Przedmowa do pierwszego wydania i Dopowiedzenie

Przedmowa do pierwszego wydania

Tę książ­kę mógł­bym nazwać nie­chcia­nym, a w każ­dym razie nie­pla­no­wa­nym dziec­kiem. Jesz­cze ćwierć wie­ku temu prę­dzej bym się – to mało wyszu­ka­ne, ale praw­dzi­we porów­na­nie – śmier­ci spo­dzie­wał niż tego, że będę kie­dyś tłu­ma­czył wier­sze ukra­iń­skich poetów.

Otwie­ra­ją tę anto­lo­gię (? – anto­lo­gię jed­ne­go tłu­ma­cza) wier­sze Dmy­tra Paw­łycz­ki (r. 1930), zamy­ka­ją Osta­pa Sły­wyn­skie­go (r. 1978). Jej układ przy­pad­kiem odpo­wia­da mniej wię­cej prze­bie­go­wi mojej przy­go­dy z ukra­iń­ską liry­ką. Zaczę­ła się od Paw­łycz­ki – i miał to być tyl­ko epi­zod. Ten epi­zod zapo­cząt­ko­wał trwa­łe zna­jo­mo­ści i – może wol­no mi tak powie­dzieć – przy­jaź­nie.

Zale­tą tej anto­lo­gii jest jej wie­lo­ra­ka nie­re­pre­zen­ta­tyw­ność. Myko­ła Riab­czuk, dla przy­kła­du, któ­ry był w 1989 roku moim prze­wod­ni­kiem po abso­lut­nie nie­zna­nym dla mnie wów­czas świe­cie ukra­iń­skiej lite­ra­tu­ry i rze­czy­wi­sto­ści, bar­dziej jest pew­nie postrze­ga­ny w swym kra­ju jako kry­tyk czy w ostat­nich cza­sach poli­to­log niż poeta. Iwan Łuczuk, dla przy­kła­du, pisze teraz zupeł­nie inne wier­sze niż te, któ­re swe­go cza­su tłu­ma­czy­łem. A jed­nak mimo wszyst­ko ów brak repre­zen­ta­tyw­no­ści uwa­żam za atut, mam nadzie­ję, że nie pró­bu­jąc odzwier­cie­dlać żad­nej hie­rar­chii ani żad­nej hie­rar­chii budo­wać, zbiór ten na zasa­dzie pars pro toto poka­zu­je jed­nak wie­lo­gło­so­wość i bogac­two współ­cze­snej poezji ukra­iń­skiej.

Co nas pocią­ga? Myślę, że w rów­nej mie­rze podo­bień­stwa i róż­ni­ce. W odpo­wied­nich pro­por­cjach; coś, co jest takie samo, nie budzi zain­te­re­so­wa­nia; coś, co jest abso­lut­nie odmien­ne od tego, co zna­my – też nie jest atrak­cyj­ne. Wyda­je mi się, że mnó­stwo rze­czy dla pol­skie­go czy­tel­ni­ka może w poezji ukra­iń­skiej być atrak­cją – pro­sto­ta i mądrość naj­now­szych wier­szy Dmy­tra Paw­łycz­ki, nad­re­alizm tak spe­cy­ficz­nie sple­cio­ny z ludo­wo­ścią u Hry­ho­ri­ja Czu­ba­ja, Kostian­ty­na Moskał­cia, czy Woło­dy­my­ra Cybul­ki, mło­dzień­czość, kar­na­wa­ło­wość, wital­ność, poczu­cie humo­ru Buba­bi­stów, huc­pa i ple­bej­skość Myko­ły Cho­łod­ne­go, „post­mo­der­nizm” Jewhe­na Bru­sły­now­skie­go, wyci­szo­ny – a jak­że wyra­zi­sty – liryzm Hały­ny Petro­sa­niak. Spo­sób, w jaki to, co spo­łecz­ne, co zbio­ro­we, łączy się z doświad­cze­niem jed­nost­ki. Wyda­je mi się, że poeci ukra­iń­scy są w sta­nie potrą­cać takie emo­cjo­nal­ne stru­ny, któ­rych dotknię­cie przez poetę pol­skie­go skoń­czyć musia­ło­by się nie­chyb­nie kata­stro­fą śmiesz­no­ści. Ci z Pań­stwa, któ­rzy nie wie­dzą, o czym myślę, zechcą prze­czy­tać „Konia Józe­fa Ponia­tow­skie­go” Paw­łycz­ki albo zaj­rzeć do wier­szy Ołek­san­dra Irwan­cia.

