Przemyt mroku

Kto wie, czy pierw­szy tom Mar­ty­ny Buli­żań­skiej, wyda­ny w roku 2013, nie zasłu­gu­je na mia­no jed­nej z więk­szych pro­wo­ka­cji lite­rac­kich ostat­nich lat. O gra­fi­ce z okład­ki, nie­obo­jęt­nej prze­cież dla nasta­wień czy spo­dzie­wań czy­tel­ni­ka otwie­ra­ją­ce­go książ­kę, już nie mówię. Wystar­czą trzy tek­sto­we sygna­ły wpro­wa­dza­ją­ce. Tak więc tytuł: moja jest ta zie­mia – o, zaska­ku­ją­ce pod­nie­sie­nie sty­lu, takie zda­nia – z takim szy­kiem – zna­my z daw­nej epi­ki lub z Biblii. Mot­to infor­mu­je, że książ­ka adre­so­wa­na jest do „dążą­cych do pięk­na”. W roku uka­za­nia się książ­ki autor­ka liczy­ła sobie dzie­więt­na­ście lat: no cóż, cał­kiem śmia­ło sobie dziew­czy­na poczy­na­ła, decy­du­jąc się na uży­cie takie­go sty­lu. Bo jest jesz­cze mot­to z Baudelaire’a. Wiel­ki Fran­cuz pisał w przy­wo­ła­nych przez poet­kę wer­sach o nudzie, pust­ce, prze­ra­że­niu jak naj­bar­dziej serio. Czy Mar­ty­na Buli­żań­ska rów­nież na poważ­nie? Nie­wąt­pli­wie jej wyso­ki styl nie jest pod­po­rząd­ko­wa­ny iro­nii; owszem, trud­no się dzi­siaj tak zupeł­nie bez niej obejść. Nie da rady, nie spo­sób czy­tać Buli­żań­skiej tak, jak zabie­ra­li się do Kwia­tów zła – już nie mówię: współ­cze­śni Baudelaire’owi, ale (może zresz­tą zwłasz­cza) mło­do­pol­scy czy­tel­ni­cy jego prze­kła­dów. Owszem, autor­ka mie­rzy i mówi wyso­ko, nie­jed­no­krot­nie prze­cież zagra zmia­ną sty­lu, tak, żeby i pod tym wzglę­dem nie było zbyt jed­no­znacz­nie.

Jeśli wspo­mnia­łem o wie­ku autor­ki, to napraw­dę nie po to, żeby wypo­mi­nać. Wręcz prze­ciw­nie, podzi­wiam jej mło­dzień­czy gest, jej pró­bę pisa­nia tak, jak­by moder­nizm trwał nadal bez więk­szych kło­po­tów. O ile mogę sądzić, wybór sty­lu jest u Buli­żań­skiej nie tyle „natu­ral­ny” bądź „spon­ta­nicz­ny”, lecz, by tak rzec, codzien­no-kul­tu­ral­ny, czy­li wyni­ka z pre­fe­ren­cji lek­tu­ro­wych (a tak­że dźwię­ko­wych i obra­zo­wych), wspar­tych prze­my­śle­niem. Autor­ka pisze nie­wie­le, ale, jak sama opo­wia­da­ła, inte­re­su­ją ją raczej spój­ne cało­ści. Nie chcę domnie­my­wać, czy te kon­struk­cje powsta­ją zry­wa­mi, czy sys­te­ma­tycz­nie. Wyda­je się w każ­dym razie, że Buli­żań­ska raczej poet­ką jest niż bywa (cze­mu nie ukło­nić się przy oka­zji inne­mu wiel­kie­mu moder­ni­ście?): za pisa­nie wier­szy odpo­wia­da u niej mniej wię­cej sta­ła dys­po­zy­cja, reali­zu­ją­ca się w swo­im ryt­mie.

