poczu­ciu schył­ko­wo­ści cza­su, i że ciem­ność zapa­da­ją­ca nad wie­lu jego wier­sza­mi jest ciem­no­ścią apo­ka­lip­tycz­ną. Odbi­ja się to na for­mie poema­tu, któ­ry z jed­nej stro­ny – był­by to prze­krój hory­zon­tal­ny – odzwier­cie­dla nowo­te­sta­men­to­wą histo­rię zwia­sto­wa­nia, naro­dze­nia, ukrzy­żo­wa­nia i zmar­twych­wsta­nia³, z dru­giej zaś stro­ny – nie­chaj będzie to prze­krój wer­ty­kal­ny – roz­pa­da się na „kopie arty­stycz­ne” i „kal­ki logicz­ne”, a więc swe­go rodza­ju symu­la­cje nie­ist­nie­ją­ce­go wier­sza źró­dło­we­go (pod hasłem „ory­gi­nał” poeta umiesz­cza jedy­nie „pusty” tytuł). Schył­ko­wość pole­ga tutaj na świa­do­mo­ści wyczer­pa­nia (się) wszel­kich ory­gi­nal­nych i źró­dło­wych nar­ra­cji. Gesty są nie­uchron­nie powta­rza­ne; sło­wa odbi­ja­ją się w jakimś zwa­rio­wa­nym „gabi­ne­cie luster”; kolej­ne wier­sze nakła­da­ją się na sie­bie jak gigan­tycz­ny palimp­sest. Wtó­ru­jąc Leśmia­no­wi, Kar­po­wicz pisze w jed­nym z wier­szy: „nace­lo­wu­jesz dwa lustra na lustro” („Poran­ny dia­log”)⁴.

Brzmi to pesy­mi­stycz­nie. Koniec poezji? Poezja jako tau­to­lo­gicz­ne powta­rza­nie tych samych fraz i for­muł?

Otóż nie­zu­peł­nie. A jeśli nawet upie­rać się przy sło­wie „koniec”, to nale­ża­ło­by chy­ba mówić o koń­cu poezji rozu­mia­nej jako pew­na insty­tu­cja gatun­ko­wa i świa­do­mość kul­tu­ro­wa, jako swe­go rodza­ju ide­olo­gia wspar­ta histo­rią lite­ra­tu­ry (kano­ny, hie­rar­chie, „nie­wzru­szal­ne war­to­ści” itp.), poli­ty­ką kul­tu­ral­ną (kur­sy aka­de­mic­kie, pod­ręcz­ni­ki, nagro­dy i festi­wa­le lite­rac­kie itp.), wresz­cie ryn­kiem lite­ra­tu­ry (domi­nu­ją­ce szko­ły i nur­ty poetyc­kie itp.). Taka „poezja” – cudzy­słów jest nie­odzow­ny – z całą pew­no­ścią Kar­po­wi­cza nie inte­re­so­wa­ła. Mówił o tym wie­lo­krot­nie i z god­ną podzi­wu kon­se­kwen­cją sta­wiał się na ubo­czu histo­rii lite­ra­tu­ry. Poezja we wła­ści­wym zna­cze­niu tego sło­wa była dla Kar­po­wi­cza pew­nym dyna­mi­zmem myśli, rze­czą nie­pod­le­ga­ją­cą zade­kre­to­wa­niu i zde­fi­nio­wa­niu, gestem nie­skoń­cze­nie dys­kret­nym w swej nie­zgo­dzie na „osta­tecz­ne for­mu­ły” i „nie­pod­wa­żal­ne war­to­ści”. Nawet samo sło­wo „poezja” jest tutaj mylą­ce – Kar­po­wi­czo­wi cho­dzi bowiem o prze­kro­cze­nie wszel­kich gra­nic gatun­ko­wych i este­tycz­nych, o trak­to­wa­nie poezji jako ćwi­cze­nia egzy­sten­cjal­ne­go, a nie tyl­ko czy­tel­ni­cze­go.

