Przemiany i wulkany

*

Nie wiem, czy moż­na sobie żar­to­wać przy lek­tu­rze książ­ki doty­czą­cej depre­sji popo­ro­do­wej. Zaraz będzie, że samiec nicze­go nie rozu­mie, a zabie­ra głos. Niko­mu nie chcę zabrać gło­su, nato­miast bar­dzo chciał­bym zro­zu­mieć cokol­wiek z tych gęsto sple­cio­nych wier­szy, pisa­nych przez poet­kę, któ­ra jest jed­no­cze­śnie psy­cho­te­ra­peut­ką, znaw­czy­nią róż­nych teo­rii psy­cho­lo­gicz­nych, a przede wszyst­kim mat­ką. Nie chcę żar­to­wać z macie­rzyń­stwa, z nicze­go nie chcę żar­to­wać. Usi­łu­ję zna­leźć język, zająć posta­wę, a coś we mnie ner­wo­wo chi­cho­cze. Dziw­na reak­cja orga­ni­zmu, któ­ry zde­rzo­ny z tymi tek­sta­mi otwie­ra usta, żeby zaczerp­nąć powie­trza, a ci sto­ją­cy obok twier­dzą, że się śmie­je. Mówię tu o reago­wa­niu na te tek­sty, reago­wa­niu wła­śnie orga­nicz­nym, pod­pro­go­wym. Tak jak­by jakieś mac­ki opla­ta­ły wyobraź­nię czy­ta­ją­ce­go, coś fizjo­lo­gicz­ne­go i tel­lu­rycz­ne­go zara­zem, jakiś ciem­ny panp­sy­chizm. Te wier­sze mają w sobie, w tajem­ni­czy spo­sób zako­do­wa­ną, moc pro­wo­ko­wa­nia innej reak­cji, niż tyl­ko filo­lo­gicz­na. To chciał­bym koniecz­nie pod­kre­ślić.

*

W wie­lu miej­scach są nawet pod­sta­wy do uśmiesz­ków. Komicz­ne są te wszyst­kie scen­ki domo­we, rodzin­ne – a szcze­gól­nie poetyc­ka pra­ca cór­ki, wypo­wia­da­ją­cej rado­śnie głę­bo­kie, zasta­na­wia­ją­ce bon­mo­ty, chwi­lo­wo nie­pa­mię­ta­ją­cej, któ­rą ręką doty­ka­ła kupy. Ale rzecz pole­ga na tym, że z tych weso­łych, macie­rzyń­sko-dzie­cię­cych obraz­ków powsta­je coś więk­sze­go, coś, co ści­śle przy­le­ga do głów­nej linii ide­owej tomu. A ta wią­że się z wie­lo­krot­nie, i na róż­ne spo­so­by, opi­sy­wa­ną kwe­stią rela­cji mię­dzy rodzą­cą a zro­dzo­ną. Wpi­su­je się to w sche­mat mito­lo­gicz­ny, któ­ry narzu­ca rolę Deme­ter i Per­se­fo­ny, pona­wia obra­zy cyklu prze­mian, rodze­nia się na wio­snę, zni­ka­nia póź­ną jesie­nią. Na to nakła­da się obraz Mat­ki Zie­mi nisz­czo­nej przez wła­sne potom­stwo – z ich zbyt „cie­płych sto­sun­ków” weź­mie się przy­szła zgu­ba pla­ne­ty. Waż­nym łącz­ni­kiem obra­zo­wa­nia wie­lu przed­sta­wio­nych tu sytu­acji i „pozio­mów” rodze­nia są opi­sy wul­ka­nów – w tym sen­sie Mat­ka Zie­mia, robiąc pod sie­bie, rodzi bez prze­rwy. Jeden z klu­czy­ków do otwar­cia tego obra­zo­we­go seza­mu moż­na zna­leźć w wier­szu „oglą­da­jąc z cór­ką na youtu­be 10 naj­groź­niej­szych wul­ka­nów świa­ta”.

