Rewizyta z zaświatów na okoliczność lektury

W swo­jej wiel­kiej roz­pra­wie U‑bywać. Czło­wiek, świat, przy­jaźń w twór­czo­ści Wil­lia­ma Blake’a[1] Tade­usz Sła­wek wie­lo­pa­smo­wo opi­su­je dzie­ło, któ­re­go prze­past­ność zda­je się ide­al­nie odpo­wia­dać wra­że­niom z lek­tu­ry tek­stów zebra­nych w Wyspie na Księ­ży­cu. Mamy tu Blake’a w sum­mie poetyc­kiej i w arcy­dziel­nym prze­kła­dzie jego naj­lep­sze­go inter­pre­ta­to­ra. Blake’a win­ni­śmy czy­tać uzbro­je­ni po zęby w odnie­sie­nia biblio­gra­ficz­ne, czy­niąc regu­lar­ny zaciąg z egze­ge­tycz­nych aktu­ali­za­cji, jak cho­ciaż­by z retro­spek­tyw­nej lon­dyń­skiej wysta­wy w Tate Modern – być może ostat­nie­go tak roz­le­głe­go przed­się­wzię­cia wysta­wien­ni­cze­go pre­zen­tu­ją­ce­go całość dorob­ku malar­skie­go auto­ra Pie­śni doświad­cze­nia. Oglą­dać i czy­tać nie­do­sko­na­ły świat, „u‑bywać” nie­ustan­nie w nad­mia­ro­wym zaświe­cie – oto pro­gram arty­stycz­ny, z jakim ten wiel­ki Anglik zosta­wił nas na poku­sze­nie pyta­nia o jego ponad­cza­so­wą nośność. Ta zale­ży naj­pew­niej od tego, kto i jak oglą­da albo czy­ta.

Na oko­licz­ność gno­styc­kich ele­men­tów myśli Blake’a Tade­usz Sła­wek ukuł traf­ne okre­śle­nie świa­ta „zbyt­nie­go”. Tak wła­śnie zwy­kle jawi się w swo­ich nad­mia­ro­wych feno­me­nach, dla któ­rych poznaw­cze moż­li­wo­ści czło­wie­ka, wyra­ża­ne w oświe­ce­nio­wej miar­ce wag, cen­ty­li i wszel­kich pojęć racjo­nal­ne­go umy­słu, zda­ją się zaiste instru­men­ta­rium tyleż uśmie­rza­ją­cym, co wzma­ga­ją­cym lęk przed tego „zbyt­ku” pust­ką i fał­szem. Nie­mal każ­dy tekst Blake’a ape­lu­je o inny porzą­dek, o trans­gre­sję doświad­cze­nia rze­czy­wi­sto­ści ku nad(nie)rzeczywistości, któ­rej wek­tor wyzna­cza kre­acja poetyc­ka, pro­fi­lo­wa­na przez – nie­re­du­ko­wal­ną do zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­nej reli­gii – wizję zaświa­tów sta­no­wią­cych rodzaj dodat­ko­wej inwe­sty­cji w pozor­ny „zby­tek” empi­rii.

Na oko­licz­ność grun­tow­ne­go prze­my­śle­nia rela­cji Boga i rzą­dzo­ne­go przy­god­nym pra­wem geno­mii czło­wie­ka Bla­ke rów­nież przy­by­wa ze skąd­inąd pocie­szy­ciel­ską wizją bra­ter­skiej „współ­śmier­ci”, mani­fe­stu­ją­cej się w poprze­dza­ją­cym Zmar­twych­wsta­nie wąt­pie­niu w zasad­ność i sens życia. Świę­tość i dosen­sow­nie­nie życia – kolej­na zde­cy­do­wa­na inwe­sty­cja w jego nie­zby­wal­ny cha­rak­ter – są aksjo­ma­tycz­ne tyl­ko w rela­cji z Dru­gim, w ponie­kąd gniew­nym i bun­tow­ni­czym akcie zrze­cze­nia się życia na rzecz Dru­gie­go, w bez­dy­sku­syj­nie filan­tro­pij­nym geście daro­wa­nia życia, wresz­cie w empa­tycz­nej komu­nii przy­jaź­ni rozu­mia­nej jako odda­nie.

