Przyległość (uwagi o tomie cierpkie Marleny Niemiec)

Ogól­ne koor­dy­na­ty pozo­sta­ją więc nadal te same: jest gęsto, obra­zo­wo, war­stwo­wo, orga­nicz­nie i flo­ry­stycz­nie, tro­chę intym­nie, ale coraz mniej w tym kon­fe­sji i auto­bio­gra­fii. Te wier­sze nie powsta­ją po to, żeby „ja” mogło opo­wie­dzieć w nich o sobie lub – ewen­tu­al­nie – odna­leźć i dopo­wie­dzieć sie­bie. W cierp­kich Nie­miec bar­dziej inte­re­su­je labo­ra­to­ryj­ne bada­nie pew­nych sta­nów sku­pie­nia: mate­rii, uwa­gi, świa­ta, języ­ka. Moż­na powie­dzieć, że „gęstość”, któ­ra od począt­ku była istot­ną wła­ści­wo­ścią jej idio­mu, zysku­je filo­zo­ficz­ną pod­bu­dów­kę – jako pró­ba uchwy­ce­nia bycia w sta­nie pew­nej inten­syw­no­ści, cza­sem zin­ten­sy­fi­ko­wa­nej, a cza­sem wytra­ca­ją­cej się, roz­rze­dza­ją­cej i tym samym wymy­ka­ją­cej się naszej per­cep­cji. Para­dok­sal­nie, bli­żej było­by tej książ­ce do Wido­ków wyma­zów Kac­pra Bart­cza­ka, niż do mrocz­nych liry­ków Hone­ta czy mod­nej dziś eko­po­ezji. A sko­ro tak, to może war­to – na zasa­dzie eks­pe­ry­men­tu – zapro­po­no­wać lek­tu­rę trans­wer­sal­ną, prze­bie­ga­ją­cą w poprzek wier­szy.

2. Mot­to. Nie wiem, któ­ra część mot­ta, otwie­ra­ją­ce­go cierp­kie, jest cie­kaw­sza – czy ta lako­nicz­na, sto­ją­ca na pierw­szej stro­nie i mówią­ca, że „język nie potwier­dza zna­czeń, któ­re już są” (a więc wpraw­ka z onto­lo­gii zna­cze­nia), czy ta roz­bu­do­wa­na, znaj­du­ją­ca się na stro­nie ostat­niej i infor­mu­ją­ca nas, że cytat pocho­dzi z przed­mo­wy Alek­san­dry Dery do Pod­mio­tów noma­dycz­nych Rosi Bra­idot­ti. W peł­nym brzmie­niu bowiem zda­nie to ma ciąg dal­szy: język nie potwier­dza, „ale rodzi zna­cze­nia w zatło­czo­nej i poplą­ta­nej rela­cji mię­dzy swo­imi wła­sny­mi pozio­ma­mi i uży­cia­mi, nami, inny­mi, świa­tem, kul­tu­rą, nie­do­pi­tą kawą, zapo­mnia­nym tele­fo­nem do mat­ki”. To bar­dzo istot­ne dopo­wie­dze­nie, któ­re poet­ka zosta­wia jak­by na filo­zo­ficz­ne domknię­cie swo­jej pro­po­zy­cji, być może po to, żeby jej wła­sne wier­sze nie ugrzę­zły w wyzna­cza­nej przez cytat ramie rodze­nia, mat­czy­no­ści, splą­ta­nia i węzłów oraz w kon­tek­ście codzien­no­ści, w prze­strze­ni nie­ustan­nie umy­ka­ją­cej nam z oczu. A może cho­dzi­ło wła­śnie o to, by wydo­być pierw­szą, onto­lo­gicz­ną część tego zda­nia, eks­po­nu­ją­cą nie tyle kre­acyj­ną moc języ­ka, jego poten­cję (wszak nic o owym „rodze­niu nowe­go” jesz­cze nie wie­my), ile wła­śnie siłę nega­cji. „Nie potwier­dzać zna­czeń” to bowiem roz­mi­jać się z tym, co jest, pogłę­biać szcze­li­nę, róż­ni­co­wać i prze­czyć temu, co toż­sa­me. A wie­le wier­szy w cierp­kich jest wła­śnie o tym roz­war­stwia­niu, złusz­cza­niu się i pogłę­bia­niu pęk­nię­cia, raczej o mecha­ni­zmach roz­kle­ja­nia się słów i świa­ta, niż o ich sta­bil­nych połą­cze­niach.

