Rówieśnik Baczyńskiego i Gajcego

Mor­ten Nie­lsen uro­dził się 3 stycz­nia 1922 roku. Był rówie­śni­kiem Krzysz­to­fa Kami­la Baczyń­skie­go i Tade­usza Gaj­ce­go, tak jak oni zgi­nął w sierp­niu 1944 roku i tak jak oni stał się iko­ną powo­jen­nych poko­leń czy­tel­ni­ków. Oto powód, dla któ­re­go posta­no­wi­łam poka­zać pol­skim czy­tel­ni­kom jego twór­czość – twór­czość poety wyro­słe­go w innym kon­tek­ście poli­tycz­nym i w innej tra­dy­cji lite­rac­kiej, ale podob­nie jak dwaj pol­scy auto­rzy nie­go­dzą­ce­go się na zasta­ną rze­czy­wi­stość i – mimo ryzy­ka utra­ty życia – zaan­ga­żo­wa­ne­go w anty­na­zi­stow­ski ruch opo­ru.

Wszy­scy trzej twór­cy dzia­ła­li też jako redak­to­rzy pod­ziem­nych pism: Gaj­cy był współ­twór­cą mie­sięcz­ni­ka lite­rac­kie­go „Sztu­ka i Naród”, Baczyń­ski kie­ro­wał dzia­łem poezji mie­sięcz­ni­ka spo­łecz­no-lite­rac­kie­go „Dro­ga”, Mor­ten Nie­lsen współ­re­da­go­wał „Fri­heds­støt­ten”, a następ­nie „Dansk Maaned­spost”.

Podob­nie jak dwaj pol­scy poeci, on rów­nież stu­dio­wał lite­ra­tu­rę i pisał wier­sze poświę­co­ne wal­ce o wol­ność, podej­mu­ją­ce tema­ty woj­ny, śmier­ci, znie­wo­le­nia, sen­su życia, dobra i zła czy war­to­ści w ogó­le, ale tak­że ero­ty­ki i wier­sze poświę­co­ne miło­ści. Zarów­no te ostat­nie, jak i szcze­gól­nie moc­no wyra­żo­ny u Nie­lse­na zachwyt nad świa­tem oraz przy­ro­dą prze­ma­wia­ją tym sil­niej, że towa­rzy­szą im nie­usta­ją­cy lęk przed umie­ra­niem, a wręcz prze­czu­cie rychłej śmier­ci, jak rów­nież moc­no pod­kre­śla­ne roz­dar­cie mię­dzy poczu­ciem koniecz­no­ści i obo­wiąz­ku poświę­ce­nia się wal­ce a świa­do­mo­ścią, że uczest­ni­cze­nie w woj­nie, nie­na­wiść i zabi­ja­nie są dla czło­wie­ka nisz­czą­ce.

Reflek­sja ta, a tak­że – mimo wszyst­ko – prze­bi­ja­ją­cy się przez gro­zę i strach opty­mizm róż­nią być może twór­czość Nie­lse­na od poezji Gaj­ce­go i Baczyń­skie­go. Wyda­je się, że wyni­ka to z róż­ni­cy doświad­cza­nia woj­ny w Pol­sce i Danii.