*

Każ­da z czę­ści tomu opa­trzo­na jest podwój­nym tytu­łem – nazwie fazy pro­ce­su magicz­nej trans­for­ma­cji towa­rzy­szy nazwa groź­ne­go, wciąż czyn­ne­go, wul­ka­nu. W koń­cu tytuł Kryp­to­dom w któ­rymś ze swo­ich zna­czeń jest ter­mi­nem „okre­śla­ją­cym mag­mę gro­ma­dzą­cą się pod powierzch­nią zie­mi, zamknię­tą i ukry­tą, w prze­ci­wień­stwie do otwar­te­go wul­ka­nu, któ­ry wyle­wa ją w posta­ci lawy” (wyja­śnie­nie autor­ki). W trak­cie lek­tu­ry szyb­ko nasu­wa się sko­ja­rze­nie z mag­mą ludz­ką, kobie­cą, „gro­ma­dzą­cą się pod powierzch­nią skó­ry”, wca­le nie ukry­tą, lecz widocz­ną w posta­ci olbrzy­mie­go brzu­cha, wyła­nia­ją­cą z sie­bie nowe byty. Jeże­li jest ukry­ta, to dla języ­ka – dla­te­go te wier­sze wyda­ją się trud­ne, bo rodzi­ły w tru­dzie nowe moż­li­wo­ści mówie­nia-pisa­nia o tych rze­czach. Pisa­nia w zmie­nio­nych warun­kach kul­tu­ro­wych, dyk­tu­ją­cych nowe zasa­dy moc­nej, głę­bo­ko fizjo­lo­gicz­nej i ory­gi­nal­nie umo­co­wa­nej psy­cho­lo­gicz­nie, nar­ra­cji. Szau­liń­ska o poło­gu, poro­dzie i macie­rzyń­stwie pisze nową, wła­sną praw­dę, miesz­czą­cą się na prze­ciw­le­głym bie­gu­nie namasz­czo­ne­go glę­dze­nia o bło­go­sła­wio­nym sta­nie. Jeśli to bło­go­sła­wień­stwo, to dość okrut­ne – w świe­tle tych wier­szy.

*

 Zasta­na­wia­ją­ce jest to połą­cze­nie alche­mii z wul­ka­no­lo­gią. Tak, jak­by cho­dzi­ło o uka­za­nie cze­goś psy­chicz­nie i fizjo­lo­gicz­nie głę­bi­no­we­go, nie­zbyt wyja­śnial­ne­go bez pomo­cy nacho­dzą­cych na sie­bie obra­zów poetyc­kich, wytrwa­le towa­rzy­szą­cych następ­nym prze­mia­nom i kolej­nym wybu­chom. Alche­mia, wul­ka­no­lo­gia i położ­nic­two. To ostat­nie rozu­mia­ne wręcz holi­stycz­nie (czy­li nie tyl­ko medycz­nie), jako współ­dzia­ła­nie z kobie­tą wyła­nia­ją­cą nowy świat, uczest­ni­czą­cą w dzie­le pozy­tyw­nej trans­for­ma­cji. Zgod­nie z posta­wą przy­wo­ła­nej w „Nocie od autor­ki” Beatrijs Smul­ders, „położ­nej, wykła­dow­czy­ni, akty­wist­ki dzia­ła­ją­cej na rzecz roz­wo­ju opie­ki oko­ło­po­ro­do­wej w Holan­dii (…) pro­pa­ga­tor­ki poro­dów domo­wych i myśle­nia o rodze­niu jako o doświad­cze­niu mają­cym moc pozy­tyw­nej trans­for­ma­cji”.

