Przyczynek do nauki o liryce dworskiej

Czy­ta­jąc wier­sze Jac­ka Deh­ne­la, jak to mówił Piotr Som­mer, „zusam­men do kupy”, zauwa­ża się wresz­cie jed­ną cie­ka­wą kwe­stię: ile tu ludzi! A wokół nich poważ­nie-śmiesz­na aura, któ­rej naj­lep­szy przy­kład sta­no­wi spo­sób, w jaki został przed­sta­wio­ny „repor­ter dzien­ni­ka, Damian Michał Dzią­dziel”. Gość stoi na tle nad­pa­lo­nej ścia­ny i paru egzem­pla­rzy ludz­kich zwłok, gada­jąc do kame­ry w sty­lu, któ­ry zro­bił­by wra­że­nie w ser­wi­sie rand­ko­wym. Dobór słów i brzmie­nie nazwi­ska powo­du­ją, że go nie sza­nu­je­my aż do wer­su: „ale wybrał ina­czej. I stoi pod ścia­ną”. To dzia­ła, bo hero­izu­je, nawet jeśli wia­do­mo, że roz­strze­la­nie przez kame­rę jest bez­bo­le­sne.

I chy­ba wła­śnie obec­ność tych wszyst­kich osob­ni­ków spra­wia, że od baj­ki o neo­kla­sy­cy­zmie lep­sza tu jest z pew­no­ścią baj­ka o poezji dwor­skiej, o wier­szu jako prze­dłu­że­niu gestu. Spra­wia ona rów­nież coś inne­go, rów­nież dwor­skie­go ponie­kąd, jako że dwór jest kra­iną plot­ki i spra­wia­nia wra­że­nia. Mówiąc jesz­cze ina­czej: opo­wia­da­nia o ludziach. Widać to, kie­dy „P. opo­wia­da mi o Justynianie/ II Obcię­to­no­sym”, widać też w cyklu „Języ­ki obce (notat­ki na mar­gi­ne­sach pro­gra­mu Mię­dzy­na­ro­do­we­go Festi­wa­lu Poezji)”, któ­ry w ten spo­sób nagle sta­je się waż­ny, zna­czą­cy, głów­no­nur­to­wy.

Aże­by było jasne: gest, poza publicz­na, stu­pro­cen­to­wym w niej są prze­dłu­że­niem cia­ła, jak widać w wier­szu o wenec­kim doży:

praw­dzi­wą twarz obno­si w świą­tecz­nej para­dzie.

A ran­kiem w swej kom­na­cie (bogi i pro­ro­cy)
powo­li odwią­zu­je wstąż­ki za usza­mi
i twarz zmę­czo­ną mięk­ko przed zwier­cia­dłem kła­dzie.

Mogę nie lubić tego nawia­so­we­go wezwa­nia i czuć się jak zwy­kle nie­pew­nie wobec spię­trza­nia przy­miot­ni­ków (nie­pew­ność doty­czy tego, czy to wier­szo­wi potrzeb­ne), ale sam obraz dobrze się tłu­ma­czy i jed­no­znacz­ne świa­tło rzu­ca na inne wier­sze.

Mogę rów­nież nie lubić inne­go ele­men­tu, któ­ry koja­rzy się z poezją dwor­ską: rekwi­zy­tu, gadże­tu, przed­mio­tu wple­cio­ne­go w sieć dło­ni (dają­cej i przyj­mu­ją­cej), zna­czą­cej roli wszyst­kie­go, co deko­ra­cyj­ne. I kie­dy czy­tam:

I ta podróż, jak każ­da, jest zło­tą suw­miar­ką,
prze­myśl­nym apa­ra­tem sie­dem­na­sto­wiecz­nych
oku­li­stów

to przy­po­mi­na mi się głu­pi kawał o kobie­cie, w któ­rej poty­li­cy lekarz odna­lazł zło­tą śrub­kę, więc wysłał ją na poszu­ki­wa­nie zło­te­go śru­bo­krę­tu. Koń­czy­ło się to sce­ną, w któ­rej boha­ter­ka odkrę­ca śrub­kę i wte­dy odpa­da jej dupa.

Mówiąc poważ­niej, jestem przy­zwy­cza­jo­ny raczej do sza­rych suw­mia­rek z mato­we­go sto­pu. Draż­ni mnie zatem zło­to, cho­ciaż z dru­giej stro­ny skon­stru­owa­nie sen­sow­nej meta­fo­ry, w któ­rej wystę­pu­je urzą­dze­nie mier­ni­cze to sztu­ka, któ­ra koja­rzy mi się z „Wale­tą żalu zabra­nia­ją­cą” Joh­na Don­ne­’a, a zatem z wier­szem, któ­ry trak­tu­ję jako wzor­co­wy – w tym, jak potra­fi połknąć tech­nicz­ną rze­czy­wi­stość swo­je­go stu­le­cia, w tym wypad­ku prze­kłu­wa­ne cyr­klem mapy i nawi­ga­cję, i jesz­cze zro­bić z niej lirycz­ny obra­zek. Dla przy­po­mnie­nia – to było o duszach kochan­ków:

Są dwie, lecz dwie tak jak ramio­na
Cyr­kla podwój­ne; two­ja dusza,
Jak igła unie­ru­cho­mio­na,
Jed­nak wraz z moją się poru­sza.

I – cho­ciaż w cen­trum pozo­sta­ła -
Gdy ramię wko­ło się obra­ca,
W ślad za nim się wychy­la cała,
Pro­stu­ję się, gdy ramię wra­ca.

Zaraz, a czy taki na przy­kład Ekran kon­tro­l­ny nie był podob­ną pró­bą połknię­cia współ­cze­sno­ści? Owszem, acz­kol­wiek pierw­szy wers pierw­sze­go utwo­ru poka­zu­je rów­nież coś inne­go: archa­iza­cję języ­ka. „Nie masz słów na tę boleść” i tak dalej. Cho­ciaż wróć, to per­fid­na języ­ko­wa sztucz­ka. Fra­za brzmi na począt­ku jak sta­ro­pol­ska for­ma bez­oso­bo­wa, po czym oka­zu­je się jed­nak nor­mal­ną dru­gą oso­bą licz­by poje­dyn­czej.

Nie masz słów na tę boleść (któ­rej nie prze­ży­łeś
zresz­tą, dro­gi poeto z książ­ka­mi na kon­cie)

I wła­śnie takie zasta­wia­nie puła­pek, takie myle­nie kro­ku dwor­skie­go menu­eta, naj­bar­dziej da się w tej poezji cenić.