Oku­pa­cja nie­miec­ka w pań­stwie duń­skim dale­ko odbie­ga­ła od tej w Pol­sce. Hitle­row­skie Niem­cy zaata­ko­wa­ły i zaję­ły neu­tral­ną Danię 9 kwiet­nia 1940 roku. Kie­ro­wa­ły nimi głów­nie wzglę­dy stra­te­gicz­ne, jak zaopa­trze­nie Nie­miec w pro­duk­ty rol­ne czy zabez­pie­cze­nie trans­por­tu rudy żela­za z Nor­we­gii, oraz kwe­stie obron­ne. Racjo­nal­ni Duń­czy­cy posta­no­wi­li pod­dać się siłom wro­ga – uzna­no, że wal­ka nie ma sen­su, że nale­ży zadbać o stan mate­rial­ny oraz ludz­ki pań­stwa i po pro­stu prze­cze­kać. Rząd Danii powstrzy­mał opór duń­skich sił zbroj­nych, chciał bowiem uchro­nić kraj przed bom­bar­do­wa­nia­mi, i aż do 1943 roku współ­pra­co­wał z siła­mi nie­miec­ki­mi, któ­re sta­cjo­no­wa­ły w kra­ju w licz­bie oko­ło stu tysię­cy żoł­nie­rzy. W ramach poli­ty­ki wewnętrz­nej pań­stwo funk­cjo­no­wa­ło nie­mal bez zmian, poli­cja mia­ła nakaz współ­pra­co­wa­nia z Niem­ca­mi, któ­rym zale­ża­ło na utrzy­ma­niu spo­ko­ju i nie­eska­lo­wa­niu napięć. Rela­cje z Danią mia­ły być wzor­co­wym przy­kła­dem pano­wa­nia Nie­miec łaska­wie regla­men­tu­ją­cych wol­ność w spra­wach wewnętrz­nych. Życie w tym okre­sie nie­wie­le odbie­ga­ło więc od nor­my. Dzia­ła­ły szko­ły i uni­wer­sy­tet, Nie­lsen mógł stu­dio­wać tak, jak­by woj­ny nie było, pod­czas gdy dwaj pol­scy poeci kształ­ci­li się na zaję­ciach taj­nych.

Mor­ten Nie­lsen debiu­to­wał jako nasto­la­tek opo­wia­da­nia­mi zamiesz­cza­ny­mi w gaze­tach i perio­dy­kach. Jed­nym z naj­bar­dziej zna­czą­cych spo­śród nich było odważ­ne opo­wia­da­nie opar­te na auten­tycz­nych wyda­rze­niach, trak­tu­ją­ce o homo­sek­su­al­nym nauczy­cie­lu gim­na­zjal­nym, któ­ry wyko­rzy­sty­wał uczniów.

W 1940 roku Nie­lsen zdał matu­rę w rodzin­nym Aal­bor­gu na pół­no­cy Jutlan­dii i roz­po­czął stu­dia na Uni­wer­sy­te­cie Kopen­ha­skim. Jego listy pisa­ne do bli­skich uka­zu­ją życie w mie­ście nie­odbie­ga­ją­ce od nor­mal­no­ści, choć we wrze­śniu 1940 roku pisał do rodzi­ców: „[woj­na dotąd] była jesz­cze jak dener­wu­ją­ca, okrop­na, ale inte­re­su­ją­ca melo­dia, teraz jest już głu­chą i głu­pią, nie­skoń­cze­nie pry­mi­tyw­ną i bestial­ską muzy­ką codzienności”[1]. Poeta zetknął się bez­po­śred­nio z rodzi­mym nazi­stą – wła­ści­ciel miesz­ka­nia, w któ­rym wyna­jął pokój, abo­no­wał duń­ską nazi­stow­ską gaze­tę. Odkryw­szy to, Mor­ten Nie­lsen natych­miast poszu­kał sobie innej kwa­te­ry.

Duń­ska Naro­do­wo­so­cja­li­stycz­na Par­tia Robot­ni­cza (DNSAP) powsta­ła w 1930 roku. Mimo że w cza­sie swo­jej histo­rii mia­ła mar­gi­nal­ne zna­cze­nie (jej liczeb­ność zwięk­szy­ła się z oko­ło pię­ciu tysię­cy człon­ków u pro­gu woj­ny do dwu­dzie­stu tysię­cy wio­sną 1943 roku, a przed wyzwo­le­niem licz­ba ta spa­dła do dwu­na­stu tysię­cy), to jed­nak pod hasła­mi bro­nie­nia Euro­py przed bol­sze­wi­zmem rekru­to­wa­ła ochot­ni­ków do pod­le­głej Waf­fen-SS duń­skiej for­ma­cji, któ­ra wal­czy­ła na fron­cie wschod­nim.