3. Nic się też nie mówi na pierw­szej stro­nie o mate­rial­no­ści ani imma­nen­cji, w któ­rej odby­wa się wytwa­rza­nie sen­su w zgo­dzie z dopo­wie­dze­niem z cyta­tu, a więc rów­nież w zgo­dzie z kon­cep­cja­mi samej Bra­idot­ti. Cho­ciaż pro­po­no­wa­ne przez badacz­kę poję­cia, a nawet sam spo­sób pra­cy za pomo­cą meta­fo­ry (zwią­za­ny głów­nie z wia­rą w jej obra­zo­wość i onto­lo­gicz­ną wykład­nię), zda­ją się dobrze paso­wać do poety­ki Nie­miec, autor­ce wca­le nie cho­dzi osta­tecz­nie ani o filo­zo­fię, ani o – mod­ne swe­go cza­su – Pod­mio­ty noma­dycz­ne, a więc noma­dycz­ność jako taką, wypra­wia­ją­cą w świat boha­te­rów i boha­ter­ki wcze­snej pro­zy Olgi Tokar­czuk czy Manu­eli Gret­kow­skiej (nawet mimo roz­po­czę­cia cało­ści takim wła­śnie wier­szem „bez”, swo­istym ruchem into the wild). Choć trud­no pomy­śleć tę liry­kę poza kate­go­ria­mi sta­wa­nia się, prze­cho­dze­nia jed­ne­go w dru­gie (prze­po­czwa­rza­nia się, ale też trans­mi­sji sub­stan­cji i danych), wytwa­rza­nia czy też wyklu­wa­nia się pew­nych form życia, być może wca­le nie trze­ba się­gać po filo­zo­ficz­ne matro­na­ty (lepiej zresz­tą zagra­ły­by kon­cep­cje Luce Iri­ga­ray niż samej Bra­idot­ti). Owszem, dyna­mi­kę wier­sza Nie­miec wyzna­cza oscy­la­cja mię­dzy inten­syw­no­ścią lub zgęst­nie­niem a roz­rze­dza­niem i wytra­ca­niem; mię­dzy złusz­cza­niem i nara­sta­niem, roz­dzie­ra­niem i zszy­wa­niem, ale meta­fo­ry te mają po pro­stu swo­je poeto­lo­gicz­ne zasto­so­wa­nia. W kon­tek­ście metrum jest to wymien­na skłon­ność do enu­me­ra­cji, nabu­do­wa­nych meta­for wyli­cze­nio­wych, pomi­ja­nia zna­ków prze­stan­ko­wych, zacie­ra­nia gra­nic skła­dnio­wych lub do frag­men­tów nar­ra­cyj­nych i medy­ta­cyj­nych, do dłu­gie­go, ska­pu­ją­ce­go zda­nia, roz­wi­ja­ją­ce­go się zgod­nie z regu­ła­mi snu­tej opo­wie­ści lub przy­wo­ły­wa­ne­go wspo­mnie­nia. W kon­tek­ście obra­zo­wa­nia, na któ­re kła­dzie szcze­gól­ny nacisk autor­ka, będą to naprze­mien­nie kon­kret­ne kon­fi­gu­ra­cje obiek­tów oraz powi­do­ki zda­rzeń, abs­trak­cyj­ne ruchy języ­ka, meta­fo­ry­zu­ją­ce orga­nicz­ność jako aurę (to jest zresz­tą naj­nie­bez­piecz­niej­sze w poezji i naj­szyb­ciej się ście­ra zna­cze­nio­wo; a z dru­giej stro­ny – dobrze widać wów­czas, jak dale­ko jest Nie­miec i od poety­ki Hone­ta, i od biblij­nych tonów z pierw­szych tomów Mał­go­rza­ty Leb­dy, o któ­re bywa­ła podej­rze­wa­na).

