Rekonstrukcja podmiotu

Już daw­no zła­pa­łem się na tym, że bio­rąc do ręki czyjś nowy tom wier­szy, zawsze sta­ram się jak naj­szyb­ciej wyłu­skać z nich myśl prze­wod­nią, któ­ra ukie­run­ko­wał­by moją dal­szą lek­tu­rę – jakieś wier­szo­we cen­trum, ośro­dek, wokół któ­re­go zor­ga­ni­zu­je się moje wła­sne myśle­nie i rozu­mie­nie tego, co czy­tam. Wia­do­mo, od cze­goś trze­ba zacząć. Inter­pre­ta­cja musi się na czym oprzeć, aby móc w ogó­le ruszyć z miej­sca. Musi mieć swo­je blo­ki star­to­we. Owo nie­ko­niecz­nie autor­skie – bo może być wyłącz­nie czy­tel­ni­czo wykon­cy­po­wa­ne – cen­trum nie musi być nim do koń­ca. Lek­tu­ra kolej­nych wier­szy może je potwier­dzać, kory­go­wać lub wyka­zy­wać jego nie­ade­kwat­ność. Wte­dy koniecz­ne sta­je się prze­me­blo­wa­nie wstęp­nych, pro­wi­zo­rycz­nych zało­żeń i kon­stru­owa­nie nowych. Ale ziar­no już zosta­ło zasia­ne, pro­ces inter­pre­ta­cji ruszył i może bar­dziej lub mniej swo­bod­nie toczyć się dalej.

W Wodzie na Mar­sie Jerze­go Jar­nie­wi­cza taką myśl prze­wod­nią znaj­du­ję już w pierw­szych zda­niach: „Tu był próg, a za pro­giem / gru­pa rekon­struk­cyj­na / coś rekon­stru­uje. Ci, któ­rzy / wie­dzie­li­by co i dla­cze­go, nie żyją / z nami. Z nami będzie, bo być musi, live, / czy­li na żywo” („Któ­ry mie­siąc”). Typo­wy dla tego auto­ra frag­ment: zda­nia niby naj­zwy­czaj­niej­sze w świe­cie – wyzby­te tro­pów i wszel­kich poetyc­kich ozdob­ni­ków – ale myśl nimi wyra­żo­na nie jest bynaj­mniej oczy­wi­sta. To zde­rze­nie zwy­czaj­no­ści i nie­oczy­wi­sto­ści przy­no­si sku­tek, o jaki – o ile się nie mylę – poecie wła­śnie cho­dzi­ło: czy­tel­nik usi­łu­je zaj­rzeć sło­wom pod pod­szew­kę, poszu­ku­je meta­for, sen­sów i zna­czeń ukry­tych pod powierzch­nią, nie­wi­docz­nych gołym okiem. Moż­na by rzec: jak w życiu. Meta­fo­ry, sen­sy i zna­cze­nia nie leżą plac­kiem na uli­cy dostęp­ne każ­de­mu, kto zechce się po nie schy­lić. Trze­ba je two­rzyć same­mu, za mate­riał mając to, co przy­no­si doświad­cze­nie czy tzw. rze­czy­wi­stość (przy­po­mi­na się pro­wo­ka­cyj­ny tytuł jed­ne­go z poprzed­nich tomów tegoż auto­ra: Rze­czy oczy­wi­stość).

Nie mogę się oprzeć, by nie rozu­mieć powyż­sze­go frag­men­tu jako poetyc­kie­go gło­su w spra­wie jed­ne­go z naj­go­ręt­szych spo­rów filo­zo­fii współ­cze­snej – o sta­tus i sens ludz­kiej pod­mio­to­wo­ści i toż­sa­mo­ści. Czy moje Ja rze­czy­wi­ście – obiek­tyw­nie – ist­nie­je, czy jest tyl­ko – jak to ujął Hume – „wiąz­ką wra­żeń”, któ­rych nie spa­ja żad­na nad­rzęd­na jed­ność? Czy owo Ja nie jest tyl­ko – jak wie­lu dziś podej­rze­wa – złu­dze­niem, nawy­kiem myślo­wym, wyni­kiem pro­ce­su socja­li­za­cji czy pochod­ną rela­cji struk­tu­ral­nych (w szcze­gól­no­ści gra­ma­ty­ki języ­ka)? I co, w takim razie, łączy­ło­by moje obec­ne Ja z moim Ja prze­szłym, daw­nym, nie­by­łym?