Mor­ten Nie­lsen dzie­lił lewi­co­we sym­pa­tie z wie­lo­ma spo­śród swo­ich nowych kopen­ha­skich przy­ja­ciół. Powo­li wcho­dził w śro­do­wi­sko lite­rac­kie, publi­ko­wał w pismach pod­ziem­nych i legal­nych, zdo­by­wał uzna­nie. W listo­pa­dzie 1940 roku, wraz ze zna­ny­mi już u nas Tove Ditle­vsen i Pie­tem Heinem, zało­żył Klub Mło­dych Arty­stów – sto­wa­rzy­sze­nie mala­rzy i poetów. W lutym 1941 roku mło­dzi twór­cy po raz pierw­szy razem zapre­zen­to­wa­li swo­ją twór­czość. Opi­su­jąc w liście do rodzi­ców to wyda­rze­nie – swo­je pierw­sze czy­ta­nie wier­szy przed publicz­no­ścią – Mor­ten Nie­lsen wspo­mi­na, że na sali było od sze­ściu­set do sied­miu­set osób.

Wio­sną 1942 roku Klub wydał anto­lo­gię Unge Kunst­ne­res Fora­ars­bog, w któ­rej Mor­ten Nie­lsen zapre­zen­to­wał sześć wier­szy. Był to już czas, gdy zaan­ga­żo­wał się w wyda­wa­nie wspo­mnia­nych już pod­ziem­nych pism, w któ­rych ano­ni­mo­wo zamiesz­czał autor­skie lub współ­two­rzo­ne z inny­mi pło­mien­ne tek­sty nawo­łu­ją­ce do opo­ru prze­ciw­ko kola­bo­ra­cyj­nej poli­ty­ce rzą­du i do wal­ki z Niem­ca­mi, przy czym za wzór sta­wia­no Nor­we­gów. Wcze­śniej, jesie­nią 1941 roku, gdy pod pre­sją Nie­miec Dania przy­stą­pi­ła do pak­tu anty­ko­min­ter­now­skie­go, Nie­lsen uczest­ni­czył w anty­rzą­do­wych akcjach pro­te­sta­cyj­nych stu­den­tów.

Nie­za­do­wo­le­nie spo­łe­czeń­stwa, pier­wot­nie powo­do­wa­ne tyl­ko uczu­ciem upo­ko­rze­nia, z róż­nych przy­czyn powo­li nara­sta­ło, a w 1943 roku zaczę­ło się wyra­żać coraz licz­niej­szy­mi pro­te­sta­mi i straj­ka­mi. Odrzu­ciw­szy nie­miec­kie żąda­nie wpro­wa­dze­nia repre­sji, sta­nu wyjąt­ko­we­go oraz kary śmier­ci za udział w sabo­ta­żach, rząd podał się do dymi­sji i odtąd oku­pant rzą­dził bez­po­śred­nio. Niem­cy roz­bro­ili siły obron­ne kra­ju – część woj­sko­wych zosta­ła inter­no­wa­na, inni zeszli do pod­zie­mia. Nasi­li­ła się dzia­łal­ność sabo­ta­żo­wa licz­nych orga­ni­za­cji ruchu opo­ru, nastę­po­wa­ło kon­so­li­do­wa­nie ich dzia­łań, nie­miec­kie akcje odwe­to­we pochła­nia­ły coraz wię­cej ofiar. W 1944 roku Niem­cy roz­wią­za­li nie­chęt­ną już do współ­pra­cy poli­cję duń­ską i oko­ło dwóch tysię­cy poli­cjan­tów wysła­no do obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych.

Mor­ten Nie­lsen włą­czył się aktyw­nie do dzia­łań ruchu opo­ru w 1942 roku. Ska­la dzia­łal­no­ści duń­skie­go pod­zie­mia była nie­po­rów­ny­wal­na z tą, któ­rą zna­my z Pol­ski. Do koń­ca woj­ny Niem­cy stra­ci­li w wię­zie­niach nie­wie­le ponad sto osób, pię­ciu­set bojow­ni­ków pole­gło w akcjach, nie­speł­na trzy tysią­ce człon­ków ruchu opo­ru wysła­no do obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych w Niem­czech, a dwu­stu sześć­dzie­się­ciu spo­śród nich stra­ci­ło tam życie.

