Przyszłość poezji

Nie pamię­tam już, kto sie­dział w łodzi i odwra­cał twarz do kame­ry tak, jak o to pro­si­ła Jolan­ta Kowal­ska. Wspo­mi­nam nagra­nie tele­wi­zyj­ne sprzed wie­lu lat. Rolę wzbu­rzo­ne­go morza współ­cze­snej poezji odgry­wał staw w par­ku, bodaj w Kudo­wie-Zdro­ju. Wyda­je mi się, że po kolei mówi­li, wsia­da­jąc do wątłe­go czół­na, Krzysz­tof Siw­czyk, Tomasz Maje­ran i przede wszyst­kim Mar­cin Sen­dec­ki. Wyda­je mi się, że była tam tak­że, jako „wyło­wio­na”, Mar­ta Pod­gór­nik. W koń­cu popro­szo­no i mnie o kil­ka słów na roz­chy­bo­ta­nej łód­ce, wci­ska­jąc w dłoń węd­kę. Mia­łem mieć sku­pio­ną twarz i z namasz­cze­niem wyko­ny­wać arche­ty­picz­ne gesty ryba­ka. Potem powie­dzia­no mi, że nie­po­trzeb­nie bawi­łem się koło­wrot­kiem, źle to wyszło na zdję­ciach. Takie obra­zy towa­rzy­szą mi, gdy myślę o począt­kach nie­zwy­kle poży­tecz­nej akcji wyła­wia­nia nowych talen­tów poetyc­kich. A tych z bie­giem lat gar­nę­ło się do Biu­ra Lite­rac­kie­go coraz wię­cej.

Przed „Poło­wem” rolę prze­szu­ki­wa­nia zaso­bów tego, co wśród debiu­tów naj­lep­sze, peł­ni­ła akcja o nazwie „Odsiecz”. To wła­śnie w ramach tej akcji orga­ni­za­to­rzy For­tu Legni­ca ’99 (4. Euro­pej­skich Spo­tkań Pisa­rzy) zapro­si­li Roma­na Hone­ta, Bar­tło­mie­ja Maj­zla, Krzysz­to­fa Siw­czy­ka, Dariu­sza Suskę, Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go, Fili­pa Zawa­dę i Mar­tę Pod­gór­nik. Zapro­szo­ny Śliw­ka nie doje­chał. Artur Bursz­ta widząc powo­dze­nie pro­jek­tu, dalej kon­se­kwent­nie inwe­sto­wał w tę szan­sę na inność i świe­żość. Tak więc w następ­nych latach jury (w nim obok Bursz­ty: Som­mer, Zadu­ra, Sosnow­ski, Pió­ro i Sen­dec­ki) zasu­ge­ro­wa­ło wysła­nie zapro­sze­nia do Ceza­re­go Doma­ru­sa, Jaro­sła­wa Jaku­bow­skie­go, Bogu­sła­wa Kier­ca, Bar­to­sza Muszyń­skie­go, Kla­ry Nowa­kow­skiej, Mar­ka K.E. Baczew­skie­go, Kac­pra Bart­cza­ka, Jac­ka Deh­ne­la, Macie­ja Rober­ta. Swo­istą kon­ty­nu­acją „Odsie­czy” był pro­jekt „Poeci na nowy wiek”, zapo­cząt­ko­wa­ny w 2010 roku, w któ­rym zapre­zen­to­wa­no naj­cie­kaw­szych debiu­tan­tów pierw­szej deka­dy XXI wie­ku, m.in. Justy­nę Bar­giel­ską, Kon­ra­da Górę, Joan­nę Muel­ler, Edwar­da Pase­wi­cza, Toma­sza Puł­kę. W roku 2013 wró­co­no po wie­lu latach do tra­dy­cji „Odsie­czy”, zwra­ca­jąc uwa­gę na takich mło­dych twór­ców, jak Bar­ba­ra Klic­ka, Iza­be­la Kaw­czyń­ska, Tomasz Bąk, Wal­de­mar Jocher, Dawid Majer, Jako­be Mansz­tajn i Prze­my­sław Owcza­rek.