Dopowiedzenie

W cią­gu trzech lat, jakie minę­ły od pierw­sze­go wyda­nia tej książ­ki, wyda­rzy­ło się wie­le rze­czy, z któ­rych wie­le już się nigdy nie powtó­rzy. Kie­dy latem 2004 ukła­da­łem pospiesz­nie tę książ­kę wła­snych prze­kła­dów z poezji ukra­iń­skiej, nie wie­dzia­łem, cze­mu Bon­dar cho­dzi w poma­rań­czo­wym T‑shircie, w poma­rań­czo­wej kurt­ce i podró­żu­je z takim­że ple­ca­kiem. Ja go nie pyta­łem, on mi nie mówił, pew­nie był prze­ko­na­ny, że znam sym­bo­li­kę kolo­rów. Kie­dy spo­tka­li­śmy się we wrze­śniu tegoż roku we Lwo­wie, był w fatal­nym nastro­ju, jeśli cho­dzi o spra­wy spo­łecz­ne. Jesień widział czar­no. Janu­ko­wycz (kan­dy­dat Kucz­my) wygra wybo­ry, napraw­dę albo dzię­ki szwin­dlom, choć może nawet nie będzie musiał ucie­kać się do fał­szerstw, a jemu nie pozo­sta­nie nic inne­go, jak wyemi­gro­wać do Pol­ski, bo się udu­si, żyjąc w tym znie­wo­lo­nym kra­ju. Pró­bo­wa­łem go pocie­szać, mówiąc, że na pew­nym pozio­mie wię­cej wol­no­ści jest na Ukra­inie niż w Pol­sce. Kie­dy Nazar Hon­czar pro­wa­dził mnie na jakieś nagra­nie do lwow­skiej tele­wi­zji, po czter­dzie­stu minu­tach dość for­sow­ne­go mar­szu uświa­do­mi­łem sobie, że nie ode­bra­łem z hote­lo­wej recep­cji pasz­por­tu i nie mam przy sobie żad­ne­go inne­go dowo­du toż­sa­mo­ści, więc cała ta wypra­wa na nic. A tu przy bra­mie straż­nik czy ochro­niarz, wyglą­da­ją­cy bar­dziej na dozor­cę, usły­szaw­szy od Naza­ra, że jeste­śmy umó­wie­ni z Nebo­ra­kiem (bra­tem Wik­to­ra), pyta tyl­ko, czy wie­my, jak do nie­go tra­fić, czy ma nam poka­zać dro­gę. A piwo, Andri­ju? Sie­dzi­my o dzie­sią­tej wie­czo­rem na ław­ce przy uli­cy, z bute­lek nie zama­sko­wa­nych żad­ną papie­ro­wą toreb­ką popi­ja­my sobie „Obo­łoń” i nie gro­zi nam żaden man­dat. Więc z tą wol­no­ścią róż­nie bywa.

Kie­dy wybu­chła poma­rań­czo­wa rewo­lu­cja, cytat z wier­sza Myko­ły Riab­czu­ka „wier­sze zawsze są wol­ne”, któ­ry posłu­żył mi jako tytuł tego tomu prze­kła­dów, był niby strzał w dzie­siąt­kę. Pod­pi­sa­łem się pod ape­lem, któ­re­go ini­cja­to­rem było kijow­skie pismo „Kry­ty­ka”. Paw­łycz­ko jesz­cze w trak­cie kam­pa­nii wybor­czej swą oby­wa­tel­ską liry­ką budził ducha i god­ność naro­du… Wypa­try­wa­łem w tele­wi­zyj­nych rela­cjach z Maj­da­nu twa­rzy poetów, któ­rych wier­sze zna­la­zły się w tej książ­ce. Bon­dar skró­cił swój pobyt w Kra­ko­wie i, prze­zię­bio­ny i nie­do­spa­ny, tra­cił reszt­ki gło­su, Żadan – któ­re­go wte­dy jesz­cze nie zna­łem oso­bi­ście, a mógł­bym po lek­tu­rze jego utwo­rów wyobra­żać sobie jako uczest­ni­ka pary­skiej rewol­ty stu­denc­kiej 1968 roku, był komen­dan­tem namio­to­we­go mia­stecz­ka, Mach­no w dale­kim Nowym Jor­ku łączył się wier­szem z mani­fe­stu­ją­cy­mi w Kijo­wie. W jakimś mailu życzy­łem Andri­jo­wi pere­mo­hy i tego, żeby owo­ca­mi zwy­cię­stwa roz­cza­ro­wał się naj­póź­niej, jak to tyl­ko moż­li­we. W koń­cu, star­szy od nie­go o trzy­dzie­ści lat, mia­łem nad nim prze­wa­gę doświad­cze­nia. W kwiet­niu 2005, zapew­ne dzię­ki tej książ­ce, dosta­łem zapro­sze­nie na spo­tka­nie Wik­to­ra Jusz­czen­ki ze stu­den­ta­mi Uni­wer­sy­te­tu War­szaw­skie­go i sta­ną­łem w dłu­giej kolej­ce przed Audy­to­rium Maxi­mum. Czu­łem się w pra­wie: kie­dyś, mniej wię­cej przed czter­dzie­stu laty, byłem prze­cież stu­den­tem UW. To był łabę­dzi śpiew poma­rań­czo­wej rewo­lu­cji? Pre­zy­dent Ukra­iny cie­plej (peł­ny aplauz) przyj­mo­wa­ny niż Pre­zy­dent RP (IV już sta­ła u pro­gu?)? Mimo (dzię­ki?) twa­rzy poora­nej diok­sy­na­mi?