Niem­cy osa­dzi­li w obo­zach ogó­łem oko­ło sze­ściu tysię­cy Duń­czy­ków; w stycz­niu 1944 roku współ­pra­cu­ją­cy z nimi naj­wyż­szy ran­gą duń­ski urzęd­nik zapro­po­no­wał zbu­do­wa­nie obo­zu w Danii, aby ogra­ni­czyć depor­ta­cje do obo­zów w Niem­czech. Dzię­ki temu wie­le osób unik­nę­ło śmier­ci, mię­dzy inny­mi zna­ny u nas z repor­ta­żu Anny Eli­sa­beth Jes­sen Czasz­ka z Katy­nia[2] bojow­nik ruchu opo­ru, lekarz Hel­ge Tram­sen. Do obo­zu tego tra­fił też jeden z naj­bliż­szych przy­ja­ciół Mor­te­na Nie­lse­na. W 1944 roku aresz­to­wa­nia i dzia­łal­ność orga­ni­za­cji pod­ziem­nych coraz bar­dziej się nasi­la­ły.

Naj­więk­szym suk­ce­sem ruchu opo­ru było prze­rzu­ce­nie do neu­tral­nej Szwe­cji duń­skich Żydów. Niem­cy od począt­ku naci­ska­li kola­bo­ra­cyj­ny rząd, aby prze­pro­wa­dził akcję depor­ta­cyj­ną, to jed­nak spo­ty­ka­ło się z kon­se­kwent­ny­mi odmo­wa­mi, dzię­ki cze­mu duń­scy Żydzi do lata 1943 roku żyli w nor­mal­nych warun­kach. Niem­cy dłu­go nie egze­kwo­wa­ły tego żąda­nia, ponie­waż ich naj­wyż­szy przed­sta­wi­ciel w Danii, Wer­ner Best, prze­ko­ny­wał Ber­lin, że duń­skie spo­łe­czeń­stwo uzna­ło­by depor­ta­cję Żydów za nie­do­pusz­czal­ną, co dopro­wa­dzi­ło­by do eska­la­cji napię­cia. Gdy jed­nak w 1943 roku oku­pant prze­jął bez­po­śred­nie rzą­dy, decy­zja o depor­ta­cji Żydów z kra­ju zapa­dła. Jeden z nie­miec­kich dyplo­ma­tów zdra­dził jed­nak tę infor­ma­cję prze­wod­ni­czą­ce­mu Par­tii Socjal­de­mo­kra­tycz­nej, któ­ry prze­ka­zał ją pod­zie­miu i gmi­nie żydow­skiej. Ruch opo­ru natych­miast przy­stą­pił do dzia­ła­nia – w paź­dzier­ni­ku 1943 roku pod osło­ną nocy duń­skie stat­ki rybac­kie prze­wio­zły nie­mal wszyst­kich duń­skich Żydów do Szwe­cji, gdzie schro­nie­nie zna­la­zło sie­dem tysię­cy pięć­dzie­siąt sześć osób. Niem­cy zdo­ła­li schwy­tać nie­speł­na pię­ciu­set Żydów.

Mor­ten Nie­lsen brał udział w pla­no­wa­niu i orga­ni­zo­wa­niu trans­por­tów. Według nie­po­twier­dzo­nych źró­deł uczest­ni­czył tak­że w akcjach likwi­do­wa­nia dono­si­cie­li, przy czym nie wyko­ny­wał wyro­ków oso­bi­ście. Latem 1944 roku był zaan­ga­żo­wa­ny w prze­ka­zy­wa­nie bro­ni jed­nej z orga­ni­za­cji pod­ziem­nych. 29 sierp­nia, gdy poeta był instru­owa­ny, jak posłu­gi­wać się pisto­le­tem, przy­pad­ko­wy wystrzał pozba­wił go życia.

W tym cza­sie pozy­cja Mor­te­na Nie­lse­na jako poety była już ugrun­to­wa­na. Jego pierw­szy tomik, od któ­re­go tytu­łu pocho­dzi tytuł niniej­sze­go wybo­ru, uka­zał się w 1943 roku i został przy­ję­ty tak dobrze, że już po kil­ku mie­sią­cach uka­za­ło się kolej­ne wyda­nie. Poeta jed­nak nie był zado­wo­lo­ny, spie­szył się z wyda­niem książ­ki w prze­czu­ciu śmier­ci, w liście do przy­ja­cie­la pisał:

uświa­da­miam sobie, że jestem bez­na­dziej­nym czło­wie­kiem, któ­ry nie wie, jak się zacho­wać w poważ­nych spra­wach: jed­ne­go dnia mam pew­ność, że chcę ją wydać, naza­jutrz – wprost prze­ciw­nie. Zakła­da­łem pięć lat pra­cy, piwo, papie­ro­sy, kobie­ty, jak powia­da Jen­sen, i my wszy­scy zresz­tą też. Oczy­wi­ście, naj­mą­drzej było­by pocze­kać tych pięć lat, i albo nic by z tego nie wyszło, albo wyszło­by coś lep­sze­go. Ale trud­no, niech się dzie­je. Nie chcę leżeć z pęk­nię­tą czasz­ką pod nagrob­kiem, na któ­rym będzie napi­sa­ne:

Mor­ten Nie­lsen
któ­ry nie wydał
nawet sła­be­go
tomi­ku wierszy.[3]

Mor­ten Nie­lsen napi­sał do tomi­ku wstęp, z któ­re­go jed­nak w ostat­niej chwi­li zre­zy­gno­wał. Tuż po woj­nie jego star­szy kole­ga Paul la Cour, któ­ry przy­go­to­wał wyda­nie wcze­śniej nie­pu­bli­ko­wa­nych wier­szy Nie­lse­na, we wstę­pie przy­to­czył ów wyco­fa­ny przez poetę tekst:

Nie ma zwy­cza­ju pisa­nia wstę­pów do tomi­ków wier­szy. Mimo to pra­gnę dać tej książ­ce sło­wo na dro­gę. Nie żeby się z niej tłu­ma­czyć – choć chy­ba ja sam naj­le­piej znam jej bra­ki – ale po to, by wyja­śnić, dla­cze­go publi­ku­ję ją teraz. W innych warun­kach zacze­kał­bym kil­ka lat.

Obec­nie więk­szo­ści ludzi trud­no jest żyć, ale myślę, że naj­trud­niej tym, któ­rzy z racji tego, że są mło­dzi, nicze­go jesz­cze nie dopro­wa­dzi­li do koń­ca. I któ­rzy się boją, że nie uda im się dopro­wa­dzić do koń­ca cze­go­kol­wiek. Ten lęk zna­ją wszy­scy, któ­rzy zetknę­li się z mło­dy­mi męż­czy­zna­mi […] zaan­ga­żo­wa­ny­mi w wal­kę.

Książ­ka ta uka­zu­je się teraz, ponie­waż odczu­wam wewnętrz­ną koniecz­ność dopro­wa­dze­nia cze­goś do koń­ca, cze­goś, co jest moje i za co pono­szę odpowiedzialność[4].

W niniej­szym wybo­rze czter­dzie­stu czte­rech wier­szy zamiesz­cza­my dwa­dzie­ścia spo­śród dwu­dzie­stu dwóch, któ­re Mor­ten Nie­lsen przy­go­to­wał do swo­jej pierw­szej książ­ki. Pozo­sta­łe pocho­dzą czę­ścio­wo ze wspo­mnia­ne­go wyżej wyda­nia z 1945 roku, czę­ścio­wo z opu­bli­ko­wa­ne­go w 1954 roku wyda­nia posze­rzo­ne­go o kolej­ne wcze­śniej nie­pu­bli­ko­wa­nie teksty[5], wresz­cie jeden, ostat­ni w tym wybo­rze, zaczerp­nę­łam z edy­cji z 1983 roku pod redak­cją Tho­ma­sa Bredsdorffa[6], któ­ry to znaw­ca twór­czo­ści Nie­lse­na wybrał jesz­cze kil­ka utwo­rów spo­śród zde­po­no­wa­nych przez rodzi­nę poety w Biblio­te­ce Kró­lew­skiej.

Tym, co wyróż­nia Mor­te­na Nie­lse­na na tle innych duń­skich poetów jego cza­sów, są szcze­gól­na dys­cy­pli­na ryt­micz­na oraz wyjąt­ko­wa melo­dyj­ność wier­szy (wyzwa­nie i lek­cja poko­ry dla tłu­ma­cza!). Autor zapi­sy­wał też czę­sto stro­fy w spo­sób nie­tra­dy­cyj­ny, odsu­wa­jąc naprze­mien­nie wer­sy do lewe­go i pra­we­go mar­gi­ne­su; inten­cją jego było z jed­nej stro­ny dać wier­szo­wi oddech, a z dru­giej – samym odsu­nię­ciem wer­su od tego, któ­ry go poprze­dza, wypunk­to­wać zawar­tą w nim treść (co w prze­kła­dzie nie zawsze speł­nia tę zamie­rzo­ną przez poetę funk­cję, tłu­ma­cze­nie bowiem czę­sto nie pozwa­la na wier­ne odwzo­ro­wa­nie for­my, gdyż daje prym tre­ści).