Jeśli więc mówić o koń­cu poezji, to raczej z myślą o poezji przy­cho­dzą­cej skąd­inąd i sta­no­wią­cej wezwa­nie do przy­ję­cia jakiejś innej posta­wy wobec wier­sza. O jaką posta­wę mogło­by cho­dzić? W zna­nym szki­cu „Koniec filo­zo­fii i zada­nie myśle­nia” Mar­tin Heideg­ger pisał: „powyż­szy tytuł jest nazwą pew­nej pró­by namy­słu, namy­słu, co trwa w pyta­niu. Pyta­nia pro­wa­dzą do jakiejś odpo­wie­dzi. Odpo­wiedź, o któ­rą tu cho­dzi – o ile zosta­ła­by kie­dyś udzie­lo­na – musia­ła­by pole­gać na prze­mia­nie myśli, nie na wypo­wie­dzi o jakimś sta­nie rze­czy„⁵. Pas­sus ten mógł­by rów­nie dobrze odno­sić się do „Odwró­co­ne­go świa­tła” – Kar­po­wi­czow­skie medy­ta­cje nie tyle sta­ra­ją się coś powie­dzieć, co skie­ro­wać świa­do­mość na inne tory. Her­me­neu­ty­ka zastą­pio­na zosta­je poetyc­ką topo­gra­fią. A mapę czy­ta się ina­czej – ze świa­do­mo­ścią wła­sne­go umiej­sco­wie­nia.

[…]

Otóż nie­wąt­pli­wie poezja Kar­po­wi­cza to prze­strzeń prze­świ­tów, nagłych usko­ków, trans­gre­sji. To jak­by poezja (u) kre­su poezji, nie­ustan­nie wymy­ka­ją­ca się, wyśli­zgu­ją­ca czy­tel­ni­ko­wi. Kra­ina i pora eks­ce­su: „może więc pew­ne­go dnia myśl nie cof­nie się przed pyta­niem, czy prze­świt, wol­na i otwar­ta prze­strzeń, nie jest miej­scem czy­stej prze­strze­ni i eks­ta­tycz­ne­go cza­su, i wszyst­kie­go, co w nich poja­wia się i zni­ka – miej­scem, któ­re wszyst­ko w sobie sku­pia i zawie­ra„⁶. Bez­kom­pro­mi­so­wość, z jaką Kar­po­wicz łamie logi­kę poetyc­kie­go wywo­du – a jest to bez­kom­pro­mi­so­wość rady­kal­na i tak gwał­tow­na, że nie­rzad­ko sta­je się dla poety celem samym w sobie – wyni­ka z jego dąże­nia do uchwy­ce­nia rze­czy­wi­sto­ści w jej sta­wa­niu się, kie­dy nic nie jest jesz­cze usta­lo­ne, za to wszyst­ko jest chy­bo­tli­we i ułom­ne.

Jest to tyleż koniec, co począ­tek. Co naj­dziw­niej­sze, przy całej swo­jej wid­mo­wo­ści i swo­istej deka­den­cji tom „Odwró­co­ne świa­tło” jest przede wszyst­kim zbio­rem wier­szy o nie­prze­ni­kal­nych, nie­przej­rzy­stych przed­mio­tach. Ale na tym wła­śnie zasa­dza się, myślę, wiel­kość tej książ­ki. Z całą pew­no­ścią nie pole­ga ona na zdol­no­ści poety do abs­tra­ho­wa­nia od świa­ta i kon­stru­owa­nia poezji rze­ko­mo inte­lek­tu­al­nej, chłod­nej, aka­de­mic­kiej. Bynaj­mniej. Kolej­ne wier­sze cią­żą ku rze­czom, doko­nu­ją ich obry­su, zwra­ca­ją się ku ich fak­tu­rze. Wbrew pozo­rom nie­wie­lu jest w pol­skiej poezji poetów tak wyczu­lo­nych na mate­rial­ność i mię­si­stość świa­ta. Kar­po­wicz dąży do uchwy­ce­nia momen­tu per­cep­cji i poka­zu­je, jak dale­ce to, co nazy­wa­my bez­po­śred­nim widze­niem, jest w isto­cie widze­niem zafał­szo­wa­nym. I jeśli jest to koniec pew­nej poezji – bo poezja nie mówi już nic pew­ne­go, bo nicze­go nas nie nauczy, bo nie da się z niej wycią­gnąć żad­nych pożyt­ków, bo jest może nawet szko­dli­wa z uwa­gi na nie­okre­ślo­ność prze­ka­zu i rela­tyw­ność wie­lu sądów – to zara­zem może to być począ­tek widze­nia i myśle­nia poza poezją, a może wła­ści­wie przed poezją, tam, gdzie rze­czy dopie­ro się sta­ją.