„Połów” zaist­niał po raz pierw­szy pod­czas 10. Por­tu Wro­cław, lecz alma­nach z wier­sza­mi wyło­wio­nych w kolej­nej edy­cji poja­wił się dopie­ro pięć lat póź­niej. Mówię o anto­lo­gii pod redak­cją Roma­na Hone­ta (pre­zen­tu­ją­cej „dzie­siąt­kę naj­le­piej roku­ją­cych pol­skich poetów, będą­cych przed debiu­tem książ­ko­wym”) z roku 2010. Przy­po­mnij­my te nazwi­ska: Mar­cin Bies, Mar­ty­na Buli­żań­ska, Krzysz­tof Dąbrow­ski, Rafał Gawin, Urszu­la Kul­bac­ka, Mariusz Par­ty­ka, Bar­tosz Sadul­ski, Krzysz­tof Sze­re­me­ta, Filip Wyszyń­ski, Domi­nik Żybur­to­wicz. Moc­ny począ­tek! Oczy­wi­ście tych nazwisk zna­czą­cych (Sła­wo­mir Elsner, Kata­rzy­na Fetliń­ska, Łukasz Jarosz, Szcze­pan Kopyt, Szy­mon Słom­czyń­ski, Julia Szy­cho­wiak, Kamil Bre­wiń­ski, Maciej Tara­nek itd.) było wię­cej. Oprócz wspo­mnia­ne­go Hone­ta dru­gą oso­bą ofiar­nie pra­cu­ją­cą z debiu­tan­ta­mi sta­ła się Mar­ta Pod­gór­nik, współ­re­dak­tor­ka kolej­nych anto­lo­gii. Do tego zespo­łu dołą­czy­ła Joan­na Muel­ler, a następ­nie wcze­śniej „wyło­wio­ny” Dawid Mate­usz. To im zawdzię­cza­my zwró­ce­nie uwa­gi w ostat­nich edy­cjach m.in. na: Jaku­ba Pszo­nia­ka, Pau­lę Gotsz­lich, Jana Rojew­skie­go, Krzysz­to­fa Scho­dow­skie­go, Ninę Manel, Patry­ka Kosen­dę, Pau­li­nę Pidzik, Prze­my­sła­wa Sucha­nec­kie­go, Alek­san­dra Tro­ja­now­skie­go, Kata­rzy­nę Szau­liń­ską czy Mar­ci­na Pod­la­skie­go.

Mam w ręce naj­now­sze dzie­ło z tej serii przy­gód roz­wi­ja­ją­ce­go się czy mean­dru­ją­ce­go wier­sza. Prze­la­tu­ją przez gło­wę myśli zwią­za­ne z teraź­niej­szo­ścią i przy­szło­ścią pol­skiej poezji. Co zosta­nie i wła­ści­wie po co? Dla kogo? Dla tej garst­ki kone­se­rów? Tak, wła­śnie dla nich. I nic mnie w tej chwi­li nie obcho­dzą gad­ki o „niszy nisz”. Czy­tam, okre­ślam się i zda­ję z tego spra­wę.