4. Tytu­ło­wa meta­fo­ra „cierp­ko­ści” – a więc cze­goś o sma­ku kwa­sko­wa­tym i gorz­ka­wym, ale też ostrym i draż­nią­cym zapa­chu – łączy w sobie ety­mo­lo­gicz­nie dwa inne tro­py: cier­pie­nia (ból zwią­za­ny z nie­przy­jem­nym doświad­cze­niem) i cier­pli­wo­ści (cze­ka­nia, zno­sze­nia tego bólu, pro­ce­su przy­zwy­cza­ja­nia się do nie­go). Nie bez powo­du jed­nym z bar­dziej roz­po­wszech­nio­nych cza­sow­ni­ków z tej rodzi­ny jest „ścierp­nąć” (zdrę­twieć): o ręce czy innej czę­ści cia­ła, któ­ra zasta­ła się i odma­wia teraz posłu­szeń­stwa. Choć jed­no­cze­śnie „cierp­kie sło­wa” to takie, któ­re wyrzą­dza­ją krzyw­dę, a to ona towa­rzy­szy pod­miot­ce raczej w ście­ra­niu się ze świa­tem, niż w kom­pak­to­wym zamiesz­ki­wa­niu go. Mię­dzy owo­cem i jego kwa­śnym sma­kiem (cierp­ki, a więc jesz­cze nie­doj­rza­ły – to rów­nież echa ini­cja­cyj­ne, ale na szczę­ście już tyl­ko echa), a tym wła­śnie wycze­ki­wa­niem, spo­wal­nia­niem i odwle­ka­niem, zda­je się Nie­miec sytu­ować swo­je roz­kwi­ta­ją­ce wier­sze. Sama idea zda­nia roz­kwi­ta­ją­ce­go, dobrze osa­dzo­na w kon­struk­ty­wi­stycz­nej histo­rii naszej awan­gar­dy, wyda­je się jed­nak nie­spe­cjal­nie ją inte­re­so­wać. Raczej mówi­li­by­śmy tu o pasa­żach i nastę­pu­ją­cych w nich mikro­ek­splo­zjach dźwię­ko­wych. Spójrz­my na łań­cu­chy seman­tycz­ne, roz­pię­te po całym tomie, bo wła­śnie w takich przej­ściach mię­dzy tek­sta­mi, w prze­smy­kach, sta­ję się ta poezja jako całość, jako orga­nizm, a nie po pro­stu kon­cept: „sucha tar­ka łok­cia” – ście­rać się – (zama­szy­ste) pocie­ra­nie (desz­czu) – pocie­ra­nie (powiek) – „jak papier ścier­ny”, a potem „ścier­pły” (gra­wer soli) i (świat prze­tra­wi) „wszyst­ko co sierp­nio­we zwar­te cierp­kie”. „Sierp­nio­wość” zosta­je w tym ostat­nim ogni­wie kon­so­nan­so­wo włą­czo­na w cały łań­cuch tytu­ło­we­go i zara­zem meta­fo­rycz­ne­go „cierp­nię­cia”.

A teraz dźwię­ki: sKWaR na KRa­Wę­dzi, sieR­Pień – DRę­two – cieR­Pieć, CHWyt­ne SZKli­wo, albo cały sze­lesz­czą­cy prze­bieg z puen­ty „skó­ry”: „star­ty sztyft szmin­ki stro­me schod­ki w dół”. Mamy też pomy­sły kon­struk­cyj­ne, wier­sze-złącz­ki: „Przę­sło” i „Pasmo”, „Pogłos” i „Posmak”, „Skraw­ki” i „Skro­nie”. Utwo­ry są spa­so­wa­ne wzglę­dem sie­bie brzmie­nia­mi i cały­mi fone­ma­mi, w samych tytu­łach zresz­tą wie­lo­krot­nie pierw­sze skrzyp­ce gra wła­śnie prze­chod­niość jakie­goś sta­nu. Odbi­ja­ją się one, ale nie jak w Odwró­co­nym świe­tle Tymo­te­usza Kar­po­wi­cza, zgod­nie z logi­ką i geo­me­trią, tyl­ko z prze­su­nię­ciach fal dźwię­ko­wych, w pogło­sach wła­śnie. Cho­ciaż w jed­nej z roz­mów Nie­miec mówi­ła Paw­ło­wi Kusia­ko­wi, że inte­re­su­je ją głów­nie obraz, że bar­dziej widzi wier­sze, niż je sły­szy, domi­nu­ją­cym zmy­słem w cierp­kich nie wyda­je się być wca­le widze­nie. Mimo kil­ku oku­lo­cen­trycz­nych tro­pów, przo­du­ją słuch, dotyk i smak.