„Odwró­co­ne świa­tło” jest w dużej mie­rze książ­ką o widze­niu i patrze­niu. Nie­omal wszyst­ko jest w tej książ­ce zawar­te w spoj­rze­niu: poza, w głąb, na wskroś, do środ­ka. To wła­śnie spoj­rze­nie, zda­je się mówić Kar­po­wicz, otwie­ra egzy­sten­cję na świat. Choć może i zamy­kać, co poeta suge­ru­je w kil­ku przy­naj­mniej wier­szach:

zna wła­sny obraz
tyl­ko z widze­nia
innych zapi­sa­ny jest
a con­to lustra któ­rym
sie­bie na obcych wyno­si

(„Zbiór odli­czo­ny”).

Ale (wbrew pozo­rom) opi­sa­na w tym wier­szu sytu­acja nie jest dla tego poety typo­wa. Choć wie­le jego wier­szy zda­je się wyra­stać ze skraj­ne­go solip­sy­zmu, to nie sądzę, aby poeta pod­pi­sał się pod Ber­ke­ley­ow­skim rów­na­niem esse = per­ci­pi („ist­nieć” zna­czy „być postrze­ga­nym”). Wręcz prze­ciw­nie, czło­wiek Kar­po­wi­cza – „czło­wiek innej serii”, jak czy­ta­my w wier­szu będą­cym kal­ką logicz­ną nie­ist­nie­ją­ce­go wier­sza „Syn­te­tycz­ne der­by” – jest isto­tą wycho­dzą­cą poza widze­nie. Tyle tyl­ko, że czy­ni to nie­ja­ko „w ramach” widze­nia. Poeta odwra­ca spoj­rze­nie i kie­ru­je je ku sobie, ale cała sce­na – uję­ta w kadrze i zatrzy­ma­na – ma w sobie coś uro­czy­ste­go, tak jak­by­śmy byli świad­ka­mi waż­nej ini­cja­cji:

wyni­ka jasno z ciem­nych ujęć żeber
świe­cą­ce nam pod nogi ser­ce
a kto za pro­mień wypro­wa­dza
pie­szy przy­sta­nek podej­mu­je
po pro­stu pró­bę zapa­trze­nia

(„Orzecz­nik ini­cja­cyj­ny”).

„Zapa­trze­nie”: jakie wspa­nia­łe sło­wo! Kono­tu­je nie tyl­ko moment inten­syw­ne­go wypa­try­wa­nia i wpa­try­wa­nia się, ale rów­nież impe­ra­tyw wyj­ścia poza patrze­nie. Ku cze­mu? Przede wszyst­kim ku płod­ne­mu otwar­ciu myśli, ku rze­czy myśle­nia, ku myśle­niu o byciu rze­czy. W jed­nej z kalek logicz­nych Kar­po­wicz zauwa­ża: „prze­chwy­tu­ją­ce otwar­cie jest jedy­nym / wyj­ściem z zamknię­cia” („Naprze­mian­le­głość”). Pierw­sze dwa sło­wa inter­pre­tu­ję jako odno­szą­ce się do świa­do­mo­ści i per­cep­cji otwar­cia. Cho­dzi więc o waż­ność i zdol­ność myśle­nia rze­czy w ich dyna­mi­ce, ich urze­czo­wia­niu. James Joy­ce pisał: „Only con­nect!” – „Wystar­czy połą­czyć!”. To pomoc­na wska­zów­ka dla począt­ku­ją­ce­go czy­tel­ni­ka wier­szy Kar­po­wi­cza. Lek­tu­ra tego poety pole­ga nie tyl­ko na rozu­mie­niu, lecz – być może przede wszyst­kim – na chę­ci i zdol­no­ści do łącze­nia róż­nych frag­men­tów, róż­nych punk­tów widze­nia czy róż­nych pozio­mów wypo­wie­dzi:

blask pod­szew­ki na zewnątrz
po jodeł­ce świa­ta pną się
wzo­ry gar­ścia­mi

(„Pra­wo sym­pli­fi­ka­cji”).