Powra­cam do tytu­łu. Bo to on jest magne­sem. Błą­dze­nie po wnę­trzach pod­ziem­ne­go (pod­skór­ne­go) labi­ryn­tu i wła­że­nie z bucio­ra­mi do cudze­go domu – od tego się zaczy­na. Tytuł nie­po­koi wie­lo­znacz­no­ścią, pod­su­wa fał­szy­we tro­py. Na począt­ku myśla­łem, że będzie to jakaś kry­ty­ka domu, w sty­lu – co to za dom, to żaden dom, to jakiś kryp­to­dom, taki na niby. I jesz­cze – mar­twy, bo sko­ja­rze­nia z gro­bem, z kryp­tą. Nic bar­dziej myl­ne­go. To jest cudow­ny dom, cie­pły, weso­ły – córecz­ka i syn, i zaro­bio­na po łok­cie nie­zwy­kle dziel­na mat­ka. Spo­koj­nie, o odda­nym ojcu też pamię­tam. Ale wła­śnie nie cho­dzi­ło o kolej­ny siel­ski i lirycz­ny obra­zek. Skłon­ność do kre­owa­nia jakiej­kol­wiek idyl­li jest natych­miast kwe­stio­no­wa­na, pod­da­wa­na ide­owej obrób­ce oraz suro­wej dys­cy­pli­nie for­mal­nej. Domo­we szczę­ście pod­mi­no­wa­ne jest cier­pie­niem (kobie­ty naj­wię­cej pła­cą za ten utrzy­mu­ją­cy się na powierzch­ni obra­zek szczę­śli­wej rodzi­ny), zaś depre­sja popo­ro­do­wa to tyl­ko jed­na z wie­lu nazw przy­pa­dło­ści okre­śla­ją­cych ciem­ną stro­nę rodzin­ne­go szczę­ścia.

*

Roz­dar­te kro­cza („dziu­ry roz­war­te jak usta”) sta­ją się tu sym­bo­lem… No wła­śnie cze­go? Na co była ta cała alche­mia (nigre­do, albe­do, citri­ni­tas, rube­do, aurum), na co wul­ka­no­lo­gia (Mount Saint Hel­lens, Wha­ka­ari, Yel­low­sto­ne, Mau­na Loa, Teide)? Może były po to, by w kobie­cym cie­le zna­leźć odbi­cie więk­sze­go cia­ła kosmicz­ne­go, jakiejś mate­rii pod­sta­wo­wej, pier­wot­nej? A może po to, żeby zro­zu­mieć zasa­dę dzia­ła­nia, two­rze­nia się i kul­ty­wo­wa­nia życia, zasa­dę w znacz­nym stop­niu opar­tą na cier­pie­niu i okru­cień­stwie? Takie myśli pod­czas lek­tu­ry przy­cho­dzi­ły do gło­wy, i coraz mniej mi było do owe­go ner­wo­we­go skur­czu, zwa­ne­go śmie­chem.

Na koniec czy­tel­nik musi wie­dzieć, że cze­ka go o wie­le wię­cej, niż to, co tu zdaw­ko­wo ujaw­nio­no. Tam napraw­dę jest się w czym zanu­rzyć. Choć­by w tych leją­cych się jak mag­ma, skle­jo­nych ze sobą obra­zach „wie­lo­barw­ne­go żyć­ka”. Tyl­ko, że tro­chę, jak to facet, bałem się zanu­rze­nia w kobie­cej praw­dzie. Sal­wo­wa­łem się uciecz­ką w wier­sze takie, jak ten niżej. Przy nim czu­łem się odro­bi­nę mniej win­ny. Tu wina roz­kła­da się na wszyst­kich, któ­rzy przy­czy­ni­li się i wciąż przy­czy­nia­ją do „dema­te­ria­li­za­cji” Mat­ki Zie­mi.

 de-mater

sto­sun­ki mat­ki zie­mi z dzieć­mi ser­decz­ne do pożo­gi
czy per­se­fo­nę cze­ka roz­wód
bo pęka­ją lodow­ce
i zni­ka zima
ale zie­mia jest dobrą teścio­wą
śmierć powró­ci skąd­inąd

cór­ka zbli­ża się do mat­ki
z dźwię­kiem palo­ne­go biał­ka