Przy­szłość zatem według Nata­lii Kubi­cius powin­na być wście­kła, zain­te­re­so­wa­na świa­tem i ostra. Mówię o jej wizji poezji, o jej pro­gno­zach co do sen­su i „zapa­łu serc”. Pro­test i jed­no­cze­śnie kpi­na z pro­te­stu (iro­nicz­ny nawias?), to chy­ba jej znak fir­mo­wy. Język, co prze­żu­wa wszyst­kie śmie­ci z tele­wi­zo­ra i inter­ne­tu, z tzw. spo­łecz­no-medial­ne­go dys­kur­su, by przy­rzą­dzić napraw­dę dobre i pikant­ne „jedze­nie śmie­cio­we”. Podo­ba mi się jej zacie­kłość, któ­ra nie jest zacie­kła, a raczej roz­gry­wa­na, fin­go­wa­na. Tak, jak­by doro­sło dru­gie poko­le­nie szcze­gól­nie zaan­ga­żo­wa­nych (zain­te­re­so­wa­nych?) poetek, pre­zen­tu­ją­cych „szy­de­rę” bar­dziej straw­ną, z mniej zaci­śnię­ty­mi usta­mi. Te raczej są roz­war­te w kpią­cym uśmie­chu. – Takie zaan­ga­żo­wa­nie to ja rozu­miem – powie­dział pod­bie­ra­ją­cy mi tomi­ki zna­jo­mek. Wywnio­sko­wa­łem z tej wypo­wie­dzi, że są jakieś „zaan­ga­żo­wa­nia” mniej zro­zu­mia­łe. I że one, jego zda­niem, tra­fia­ją kulą w płot, bo – prze­zna­czo­ne dla kil­ku­na­stu człon­ków sek­ty – nie otwie­ra­ją się na prze­cięt­ne­go czy­tel­ni­ka. Kubi­cius jest cał­ko­wi­cie po dru­giej stro­nie: ostre, bystre, inte­li­gent­ne komu­ni­ka­ty miesz­czą się w kon­wen­cji, postu­lo­wa­nej nie­gdyś przez Jac­ka Pod­sia­dłę, „poezji zro­zu­mia­łej”. A zna­jom­ko­wi jakoś nie zdą­ży­łem wyja­śnić, że to nie zaan­ga­żo­wa­nie, a raczej „zain­te­re­so­wa­nie” w odmia­nie dość sil­nej i wital­nej. Zda­je się, że on na te dys­tynk­cje pozo­stał­by obo­jęt­ny.

Nie będę go zatem wię­cej przy­wo­ły­wał, bo przy­pusz­czam, że pozo­stał­by rów­nież głu­chy na uro­ki poezji Mar­le­ny Nie­miec, Klau­dii Piesz­czoch i Aga­ty Puwal­skiej. Nie­wie­le by zro­zu­miał. I podob­nie jest ze mną, ale ja swo­ją bez­rad­ność przy kon­tak­cie z każ­dą mało reali­stycz­ną poezją potra­fię w coś tam prze­kuć. Nie w oręż czy narzę­dzie. W coś raczej kru­che­go, lecz jakoś rezo­nu­ją­ce­go, potra­fią­ce­go rozu­mie­nie zastą­pić intu­icją i czu­ciem. I tak wła­śnie radzi­łem sobie z wier­sza­mi Mar­le­ny Nie­miec. Jeże­li czy­tam w jed­nym wier­szu, że usi­łu­je się coś widzieć, wci­snąw­szy pier­wej „gał­ki oczne w głąb czasz­ki’, to ja już wiem, o co cho­dzi. O cały sze­reg widzeń wewnętrz­nych, o jazgot kon­fa­bu­lo­wa­nych obra­zów, o „wgląd w pamięć gatun­ku”, a chwi­la­mi – odno­szę wra­że­nie – w pamięć o wie­le szer­szą, ziem­ską i kosmicz­ną. O „wizyj­ną” ruchli­wość na prze­cię­ciu wie­lu sfer, tych cał­kiem przy zie­mi i głę­bo­ko w zie­mi oraz tych wzno­szą­cych się coraz wyżej. O goto­wość języ­ka towa­rzy­szą­ce­go tej ruchli­wo­ści i stwa­rza­ją­ce­go ją. Języ­ka, któ­ry jest jak bło­na, kli­sza, sub­stan­cja wraż­li­wo­ści goto­wej na kolej­ne odci­śnię­cie się tzw. świa­ta, a tak­że zaświa­ta. Wier­sze Nie­miec (rów­nież Piesz­czoch) wyzwa­la­ją tak zawrot­ne czy sur­re­al­ne nastro­je, że przy nich Kubi­cius to tyl­ko bły­sko­tli­wa publi­cyst­ka poru­sza­ją­ca się na powierzch­ni zda­rzeń i wra­żeń. Jed­nak deli­kat­nie przy­po­mi­nam, że mój zna­jo­mek wybrał Kubi­cius, taką poety­kę oce­nił naj­wy­żej. A to coś zna­czy. I jest dla mnie mia­rą ocze­ki­wań pew­ne­go typu współ­cze­sne­go czy­tel­ni­ka.