Widząc w sty­lu Buli­żań­skiej moder­ni­stycz­ny gest, nie suge­ru­ję bynaj­mniej, iż poet­ka ta kopiu­je, ogra­ni­cza­jąc się do powta­rza­nia wypra­co­wa­nych nie­gdyś języ­ków. Oczy­wi­ście, że nie. Nie­trud­no wska­zać powra­ca­ją­ce u tej autor­ki wąt­ki, dość szyb­ko też (no, zale­ży, kto czy­ta) moż­na usły­szeć jej pro­zo­dię, jej w peł­ni wła­sne pro­wa­dze­nie fra­zy, z cha­rak­te­ry­stycz­ny­mi wah­nię­cia­mi. Pod tym wzglę­dem nowy tom wpro­wa­dza istot­ną zmia­nę: tok wier­sza już tak nie zaska­ku­je, został pod­da­ny więk­sze­mu rygo­ro­wi (a nie mówię tu wca­le o sys­te­mach metrycz­nych), nadal jed­nak nie bra­ku­je cie­szą­cych ucho poetyc­kich zakłó­ceń, wiersz oddy­cha w zmien­nym ryt­mie. Więk­sze zaś upo­rząd­ko­wa­nie, o któ­rym wspo­mnia­łem przed chwi­lą, reali­zu­je się za pomo­cą na przy­kład powtó­rzeń, przy­po­mi­na­ją­cych lita­nie czy zaklę­cia. Prze­czy­taj­my na przy­kład wiersz akwa­for­ta:

ofi­cer mary­nar­ki wyśle­dził łódź, któ­ra nie odpły­nę­ła
urzęd­nik por­to­wy wło­żył dło­nie w łódź, któ­ra nie odpły­nę­ła
ste­row­nik łodzi żaglo­wej zagwiz­dał na łódź, ale ona nie odpły­nę­ła

Epi­fo­rycz­ny ciąg wzmac­nia siłę struk­tu­ry brzmie­nio­wej, kolej­ne zaś wer­sy, jak­by kon­tra­sto­wo, pro­wa­dzą czy­tel­ni­ka coraz to gdzie indziej. Pierw­sze zda­nie jest zwy­kłym powia­do­mie­niem, ale zaraz odje­dzie­my – odpły­nie­my – napraw­dę dale­ko. Już w dru­gim bowiem zda­niu ktoś (a że to aku­rat urzęd­nik por­to­wy, to pew­nie tym dziw­niej) „wło­żył dło­nie w łódź”. A co to dokład­nie zna­czy? Moż­na dło­nie skła­dać w łód­kę, ale to tyl­ko podo­bień­stwo kształ­tu. Wło­żyć zaś dło­nie w łódź? Ten urzęd­nik nie miał łatwe­go zada­nia: pochy­lić się z kei? z brze­gu? z nabrze­ża?, żeby wło­żyć dło­nie – i to w łódź, nie do łodzi? Jak naj­dal­szy jestem teraz od żar­tów: spraw­dzam reali­stycz­nie wers z tego utwo­ru, żeby poka­zać, że tym razem speł­nia­ją się te sło­wa przede wszyst­kim auto­no­micz­nie, samym pięk­nem swo­je­go ukła­du. Żeby zaś nie było zbyt pod­nio­śle, poja­wia się gwiz­da­nie na łódź. Ha! I tu odczu­łem dzia­ła­nie poetyc­kiej suge­stii Buli­żań­skiej. W wier­szu bowiem gwizd­nął „ste­row­nik łodzi żaglo­wej”. Myśla­łem od razu o kimś z mary­nar­skie­go fachu, nie o ste­row­ni­kach kom­pu­te­ro­wych. Tym­cza­sem ste­row­nik, owszem, ozna­czał kie­dyś ster­ni­ka, ale daw­no, na przy­kład u Syro­kom­li. Trud­no roz­strzy­gnąć, czy Buli­żań­ska myśla­ła podob­nie (pod­mio­to­wo), czy też jest to tyl­ko (przed­mio­to­wy) prze­wrot­ny żart z uży­ciem softwa­re’u.