Podob­nie jak Wirp­sza, Kar­po­wicz to mistrz poezji waria­cyj­nej, krą­żą­cej wokół kil­ku pod­sta­wo­wych obra­zów i meta­for, i czy­nią­cej z nich nie­wy­czer­pa­ne źró­dło poezji. Poje­dyn­cze sło­wa i wzo­ry łączą się „ponad” wier­sza­mi i skła­da­ją w nowe, znacz­nie trud­niej czy­tel­ne tek­sty. Nie cho­dzi przy tym o zna­cze­nia sym­bo­licz­ne czy domi­nan­ty seman­tycz­ne. Kar­po­wi­czow­skie repe­ty­to­ria mają cha­rak­ter para­tak­sycz­ny – powra­ca­ją­ce sło­wa i obra­zy nie dopeł­nia­ją się, lecz przy kolej­nych powtó­rze­niach roz­ry­wa­ją przy­pi­sy­wa­ne im związ­ki fra­ze­olo­gicz­ne i logicz­ne. Przy­po­mi­na to tro­chę stra­te­gię zasto­so­wa­ną przez Nie­tz­sche­go w książ­kach afo­ry­stycz­nych: afo­ry­zmy burzą logi­kę wywo­du, ale zara­zem pod­su­wa­ją moż­li­wość wie­lu innych odczy­tań (w tym odczy­tań jak naj­bar­dziej filo­zo­ficz­nych i logicz­nych) i dają się czy­tać „po sty­kach”, a więc dro­gą wie­lo­krot­ne­go skła­da­nia tych samych zwro­tów.

W „Odwró­co­nym świe­tle” stra­te­gia ana­fo­rycz­na jest dość łatwo zauwa­żal­na. Do naj­czę­ściej powra­ca­ją­cych obra­zów nale­żą na przy­kład obra­zy świa­tła, prze­świ­tu, prze­świ­ty­wa­nia, czy też meta­fo­ry­ka (choć moim zda­niem nale­ża­ło­by tu mówić raczej o meto­ni­micz­no­ści) wnę­trza i zewnę­trza, wycho­dze­nia i wni­ka­nia, otwar­cia i zamknię­cia. Jak już zauwa­ży­łem, klu­czo­we są figu­ry drze­wa i lasu. Czę­sto powra­ca­ją też momen­ty cię­cia, prze­ci­na­nia, kro­je­nia, wdzie­ra­nia się, roz­ry­wa­nia. Nale­ży wszak­że pamię­tać, że wszyst­kie te powtó­rze­nia pozo­sta­ją w związ­ku z postrze­ga­ją­cą świa­do­mo­ścią. Inny­mi sło­wy, nabie­ra­ją one sen­su w polu per­cep­cji; poza nim są tyl­ko i wyłącz­nie przy­pad­ko­wy­mi zbie­ga­mi oko­licz­no­ści.

Bodaj naj­zwięź­lej poeta scha­rak­te­ry­zo­wał wła­sny pro­jekt w tytu­ło­wym wier­szu z „Odwró­co­ne­go świa­tła” – to istot­nie poezja powsta­ją­ca „w poszu­ki­wa­niu for­mu­ły otwar­te­go życia”. Cały dra­mat Kar­po­wi­czow­skiej wizji bie­rze się z para­dok­sal­no­ści tego stwier­dze­nia: czy moż­na bowiem zamknąć otwar­te życie w jakiej­kol­wiek for­mu­le? A prze­cież trze­ba pró­bo­wać, i nie­wy­klu­czo­ne, że sens otwar­tej egzy­sten­cji mie­ści się wła­śnie w tych pró­bach. Jest w „Odwró­co­nym świe­tle” wie­le pięk­nych wier­szy mówią­cych wła­śnie o nie­moż­no­ści osta­tecz­ne­go zamknię­cia i zade­kre­to­wa­nia świa­ta. Zna­mien­ne, że bar­dzo czę­sto poja­wia się w nich ktoś jesz­cze, jakiś „inny”, dru­gi, ktoś spo­za pola mojej per­cep­cji, mówią­cy innym języ­kiem, będą­cy jakimś nie­pla­no­wa­nym nad­dat­kiem, gościem bez doku­men­tów toż­sa­mo­ści. W świe­cie Kar­po­wi­czow­skiej poezji – a jest to świat zde­cy­do­wa­nie, cza­sem osten­ta­cyj­nie pierw­szo­so­bo­wy – ktoś inny jest zawsze wyło­mem, moż­li­wo­ścią nie­obli­czal­nej zmia­ny pla­nów. Ale chy­ba wła­śnie dla­te­go są to wier­sze tak poru­sza­ją­ce:

gdy­byś był we mnie a ja w tobie będą­ce
było­by nami zamy­kaj za sobą każ­de drzwi
kie­dy wcho­dzę rów­nież te odwia­ne
dale­ko od pra­gnie­nia w nich być może
zapar­ło się roz­war­cie mów lecz niszcz lite­ry

(„Aksjo­mat eks­ten­sjo­nal­no­ści”).

[…]