Na oko­licz­ność już stric­te poetyc­kich zaplo­tów tra­dy­cji Blake’owskiej i pol­skiej tak w medy­ta­cjach nad twór­czo­ścią Blake’a i Cze­sła­wa Miło­sza kon­kre­ty­zu­je owo odda­nie Tade­usz Sła­wek:

Zatem miast „pozna­wać”, dozna­wać olśnie­nia tym, co nowe i nie­zwy­kłe, powta­rza­my te same obser­wa­cje i spo­strze­że­nia zmy­słów wdro­żo­nych do tego, by przed­sta­wiać świat jako już ufor­mo­wa­ny i ogra­ni­czo­ny.
Świat zachod­niej epi­ste­mo­lo­gii jest świa­tem, poza któ­ry nie moż­na wystą­pić, w któ­rym jedy­nie moż­na się mościć w poczu­ciu waż­no­ści wła­sne­go „ja” (Blake’owskie Self-hood, do oba­le­nia któ­re­go nawo­łu­je w wie­lu utwo­rach; jak trud­ne to zada­nie, widać z wyzna­nia Miło­sza w wier­szu „Zdzie­chow­ski”: „Dłu­go trwa­ła moja nauka powścią­ga­nia siebie”)[2].

Na oko­licz­ność nauki powścią­ga­nia sie­bie – któ­re to „ja” świet­nie mości się rów­nież w jed­no­brz­mią­cych i jed­no­znacz­nych dekla­ra­cjach ide­owych – daje nam Bla­ke całą pano­ra­mę chwy­tów poetyc­kich, w któ­rych łączy to, co nie­łącz­li­we. Gdy sta­je w poprzek frag­men­ta­ry­za­cji doświad­cze­nia świa­ta i jego rady­kal­nej solip­sy­za­cji, wyda­je się wier­ny zasa­dzie coin­ci­den­tia oppo­si­to­rum,
w któ­rej każ­da egzy­sten­cjal­na bła­hość czy drob­nost­ka jest rów­nie god­na podró­ży i głę­bi­no­we­go namy­słu, co naj­dal­sza księ­ży­co­wa eks­kur­sja.

Być może wła­śnie w tym aspek­cie, zwłasz­cza w dzi­siej­szym sta­nie świa­ta i zaświa­tów, tak­że na tę oko­licz­ność nale­ży zwró­cić bacz­ną uwa­gę. Stan świa­ta, ujmo­wa­ny w kate­go­riach post­hu­ma­ni­sty­ki i, co w przy­pad­ku Blake’a waż­niej­sze, w kate­go­riach post­tech­ni­ki, zda­je się wymow­ną mani­fe­sta­cją obaw, jakie ten angiel­ski poeta zgła­szał na począt­ku ery rewo­lu­cji prze­my­sło­wej. Atro­fia cen­tral­ne­go sta­tu­su jed­nost­ki, któ­rą owa rewo­lu­cja uma­so­wi­ła w „Sza­tań­skich Mły­nach” fabryk, dziś zda­je się sto­sun­ko­wo spo­le­gli­wą, wstęp­ną fazą utra­ty pod­mio­to­wo­ści w glo­bal­nej sie­ci mecha­ni­zmów hodow­li czło­wie­ka pono­wo­cze­sne­go. Czło­wie­ka, któ­ry wrzu­co­ny w świat „bez­pod­staw­ny” wybie­ra zale­d­wie egzy­sten­cjal­ne role z coraz bar­dziej ubo­giej pale­ty ryn­ko­wych ofert. Jed­no­cze­śnie czło­wiek ten jest spraw­nie zawia­dy­wa­ny przez coraz sil­niej wyczu­wal­ny powrót pań­stwo­wej prze­mo­cy i dozór tego pań­stwa nad jed­nost­ko­wą wyobraź­nią. Przed tym nad­zo­rem, regla­men­tu­ją­cym eks­ces „poje­dyn­czo­ści” na rzecz orga­ni­zo­wa­nia kole­gial­nej wyobraź­ni pań­stwo­wej, Bla­ke wyraź­nie prze­strze­gał. Skąd­inąd zło­wiesz­czo brzmi w tym kon­tek­ście styg­ma­ty­zu­ją­ce okre­śle­nie „Mad Bla­ke”.