Sko­ro padło nazwi­sko Klau­dii Piesz­czoch, to chciał­bym kil­ka słów o tej autor­ce i jej twór­czo­ści. Utwór zaty­tu­ło­wa­ny „cią­gle jesz­cze nie mówi­my ama­zo­nia­mi” mógł wyjść spod pió­ra Nie­miec: „bierz­cie i jedz­cie ze mnie wszyst­kie gatun­ki i warstwy/ porzu­co­ne przed­mio­ty poła­ma­ne skrzy­dła niech się zrastają/ zda­nia na obdar­tych źre­bię­tach sca­la w jed­ną połać język/ jak bela jedwa­biu niech się rozwija/ pod­czas upad­ku lśni”; ale na tym podo­bień­stwa się koń­czą. Boha­ter­ka Piesz­czoch o wie­le czę­ściej wysta­wia gło­wę z foto­gra­ficz­no-nad­re­al­nej ciem­ni. U Nie­miec obra­zy w niej umiesz­czo­ne dopie­ro schną, jakoś docho­dząc do sie­bie, nato­miast wizje Piesz­czoch są już sfor­ma­to­wa­ne, pod­da­ne osą­do­wi i innym ope­ra­cjom (nazwij­my je tak robo­czo) lite­rac­kim. Mówiąc naj­pro­ściej: Nie­miec lubi pozo­sta­wać w lawie obra­zów, ich gorącz­ce, Piesz­czoch wyła­wia, co się da, nie patrząc na moż­li­wość popa­rze­nia. I tu się chy­ba zaczy­na lite­ra­tu­ra, przy oka­zji takie­go wybo­ru, przy pod­da­niu się napię­ciu, jakie zazwy­czaj wybo­ro­wi towa­rzy­szy. Dla­te­go te obra­zy wyda­ją się bar­dziej czy­ste, skoń­czo­ne. Nie­raz kosz­tem suro­wej, wstęp­nej ener­gii, któ­ra je wyszar­pa­ła z jaź­ni. „Naj­wy­raź­niej cho­dzi o to by wyklu­ła się jakaś for­ma”. Tak, tak, jesz­cze raz tak.

Poezja Aga­ty Puwal­skiej wyda­je się w zupeł­nie innym miej­scu, cho­ciaż obra­zo­wo i „poko­le­nio­wo” współ­gra z utwo­ra­mi rówie­śni­czek. Nawet w tych swo­ich obra­zo­wych mikro­struk­tu­rach się­ga po te same dro­bi­ny mate­rii i ele­men­ty rze­czy­wi­sto­ści – od zie­mi i jej ingre­dien­cji po „liście drew­nia­ne bud­ki kobalt spra­ną zie­leń”. U Puwal­skiej jed­nak wię­cej tęsk­not za ska­lą makro, za jakąś mniej­szą czy więk­szą ojczy­zną, za „wisłą i powi­ślem”, za ple­mie­niem, jego mita­mi i sym­bo­la­mi. Oczy­wi­ście, wszyst­ko to pozo­sta­je w sfe­rze alu­zji i nie­do­mó­wień, lecz w jakiś tajem­ni­czy spo­sób spa­ja kolej­ną małą nar­ra­cję o czymś. O wie­le czę­ściej niż przy wier­szach Nie­miec i Piesz­czoch mamy wra­że­nie, że nawet wie­my o czym. O wie­le nam bli­żej do w mia­rę traf­nej intu­icji, do wspól­ne­go zna­cze­nia. Krą­ży się tu mię­dzy pro­sto­tą mają­cą pew­ne ambi­cje, a wysu­bli­mo­wa­ną kom­pli­ka­cją, któ­rej marzy się pro­sto­ta. Te napię­cia for­mal­ne wyda­ją się wia­ry­god­ne, ufa się tej ener­gii.