Cho­ciaż histo­ria poli­tycz­na ościen­ne­go kra­ju zale­ca się swą atrak­cyj­no­ścią i choć nie da się zba­ga­te­li­zo­wać fak­tu, że poma­rań­czo­wa rewo­lu­cja wywo­ła­ła gwał­tow­ny wzrost zain­te­re­so­wa­nia Ukra­iną i przy­pływ sym­pa­tii dla Ukra­iń­ców, Wier­sze zawsze są wol­ne powsta­ły zupeł­nie nie­za­leż­nie od tych wyda­rzeń i od tej mody.

Dru­gie ich wyda­nie uka­zu­je się jed­nak w odmien­nej sytu­acji. W odmien­nej sytu­acji tej lite­ra­tu­ry w Pol­sce. Z Kop­ciusz­ka zdo­ła­ła się już prze­isto­czyć w Księż­nicz­kę.

Dru­gie wyda­nie tej książ­ki w pew­nej mie­rze istot­nie jest popra­wio­ne i zmie­nio­ne. Uak­tu­al­nio­ne zosta­ły noty o auto­rach, tu i ówdzie „pod­czysz­czo­ne” zosta­ły prze­kła­dy. (Każ­da zmia­na w tym wzglę­dzie jest w jakiejś mie­rze przy­zna­niem się tłu­ma­cza do wcze­śniej­sze­go błę­du, pole­cam na przy­kład prze­kła­dy Riab­czu­ka: zwłasz­cza w poezji dia­beł tkwi w szcze­gó­łach.) W przy­pad­ku nie­któ­rych auto­rów (Dmy­tro Paw­łycz­ko) zestaw wier­szy uległ dość rady­kal­nej zmia­nie, cza­sa­mi nie byłem w sta­nie oprzeć się poku­sie włą­cze­nia do tej książ­ki wier­szy naj­now­szych (Andru­cho­wycz, Sły­wyn­ski). Powścią­gną­łem poku­sę (dzię­ki radom Andrze­ja Sosnow­skie­go), żeby pomie­ścić w tej książ­ce „wszyst­ko”, co w cią­gu tych ostat­nich trzech lat uda­ło mi się z ukra­iń­skiej poezji spo­lsz­czyć. Kto zechce poob­co­wać w szer­szym wymia­rze z wier­sza­mi Bon­da­ra, Andru­cho­wy­cza, Mach­ny czy Żada­na, znaj­dzie je w osob­nych tomach; mam nadzie­ję, że to samo w nie­od­le­głej przy­szło­ści będzie się odno­si­ło do wier­szy Natał­ki Biło­cer­ki­weć czy Osta­pa Sły­wyn­skie­go. W jakiejś mie­rze (rady Andrze­ja Sosnow­skie­go) doty­czy to rów­nież „reduk­cji” w sto­sun­ku do pier­wot­nej wer­sji, dzię­ki cze­mu pew­nej niwe­la­cji ule­ga­ją dys­pro­por­cje obję­to­ścio­we pomię­dzy poszcze­gól­ny­mi auto­ra­mi.

Wśród moich poboż­nych życzeń pod adre­sem czy­tel­ni­ków jest i to, aby mie­li na wzglę­dzie autor­ski cha­rak­ter tego przed­się­wzię­cia; tu powta­rzam kwe­stię ze wstę­pu do pierw­sze­go wyda­nia. Roz­bu­do­wu­jąc ją, dodam, że gdy­by Wier­sze zawsze są wol­ne mia­ły być „kano­nicz­ną” anto­lo­gią współ­cze­snej poezji ukra­iń­skiej, sam nie wyobra­żał­bym ich sobie bez, przy­kła­do­wo, Iwa­na Dra­cza, Myko­ły Winh­ra­now­skie­go, Liny Kosten­ko, Iho­ra Ryma­ru­ka, Wasy­la Hera­sy­miu­ka, Wasy­la Stu­sa, Wasy­la Hoło­bo­rod­ki, Petra Midjan­ki, Hały­ny Kruk, Marian­ny Kija­now­skiej czy Marian­ny Saw­ki i wie­lu, wie­lu innych.