Mor­ten Nie­lsen osią­gnął pocze­sne miej­sce w histo­rii lite­ra­tu­ry duń­skiej, wyda­nia jego wier­szy są regu­lar­nie wzna­wia­ne. Dla same­go auto­ra bar­dzo waż­ny był wiersz „Tysiąc­let­nie Kró­le­stwo” otwie­ra­ją­cy pierw­szy tomik – opo­wia­da on praw­dzi­wą histo­rię jego szkol­ne­go kole­gi, któ­ry postra­dał zmy­sły.

Kolej­ne poko­le­nia duń­skich uczniów ana­li­zu­ją wiersz „Los” mówią­cy o psy­cho­lo­gicz­nych przy­czy­nach przy­stą­pie­nia mło­de­go czło­wie­ka do nazi­stów – temat waż­ny, uni­wer­sal­ny i szcze­gól­nie aktu­al­ny dzi­siaj. Wiersz „Chwi­la” wpi­sa­no w 2005 roku do kano­nu kul­tu­ry duń­skiej jako jeden z trzy­dzie­stu pię­ciu utwo­rów z całe­go dorob­ku lite­ra­tu­ry duń­skiej.

Twór­czość poety tra­fia rów­nież do maso­we­go odbior­cy za spra­wą pisa­nych do jego wier­szy pio­se­nek. I u nas two­rzo­no pio­sen­ki na pod­sta­wie wier­szy Baczyń­skie­go i Gaj­ce­go. Jeśli cho­dzi o publi­ka­cje za życia, to mie­li oni może nie­co wię­cej szczę­ścia niż Nie­lsen: Baczyń­ski w okre­sie oku­pa­cji wydał czte­ry tomi­ki wier­szy, Gaj­cy dwa. Poetów tych i ich duń­skie­go rówie­śni­ka róż­nią poety­ki – Baczyń­ski uwa­żał, że ta tra­dy­cyj­na nie przy­sta­je do ogro­mu cier­pień i znisz­czeń, jakie przy­nio­sła woj­na, Nie­lsen nato­miast wpi­sy­wał się w rodzi­mą tra­dy­cję lite­rac­ką.

Mimo wspo­mnia­nych w tym tek­ście róż­nic, twór­czość tych mło­dych, przed­wcze­śnie doj­rza­łych poetów łączą kli­mat i tema­ty­ka zwią­za­na z cza­sem, w któ­rym przy­szło im żyć, a tak­że to, co naj­bar­dziej przej­mu­ją­ce – świa­do­mość, że za chwi­lę życie może się skoń­czyć: „Już jutro może nie ostygłym/ od łuny okiem będę musiał/ ogar­nąć świat i spoj­rzeć wprost/ na nie­ba lot i tęczy most” (Tade­usz Gaj­cy, „Na pro­gu”); „Do pal­ców przy­mar­z­ły struny/ z cien­kie­go krzy­ku roślin./ Tak się dora­sta do trumny,/ jake­śmy w cza­sie doro­śli” (Krzysz­tof Kamil Baczyń­ski, „Poko­le­nie”); „Dziś w nocy rośnie na tej wyspie trawa./ A jutro strach przed śmier­cią znów wypeł­ni trzewia,/ a my wciąż w dro­dze, wciąż w drodze,/ dokąd, nikt nie wie” (Mor­ten Nie­lsen, „Sły­szę tyl­ko, jak łomo­cze moje ser­ce”). 

Zna­cze­nie tych mło­dych poetów dla histo­rii oraz kul­tu­ry kra­jów, w któ­rych żyli, two­rzy­li i zgi­nę­li, wyra­ża się w jed­nej ze strof Nie­lse­na: „Nigdy cał­kiem nie prze­gry­wa ten, kto wal­czy”.

Publi­ka­cja powsta­ła dzię­ki wspar­ciu Duń­skiej Fun­da­cji Sztu­ki