„Tu był próg, a za pro­giem / gru­pa rekon­struk­cyj­na / coś rekon­stru­uje”. Lubię Myśleć o wier­szach z tego tomu jako „gru­pie rekon­struk­cyj­nej”, któ­ra coś – głów­nie rze­czo­ne Ja – rekon­stru­uje. „Tu był próg” – powiedz­my: tu była umow­na gra­ni­ca, oddzie­la­ją­ca to, co było, od tego, co jest, prze­szłość od teraź­niej­szo­ści. „Był”, bo próg ten nie­ustan­nie odcho­dzi w prze­szłość, podob­nie jak sama teraź­niej­szość. Co pod­le­ga rekon­struk­cji? Powiedz­my: toż­sa­mość pod­mio­tu lirycz­ne­go, a pośred­nio – cho­ciaż w naj­waż­niej­szym, egzy­sten­cjal­nym sen­sie nad­rzęd­nie – toż­sa­mość empi­rycz­ne­go auto­ra. Dla­cze­go „Ci, któ­rzy / wie­dzie­li­by co i dla­cze­go, nie żyją / z nami.”? Bo ode­szli już do prze­szło­ści. Tacy, jaki­mi byli, ist­nie­ją wyłącz­nie w pamię­ci pod­mio­tu. Wię­cej, sam pod­miot – taki, jakim był kie­dyś – też żyje tyl­ko w pamię­ci, w prze­szło­ści. Lite­ral­nie więc, wszy­scy oni „nie żyją” (istot­na dru­ga prze­rzut­nia). Nie żyją „z nami”, w teraź­niej­szo­ści, „live, / czy­li na żywo”. Są wytwo­ra­mi pamię­ci, kon­struk­ta­mi teraź­niej­szo­ści, rekon­stru­owa­ny­mi nie­ustan­nie wraz z postę­pa­mi życio­we­go doświad­cze­nia.

Dla­te­go pod­mio­to­wi tych wier­szy brak „pier­wot­ne­go poczu­cia bez­pie­czeń­stwa onto­lo­gicz­ne­go”, jak to okre­ślił szkoc­ki psy­chia­tra Ronald David Laing. Ponie­waż nikt, łącz­nie z nim samym, nie może potwier­dzić jego ist­nie­nia – wszy­scy oni „nie żyją / z nami”, nie żyją w teraź­niej­szo­ści – nie może on mieć żad­nej pew­no­ści co do naj­waż­niej­szej egzy­sten­cjal­nie, pod­sta­wo­wej kwe­stii: mia­no­wi­cie, czy sam w ogó­le ist­nie­je.

Nie może go w tym utwier­dzić nawet ta, któ­ra go uro­dzi­ła – mat­ka: „Wie­dział­bym, na ogień, / wstyd i na kamie­nie, że / jestem, gdy­by nie umar­ła / daw­no, daw­no temu” („I syn”). „Wie­dział­bym”, ale ponie­waż „umar­ła / daw­no, daw­no temu”, nie wiem nawet, „że jestem”. Nie wiem, kim jestem i czy w ogó­le jestem. Pozo­sta­je rekon­struk­cja prze­szło­ści, rekon­struk­cja sie­bie z prze­szło­ści i pró­ba sca­la­nia go z Ja dzi­siej­szym. Że odby­wa się to za pomo­cą mecha­ni­zmów języ­ko­wych i wzo­rów kul­tu­ry? Tym lepiej i zara­zem gorzej:

„Pół­chłop­cy za pół­dar­mo, sztucz­ne raje /na wynos. Miłość mogła mieć począ­tek / w Tan­ge­rze. Tan­ger mógł być dla nas / pod Kut­nem, albo jesz­cze bli­żej, ale / kto miał­by zatrosz­czyć się o mapy / z przed­wczo­raj? Śmierć? Ta, / kie­dy już przyj­dzie, nie znaj­dzie  wyra­zu, wpa­trzo­na w nie­po­rad­ne / obra­zy z baro­ku.” („Pod osło­ną nie­ba”). „Praw­dzi­we” obli­cze śmier­ci prze­sło­ni­ły jej baro­ko­we przed­sta­wie­nia („nie­po­rad­ne obra­zy”) i takie też są – przed­sta­wie­nio­we, skon­wen­cjo­na­li­zo­wa­ne – nie tyl­ko „mapy z przed­wczo­raj”, ale i mapy z wczo­raj i dziś. Żyje­my w świe­cie doszczęt­nie zsym­bo­li­zo­wa­nym, przed­sta­wio­nym i wyobra­że­nio­wym – a więc arcy­ludz­kim – w „sztucz­nych rajach na wynos”, coraz bar­dziej odda­la­jąc się od tego, co nie­przed­sta­wio­ne, bez­po­śred­nio uchwyt­ne, real­ne.

Pozo­sta­ją bez­owoc­ne pró­by oży­wia­nia pierw­szych, auten­tycz­nych wra­żeń i prze­ku­wa­nia ich w teraź­niej­sze doświad­cza­nie swo­je­go bycia-w-świe­cie: „W maju pali­ła się na Piotr­kow­skiej kate­dra. / Był to mój pierw­szy pożar, jeśli nie liczyć / ognia z fil­mów i tele­wi­zji. Ty się dopie­ro / uro­dzisz, ja byłem pod kate­drą, kate­dra / stoi w ogniu. / Potem pró­bo­wa­li­śmy obo­je / w ogniu zamiesz­kać, jak te żół­te jasz­czur­ki, któ­rych, / wia­do­mo, tak napraw­dę nie ma, ale i nasz ogień / był prze­cież z inne­go porząd­ku” („Neo­go­tyk z żół­tej cegły”). Sko­ro „nasz ogień” – to, co nas oży­wia, roz­pa­la – był/jest „z inne­go porząd­ku”, to według jakie­go, w jakim porząd­ku byliśmy/jesteśmy? Czy żyje­my w świe­cie, któ­ry usta­no­wi­li­śmy wyłącz­nie „my obo­je”, na wła­sny uży­tek, w ode­rwa­niu od wszyst­kie­go, co inne? Tak się, rzecz jasna, nie da. To jak „w ogniu zamiesz­kać, jak te żół­te jasz­czur­ki, któ­rych, / wia­do­mo, tak napraw­dę nie ma”. Nas tak napraw­dę nie ma. Mnie nie ma.

Pozo­sta­ją pró­by sko­mu­ni­ko­wa­nia się z sobą samym sprzed lat. Potwier­dze­nia swo­je­go obec­ne­go ist­nie­nia w swo­im ist­nie­niu prze­szłym. Jeże­li usta­no­wię cią­głość pomię­dzy Ja byłym a teraź­niej­szym, odzy­skam poczu­cie jego ist­nie­nia.

Pozo­sta­je zatem poezja: „Ten chło­pak z poprzed­niej książ­ki wciąż jesz­cze / tu sie­dzi. I bez sło­wa ze sto­py wycią­ga – co / takie­go? Pinez­kę? Szkło, być może? Pest­ki, / któ­re wypluł sto­pek na ryczał­cie? Ale to było / nie było inna książ­ka. A ty masz swo­je lata i nie jesteś / chłop­cem, choć lubisz na bosa­ka. Sto­pa / dźwi­ga twój cię­żar, zbie­ra, co pogu­bio­ne / na pasach i na chod­ni­ku. Sam tych okru­chów / nie wyj­mę, jeśli się do mnie sło­wem nie odwró­cisz, / tego, co było, na głos nie wypo­wiesz, i / pod nie­bo, żebym czy­tał, / nie obna­żysz sto­py” („Spi­na­rio (trzy lata póź­niej)”).

To ostat­ni w tej książ­ce wiersz. W następ­nej „chło­pa­kiem z poprzed­niej książ­ki” będzie „chło­pak”, któ­ry napi­sał tę, któ­rą wła­śnie prze­czy­ta­łem. Może już ją pisze, odcho­dząc tym samym z jed­nej stro­ny w prze­szłość, z dru­giej w zaś przy­szłość, któ­rą się będzie potem rekon­stru­ować. Albo­wiem – jak powia­da Heideg­ger – prze­szłość czło­wie­ka nie postę­pu­je za nim, lecz zawsze już ją poprze­dza.