5. Jest to poezja wręcz cze­ka­ją­ca na swo­je soma­tycz­ne odczy­ta­nia w duchu pro­jek­tu kry­ty­ki Ada­ma Dziad­ka, wca­le nie po to, żeby odsło­nić cia­ło czy cie­le­sność wier­sza, ale żeby poka­zać, w jaki spo­sób doko­nu­je się tu pra­ca spój­ni­ka: spa­ja­nia orga­ni­zmów, słów i prze­strze­ni. Tkan­ka, ścię­gno, włók­no – te soma­te­my nie mają kon­stru­ować u Nie­miec zary­su kor­pu­su ludz­kie­go, tyl­ko wypro­wa­dzić poszcze­gól­ne ele­men­ty w świat, uwol­nić je od już ist­nie­ją­cych wią­zań i pod­piąć pod coś inne­go. Może to nad­uży­cie, dziś szcze­gól­nie nie­bez­piecz­nie ze wzglę­du na modę, ale trud­no unik­nąć sko­ja­rzeń ze schi­zo­ana­li­tycz­ną meto­dą myśle­nia o tek­stach, pre­zen­to­wa­ną choć­by w Kaf­ce. Ku lite­ra­tu­rze mniej­szej. Jest w wier­szach poet­ki pię­tro­we, tek­to­nicz­ne wręcz uję­cie war­stwo­wo­ści, suge­ru­ją­ce wer­ty­kal­ny ruch w głąb, któ­ry nie jest zagłę­bia­niem się w sens ani zgłę­bia­niem go, tyl­ko rodza­jem eks­plo­ra­cji i pene­tra­cji mate­rii, cza­sem opa­da­nia, a cza­sem wko­py­wa­nia, dig­ging – zma­ga­nia się z opo­rem (na zasa­dzie alter­na­tyw­ny mamy też sub­stan­cjal­ne wej­ście w głąb jako roz­pusz­cze­nie, dyfu­zję). Na osi wer­ty­kal­nej są te wszyst­kie „strze­li­ste pię­tra roślin prze­siąk­nię­te desz­czem któ­ry nik­nie z czasem/ któ­ry milk­nie pod powierzch­nią grun­tu w dusz­ne poran­ki”. Ale jest też hory­zon­tal­ne myśle­nie o prze­strze­ni jako pozio­mych ukła­dach pra­cu­ją­cych orga­nów, ogniw łań­cu­cha, spię­tych ze sobą zupeł­nie inny­mi rela­cja­mi niż powin­ny być w zgo­dzie z ewo­lu­cyj­nym porząd­kiem. W ten spo­sób Nie­miec zary­so­wu­je płasz­czy­zno­wy cha­rak­ter wier­sza – poro­wa­ta skó­ra, pod­szer­stek, powło­ka. Wypeł­nie­nie cze­goś nie jest zale­pia­niem onto­lo­gicz­nej dziu­ry, wyrwy, łata­niem łań­cu­cha bytów, tyl­ko wpa­so­wa­niem cze­goś pomię­dzy coś, co już ist­nie­je. Jest w tym świa­do­mość roz­py­cha­nia się – słów w wier­szu i na stro­nie, komó­rek w orga­ni­zmie, orga­ni­zmów w prze­strze­ni. Jak w „nur­cie”, swo­istej instruk­cji obsłu­gi całe­go tomu:

wybierz spo­sób przej­ścia, poszu­kaj naczy­nia
wejdź w nurt roz­pa­du, zaj­rzyj pod pod­szew­kę
wpleć się w żół­te pną­cza, zasklep puste

(miej­sce)