A w następ­nej stro­fo­idzie, czy­li tutaj w dwóch ostat­nich linij­kach utwo­ru, robi się wręcz groź­nie:

powło­ki brzusz­ne łodzi, czer­wo­ne — odpły­nę­ły
śmier­ci i śmie­ci będąc wyła­dun­kiem.

Łodzie jak­by oży­wa­ją, sta­jąc się podob­ne do zwie­rząt i ludzi, w obu przy­pad­kach istot ran­li­wych. Zatrzy­ma­łem się dłu­żej przy tym aku­rat wier­szu, nie­mniej podob­ne zasa­dy sku­pio­ne­go czy­ta­nia obo­wią­zu­ją w całej poezji Buli­żan­skiej. Moż­na mówić na przy­kład o sur­re­al­nej wyobraź­ni, jed­nak nie uogól­nie­nia, a wej­ście w detal przy­no­szą naj­wię­cej poznaw­czych, w tym este­tycz­nych, pro­fi­tów.

Świat przed­sta­wio­ny nowe­go tomu chy­ba jesz­cze trud­niej uspój­nić niż w wypad­ku książ­ki poprzed­niej. Zgo­da, i tym razem ten świat dobrze się tłu­ma­czy jako kon­struk­cja przede wszyst­kim este­tycz­na, pozo­sta­je prze­cież pyta­nie o zasa­dy łączą­ce na przy­kład boha­te­rów fil­mów, pio­sen­ki, posta­cie i wyda­rze­nia histo­rycz­ne. Jak moż­na przy­pusz­czać, jed­nej odpo­wie­dzi próż­no tutaj szu­kać. Kon­struk­cje inter­pre­ta­cyj­ne (poza namy­sła­mi szcze­gó­ło­wy­mi) raczej będą w wizyj­nej pró­bo­wać ogar­nąć całość, niż ją domy­kać. A zara­zem jest to tom nie­po­zba­wio­ny logi­ki, ba! autor­ka uję­ła go w istot­ną klam­rę. Pierw­szy wiersz, zie­mia – zie­mia, koń­czy się wezwa­niem: „i bij na alarm, bo już może być d z i s i a j”. Zie­mia – zie­mia to typ rakiet prze­no­szą­cych ładun­ki ato­mo­we (kto by pomy­ślał, że przy­da­dzą mi się po deka­dach głu­pa­we lek­cje przy­spo­so­bie­nia obron­ne­go). Przede wszyst­kim jed­nak mamy tu jakiś (ponad)ziemski dystans, sko­ro wcze­śniej w wier­szu mowa o wnę­trzu pla­ne­ty. W każ­dym razie alarm per­ma­nent­ny – nie dla­te­go, że coś może się stać dzi­siaj, ale dla­te­go, że dzi­siaj wła­śnie trwa. Fina­ło­wy nato­miast wiersz (a dokład­niej poème en pro­se) w któ­rym poja­wia się major Tom Davi­da Bowie­go (a więc wra­ca per­spek­ty­wa kosmicz­na), pyta i jed­no­cze­śnie odpo­wia­da tytu­łem: gdzie jeste­śmy teraz. Nie ma co ukry­wać: w miej­scu nie­wąt­pli­wie nie­spo­koj­nym.

I ten tom opa­trzo­ny został mot­tem. Prze­pi­sa­ne wer­sy Jyr­kie­go Iha­la­ine­na, fiń­skie­go auto­ra, zda­wa­ły się suge­ro­wać zupeł­nie inną tona­cję, niż czy­nił to w poprzed­niej książ­ce Bau­de­la­ire. Spró­buj­my prze­tłu­ma­czyć (z ory­gi­na­łu? z prze­kła­du?) angiel­skie­go. Czy­ta­my „no smug­gle no tro­uble mister!”. Nie ma prze­my­tu, nie ma kło­po­tu, pro­szę pana! Kło­pot jed­nak jest, bo pięk­no prze­my­ca mrok. I nawet się spe­cjal­nie nie kry­je z tą kon­tra­ban­dą.