Co się zaś tyczy sta­nu zaświa­tów, rów­nież pod­da­nych spraw­nej musz­trze ide­olo­gicz­nej, to w poezji Blake’a mamy do czy­nie­nia z ich kre­acyj­ną eks­po­zy­cją, wobec któ­rej współ­cze­sny język poetyc­ki pozo­sta­je nie­co nie­my. Niech nas jed­nak nie para­li­żu­je wizja nowe­go Jeru­za­lem – fan­ta­zma­tu świa­ta „zewnętrz­ne­go” wobec glo­bal­ne­go Babi­lo­nu, któ­re­go syno­ni­mem sta­ją się wiel­kie metro­po­lie, takie jak Lon­dyn. Wszak Jeru­za­lem to ścież­ka pra­cy wyobraź­ni trans­cen­du­ją­cej bole­śnie docze­sne, real­ne doświad­cze­nie życia tu i teraz, w tym, a nie innym świe­cie. Stan zaświa­tu jest ści­śle zwią­za­ny ze sta­nem meta­fo­rycz­nej ampli­tu­dy zna­czeń sym­bo­licz­nych, jakie win­ni­śmy przy­da­wać naj­lich­szej chwi­li codzien­nej. Świat i zaświat oka­zu­ją się w poezji Blake’a panop­ty­ko­nem, któ­re­go fun­da­ment loku­je się w rady­kal­nej, nie­mie­rzal­nej narzę­dzia­mi nowo­cze­snych nauk wyobraź­ni tego, któ­ry świat i zaświat pisze. Życie i pisa­nie, este­ty­ka i ety­ka, cia­ło i dusza umy­ka­ją dia­lek­tycz­nym dybom, sta­jąc się inten­syw­nym, języ­ko­wym, daw­czym źró­dłem rze­czy­wi­sto­ści. Bla­ke był­by więc naszym – ludzi zwir­tu­ali­zo­wa­nych – współ­cze­snym, nie­ustan­nie nawo­łu­ją­cym o nową nie­win­ność kre­acji lite­rac­kiej i nowe doświad­cze­nie odzy­ski­wa­nia grun­tu świa­ta pod sto­pa­mi za pomo­cą pra­cy wyobraź­ni. Nie bez racji pisze Tade­usz Sła­wek: „wyobraź­nia to przede wszyst­kim żywioł onto­lo­gicz­ny, bez któ­re­go czło­wiek tra­ci poczu­cie bycia”[3].

Na oko­licz­ność innych osta­tecz­no­ści, któ­rych Bla­ke nie mógł wymy­śleć i zwy­my­ślać, pra­gnę przy­wo­łać ist­nie­nie wymia­ru popkul­tu­ry peł­ny­mi gar­ścia­mi czer­pią­cej z Blake’owskiego empi­reum, gdzie bogo­wie i demo­ny wal­czą o czło­wie­cze dusze w podró­ży koń­czą­cej się na psy­cho­ana­li­tycz­nej kozet­ce. Kul­tu­ra zwie­lo­krot­nio­nych obra­zów wciąż pod­bi­ja staw­kę w grze o gro­zę doświad­cze­nia życia, mając za nic tego życia nie­skoń­cze­nie zło­żo­ne moty­wa­cje. Czy­ta­my więc jak ekfra­zę „Wiel­kie­go czer­wo­ne­go smo­ka i nie­wia­stę oble­czo­ną w słoń­ce”, któ­rzy zosta­li wyta­tu­owa­ni na bar­czy­stym cie­le Ral­pha Fin­ne­sa w thril­le­rze Tho­ma­sa Har­ri­sa. Na moment sce­ny fil­mo­wej kul­tu­ra zwie­lo­krot­nio­nych obra­zów inwe­stu­je w głę­bię, któ­rej u swych począt­ków się wyrze­kła.

Tym­cza­sem prze­kła­dy Tade­usza Sław­ka głę­bię zwra­ca­ją i daru­ją jako szan­sę na dru­gie, lep­sze życie w wier­szu.