Nato­miast mam pro­blem z ener­gią Paw­ła Har­len­de­ra roz­sa­dza­ją­cą nie­któ­re jego wier­sze na drob­ne kawał­ki. Kawał­ki, któ­re muszę zbie­rać, by uciu­łać jakie­kol­wiek wra­że­nie, myśl, oce­nę. Oczy­wi­ście, że rozu­miem jego zapał rewo­lu­cyj­ny wymie­rzo­ny we współ­cze­snych nowo­bo­gac­kich, w este­ty­kę obsłu­gi­wa­ną przez roz­ma­ite for­my dzi­siej­sze­go „jele­nia na ryko­wi­sku”, jed­nak więk­sze wra­że­nie robi­ło­by to na mnie w bar­dziej powścią­ga­nej for­mie. Szko­da ener­gii na tri­ki wyczer­pa­ne już przez wcze­śniej­sze awan­gar­dy. Ale cóż, mogę sobie gadać… Para­doks pole­ga na tym, że ta ener­gia musi się wyszu­mieć, wystrze­lać, porwać i roz­wa­lić co się da. W dzie­jach poezji okre­so­wo wystę­pu­je tego typu mus i bywa on ozdro­wień­czy, gdy spoj­rzy się po cza­sie na to, co się wła­ści­wie wyda­rzy­ło. Jeśli w krót­kiej per­spek­ty­wie widzi­my w roli podob­nych budzi­cie­li Kon­ra­da Górę i Toma­sza Puł­kę, to jeste­śmy bli­sko takiej wizji poetyc­kie­go gestu, jaka cha­rak­te­ry­zu­je wystą­pie­nie Har­len­de­ra. Dorzu­cił­bym jesz­cze Rober­ta Rybic­kie­go i Toma­sza Bąka. Być może to tyl­ko sko­ja­rze­nia ratun­ko­we, bo Har­len­der wyra­sta­jąc z nich, jed­no­cze­śnie z bra­wu­rą prze­kra­cza hory­zont przez nich wyzna­cza­ny.

„Dzię­ki mię­so raz jesz­cze” Paw­ła Kusia­ka przy­wo­łu­je Kry­nic­kie­go „język to dzi­kie mię­so” i nie­gdy­siej­szy bitew­ny zapał Nowej Fali. Taki też zapał bucha z wier­szy same­go Kusia­ka, zapał łącze­nia nie­przy­sta­ją­cych, gwał­tow­nie poda­nych, obser­wa­cji o cha­rak­te­rze języ­ko­wym i jed­no­cze­śnie spo­łecz­nym. Kusiak „tra­fia w temat”, cel­nie przy­ta­cza coś z ple­nią­cej się nowo­mo­wy i natych­miast ota­cza bystrym, ory­gi­nal­nym poetyc­kim komen­ta­rzem. Przy Har­len­de­rze wyda­wa­ło mi się, że autor nie do koń­ca panu­je nad żywio­łem, któ­ry wyzwa­la, nato­miast przy wier­szach Kusia­ka odczu­wa się coś prze­ciw­ne­go – za każ­dym razem uda­je się stad­ko osza­la­łych słów i pół­obłą­ka­nych zwro­tów zago­nić do jakiejś zagro­dy. Jest coś, co dodat­ko­wo spa­ja jego gesty: biblij­no-modli­tew­ny zaśpiew, język gęsty od alu­zji reli­gij­nych czy quasi-reli­gij­nych. W ich uży­ciu przy­po­mi­na inne­go „biu­ro­we­go” debiu­tan­ta sprzed lat, Szy­mo­na Doma­ga­łę-Jaku­cia. Kusiak jest już jed­nak krok dalej, nie­uf­nie przy­glą­da­jąc się fuzji języ­ków z róż­nych para­fii. Dawid Mate­usz w swo­im komen­ta­rzu nazy­wa to „hipo­te­zą połą­cze­nia się języ­ków reli­gii i kapi­ta­li­zmu”.

