Raz jeszcze, po słowie, w otwartych drzwiach (fragment)

W kolej­nych tomach Jerze­go Jar­nie­wi­cza dzie­je się tak wie­le, że praw­dę mówiąc mam wra­że­nie obco­wa­nia nie z kil­ko­ma, lecz kil­ku­dzie­się­cio­ma książ­ka­mi. Jak on to robi? Jak uda­je mu się opo­wia­dać rów­no­cze­śnie kil­ka histo­rii, i to za pomo­cą kil­ku języ­ków, któ­re w dodat­ku mają odmien­ną into­na­cję, rytm, fra­zo­wa­nie? Zadzi­wia­ją­ce jest przy tym to, że ani przez chwi­lę nie są to wier­sze zma­nie­ro­wa­ne. Wią­zać róż­ne reje­stry i mowy, a jed­no­cze­śnie pro­po­no­wać poezję bar­dzo oso­bi­stą, nazna­czo­ną tym, a nie innym spo­so­bem odczu­wa­nia świa­ta – oto sztu­ka, któ­rą Jar­nie­wicz opa­no­wał w stop­niu naj­wyż­szym.

Maki­jaż, naj­now­szy zbiór poety, potwier­dza jego kla­sę; jest też kon­ty­nu­acją dobrej pas­sy zapo­cząt­ko­wa­nej w 2000 roku tomem Nie­po­zna­ki. Tam­ta książ­ka, choć w grun­cie rze­czy roz­wi­ja­ła pomy­sły i stra­te­gie obec­ne w książ­kach wcze­śniej­szych (do któ­rych też trze­ba by powró­cić), mia­ła przy tym wszel­kie cechy poetyc­kiej kul­mi­na­cji, w któ­rej zawie­ra się to, co naj­lep­sze u poety. Takich kul­mi­na­cji było póź­niej wię­cej. Zarów­no Dowód z toż­sa­mo­ści (2003), jak Oran­ża­da (2005), są wspa­nia­ły­mi poetyc­ki­mi świa­dec­twa­mi; są też poru­sza­ją­cy­mi egzy­sten­cjal­ny­mi rema­nen­ta­mi, doko­ny­wa­ny­mi przez Jar­nie­wi­cza w imię języ­ka – ale i czy­tel­ni­ków. Bo to poezja bar­dzo czy­tel­ni­cza: odno­szą­ca się do czy­tel­ni­ka z sza­cun­kiem (żad­nych nachal­nych prze­ka­zów), a jed­no­cze­śnie sta­wia­ją­ca mu duże wyma­ga­nia; poetyc­ko spław­na i żeglow­na (te wier­sze czy­ta się, jak­by się pły­nę­ło pod peł­ny­mi żagla­mi i przy sil­nym wie­trze), zara­zem jed­nak przy­bie­ra­ją­ca for­mę zaga­dek i śla­dów, dzię­ki cze­mu kolej­ne lek­tu­ry są rów­nie cie­ka­we, co pierw­sza.

Osią całe­go zbio­ru są czte­ry wier­sze tytu­ło­we, roz­miesz­czo­ne w taki spo­sób, że two­rzą jego ramę – zara­zem obrys i sche­mat dzia­ła­nia. Miał­bym ocho­tę napi­sać, że zawie­ra się w nich prze­sła­nie książ­ki, gdy­by nie to, że Jar­nie­wicz przy­wią­zu­je ogrom­ną wagę do auto­no­micz­no­ści każ­de­go tek­stu (mnó­stwo odnie­sień, to praw­da, ale bodaj żad­nej powtór­ki), jak i to, że jest nader podejrz­li­wy w sto­sun­ku do insty­tu­cji prze­sła­nia. To ostat­nie „prze­sła­nia” bowiem bez­po­śred­nie doświad­cze­nie sie­bie, świa­ta, innych – i naj­czę­ściej wcho­dzi w para­dę inten­cji wier­sza. Wyda­je mi się, że tak jak przy oka­zji poprzed­nich ksią­żek, tytuł pro­po­nu­je grę z kon­wen­cja­mi i pro­sty­mi odczy­ta­nia­mi. Nie nale­ży go redu­ko­wać do sta­tu­su łącza zna­czeń, a więc cze­goś, co ma pomóc w wyja­śnie­niu isto­ty poszcze­gól­nych wier­szy i całe­go zbio­ru. Odnie­sie­nie tytu­łu (tytu­łów) do kon­kret­nych tek­stów, tudzież całej książ­ki, przy­bie­ra for­mę bar­dziej skom­pli­ko­wa­ną i prze­bie­ga na wie­lu pla­nach, rów­nież tych zwią­za­nych z reto­ry­ką wła­snych wypo­wie­dzi. Pamię­taj­my, że reto­ry­ka nigdy nie jest wyłącz­nie reto­ry­ką – jest ona splo­tem, któ­ry wią­że i ogar­nia egzy­sten­cję.

Wła­ści­wie wszyst­kie dotych­cza­so­we tomy Jar­nie­wi­cza mają postać maki­ja­żu – cze­goś sztucz­ne­go, nie­na­tu­ral­ne­go, od-twa­rza­ją­ce­go świat i wpro­wa­dza­ją­ce­go doń momen­ty nie­jed­no­znacz­no­ści, nie­obli­czal­no­ści, wresz­cie nie­pew­no­ści. O ile jed­nak w książ­kach poprzed­nich doświad­cze­nie róż­no­rod­no­ści i wie­lo­ra­ko­ści ludz­kich sytu­acji, języ­ków i świa­tów znaj­do­wa­ło wyraz w takich figu­rach jak „dak­ty­lo­sko­pia” czy „palimp­sest”, o tyle teraz wią­że się ono z pro­ble­ma­ty­za­cją doświad­cze­nia miło­ści. War­to zaj­rzeć do umiesz­czo­nej na koń­cu „Noty”, któ­ra da nam poję­cie, jak bar­dzo nowy tom prze­sy­co­ny jest cyta­ta­mi i odnie­sie­nia­mi wzię­ty­mi z już to kano­nicz­nych, już to here­tyc­kich tek­stów trak­tu­ją­cych o miło­ści – od Pie­śni nad Pie­śnia­mi po ero­ty­ki Apollinaire’a, Loli­tę i Beatle­sów.

W pew­nym momen­cie poja­wia się nawią­za­nie do Trud­nej miło­ści Char­lot­ty Lamb. Istot­nie, miłość opi­sy­wa­na w Maki­ja­żu jest czymś trud­nym, nie­da­ją­cym się przy­po­rząd­ko­wać do żad­ne­go ze zna­nych języ­ków. Poja­wia się w naj­mniej ocze­ki­wa­nych momen­tach i miej­scach: w języ­ko­wych kli­szach, w zupeł­nie, wyda­wa­ło­by się, skom­pro­mi­to­wa­nych, osłu­cha­nych kon­wen­cjach, na sty­kach języ­ków, w reto­ry­ce koja­rzo­nej z kul­tu­rą maso­wą. Ba, nawet w kik­sach i błę­dach języ­ko­wych. Nowy tom Jar­nie­wi­cza to wła­ści­wie książ­ka o miło­ści – ale miło­ści „zro­bio­nej na cudo”, to zna­czy ukry­tej pod kolej­ny­mi war­stwa­mi słów i kodów, miło­ści w dużym stop­niu skon­wen­cjo­na­li­zo­wa­nej, może nawet (cza­sa­mi) symu­lo­wa­nej, a prze­cież – tak myślę – poten­cjal­nie auten­tycz­nej, a w naj­bar­dziej poru­sza­ją­cych momen­tach wybi­ja­ją­cej się na mil­czą­cy auten­tyzm.

Nie będę przy­ta­czał cyta­tów z tej książ­ki, choć już teraz, po zale­d­wie kil­ku lek­tu­rach, cho­dzi za mną wie­le fraz i frag­men­tów. To wier­sze do czy­ta­nia i, by tak rzec, roz­sz­nu­ro­wy­wa­nia, w cało­ści. Każ­dy wyją­tek był­by zła­ma­niem ich nie­pi­sa­nej regu­ły, któ­ra mówi, że nie ma w wier­szu rze­czy zbęd­nej. Począw­szy od tytu­łów, a skoń­czyw­szy na inter­punk­cji i rze­ko­mych błę­dach skła­dnio­wych. Aby roz­ło­żyć i ponow­nie zło­żyć wier­sze, nie wol­no omi­nąć żad­ne­go punk­tu instruk­cji. Trze­ba zwra­cać uwa­gę na naj­drob­niej­sze deta­le, bo wła­śnie w nich może kryć się tajem­ni­ca cało­ści. Zresz­tą w odnie­sie­niu do ksią­żek Jar­nie­wi­cza to już nie­omal fra­zes. Są to bez wyjąt­ku tomy dys­kret­ne i dokład­ne, wyma­ga­ją­ce uważ­nej lek­tu­ry, a jed­no­cze­śnie nie­sztam­po­we, to zna­czy zry­wa­ją­ce z logi­ką poetyc­kie­go argu­men­tu (czy ist­nie­je coś takie­go?). Tomy, do któ­rych moż­na wra­cać, bo nie zamy­ka­ją przed nami drzwi.