Nie wiem, jakie języ­ki łączą się bądź nie, doga­du­ją i wadzą w utwo­rach Micha­ła Myt­ni­ka. Przed laty mia­łem to samo z wier­sza­mi Kami­la Bre­wiń­skie­go. Wyraź­nie czu­łem, że mnie jako czy­tel­ni­ka nie chcą, sycząc „spie­przaj, dzia­du”. Tak dzi­siaj mam z Myt­ni­kiem, też mi coś zgrzy­ta i syczy. Dobrze sły­szę to mod­ne teraz „ok, boomer”. To głos wydo­by­wa­ją­cy się z zamknię­cia w mło­dzie­żo­wej gryp­ser­nii. Taki Dawid Mate­usz ma co roz­ko­do­wy­wać i z cze­go się cie­szyć. Mnie zosta­ją już tyl­ko reszt­ki, podob­ne tym świer­kom patrzą­cym spode łba na nasze ludz­kie oby­cza­je i tra­dy­cje. Podo­ba mi się to „spode łba”. Tego patrze­nia (niby to aro­ganc­kie­go) jest wię­cej w tych wier­szach. Wię­cej faj­nych mik­sów i sam­pli. I jesz­cze świet­na jest pal­ma, bo się prze­wra­ca i potem coś pro­du­ku­je, a nawet zacze­pia to, co rdzen­ne, pol­skie. Poza­ludz­kie, przyj­mu­jąc ludz­kie nawy­ki, wska­zu­je na naszą nicość. Antro­po­cen spły­wa w pod­sko­kach. Zda­je się, że wraz z roz­pusz­cza­ją­cy­mi się lodow­ca­mi.

Wię­cej, mimo wszyst­ko, zapra­sza­ją­cych zna­ków zna­la­złem w tek­stach Jaku­ba Sęczy­ka. Może mi bli­żej do wro­cław­skich „grep­sów”, kra­kow­skie są za trud­ne? Może po pro­stu jesz­cze dość szcze­rze cenię całą tę post-Góro­wą sty­li­sty­kę i na razie mi się nie znu­dzi­ła? Ej, to nie tak. Zawsze cho­dzi o coś inne­go. Tutaj może o lita­nie nie­sio­ne ryt­mem pan­tum, może o szcze­gó­ły wro­cław­skie­go bycia, któ­re znam z innej mło­do­ści sprzed wie­lu dekad. Naj­bar­dziej jed­nak przy­cią­ga­ją mnie dobrze poetyc­ko zro­bio­ne echa zatrud­nień, licz­nych „sto­sun­ków pra­cy”, w któ­rych pozo­sta­je boha­ter, poeta, chwi­lo­wo zamia­ta­ją­cy, sprzą­ta­ją­cy, dźwi­ga­ją­cy, pil­nu­ją­cy swo­je­go miej­sca w bry­ga­dzie i na trze­ciej – powiedz­my – zmia­nie. Pozo­sta­li boha­te­ro­wie, pozo­sta­łe boha­ter­ki tej książ­ki przy tym, zala­ta­nym i spra­co­wa­nym, wyda­li mi się dziw­nie lek­cy, wol­ni, dość swo­bod­nie „upra­wia­ją­cy sztu­kę”. Tyl­ko on pisze o „koń­czą­cych zmia­nę”, tyl­ko on opie­wa ich syzy­fo­wy trud, zesta­wia­jąc go z codzien­nym „arty­zmem” kapi­ta­li­zmu. No może jesz­cze Kubi­cius.

Przy­szłość poezji widzę ogrom­ną. I dla nie­licz­nych. Cała w tym pocie­cha. Dzię­ku­ję za (per­wer­syj­ną) przy­jem­ność lek­tu­ry.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry, uzy­ska­nych z dopłat usta­no­wio­nych w grach obję­tych mono­po­lem pań­stwa, zgod­nie z art. 80 ust. 1 usta­wy z dnia 19 listo­pa­da 2009 r. o grach hazar­do­wych