Roz-połów się… Gawęda o debiutach

1

Kie­dyś to wie­dzia­łem, cze­go się trzy­mać. Sfor­mu­ło­wa­nie „poetyc­kie debiu­ty” okre­śla­ło zna­ny mi wyci­nek rze­czy­wi­sto­ści. A teraz co widzę? Poetyc­kie i pro­za­tor­skie debiu­ty 2022. Lęk i nie­pew­ność towa­rzy­szą moim kro­kom, pod­kła­da­ją się cie­niem pod pió­ro. Bo cóż ja wiem o współ­cze­snej pro­zie? Podob­no mało w niej rze­czy­wi­sto­ści, a już fre­kwen­cja sło­wa „kom­pu­ter” zupeł­nie zni­ko­ma.

I tak sobie roz­my­śla­jąc o tym, ile w dzie­le musi być „rze­czy­wi­sto­ści”, żeby mogło być zali­czo­ne naj­pierw w ogó­le do lite­ra­tu­ry, a potem do tej współ­cze­snej, zagłę­bia­łem się w lek­tu­rze. Oj, dużo tu rze­czy­wi­sto­ści i to w bar­dzo róż­nych posta­ciach. Ale cóż, pora się przy­znać – w coraz więk­szym stop­niu to już jed­nak nie moja rze­czy­wi­stość. Więc o czym tu pisać? Każ­dy powi­nien pisać o tym, co w mia­rę czu­je (roz­po­zna­je jako wła­sne), taka zawsze przy­świe­ca­ła mi dewi­za. No tak, ale są jesz­cze wzglę­dy śro­do­wi­sko­we i towa­rzy­skie; Artur bar­dzo pro­sił, żebym napi­sał, a dane sło­wo ma to do sie­bie, że doma­ga się jakiejś for­my urze­czy­wist­nie­nia.

Wra­cam do lek­tu­ry. W alma­na­chu sple­cio­no tek­sty pro­za­tor­skie i poetyc­kie tak zręcz­nie, że czy­tel­ni­cza pew­ność rodza­jo­wa i gatun­ko­wa roz­jeż­dża się bar­dzo szyb­ko. Dużo pro­zy w poezji i na odwrót: dużo poezji w pro­zie. Karie­rę liry­ku pro­zą czy pro­zy poetyc­kiej trze­ba uznać za wzno­wio­ną i roz­kwi­ta­ją­cą. Czyż­by pod wpły­wem prak­ty­ki twór­czej Jaku­ba Korn­hau­se­ra? Pew­nie tro­chę tak, ale wska­zy­wał­bym tak­że na to, co zwie się duchem cza­su. Speł­nie­nie w jed­no­rod­nej i zwy­cza­jo­wej sub­stan­cji gatun­ko­wej (nie mylić ze speł­nie­niem koja­rzo­nym z ryn­ko­wym suk­ce­sem) sta­je się coraz rzad­sze. Mło­dym bli­żej do form roz­bież­nych, „zła­ma­nych”, hybry­dycz­nych.

Cho­dzi mi jesz­cze o coś. Na przy­kład w zesta­wie autor­stwa Aga­ty Dycz­ko zaraz po cier­pli­wie dzier­ga­nych rząd­kach (à la „rów­no z lewej, poszar­pa­ne z pra­wej”) wybu­cha nagle line­ar­na pro­za. Zaczą­łem się zasta­na­wiać, w któ­rym „poło­wie” zaist­nia­ła autor­ka, pro­za­tor­skim czy poetyc­kim. A może poza moją wie­dzą powstał już trze­ci połów, spe­cja­li­zu­ją­cy się w hybry­dach? Ale nie, wszyst­ko w porząd­ku. Po posło­wiach ich pozna­cie! Zer­k­ną­łem do posło­wia umiesz­czo­ne­go pod zesta­wem i nie było tam Jaku­ba Skur­ty­sa, za to wid­nia­ło nazwi­sko Alek­san­dry Grzem­skiej. Aha, jed­nak pro­za. À pro­pos tych komen­ta­rzy opie­ku­nów danej gru­py wyło­wio­nych – sta­ra­łem się ich nie czy­tać, cho­ciaż wyglą­da­ły ape­tycz­nie i zachę­ca­ją­co, nęci­ły znaw­stwem, któ­re natych­miast udzie­li­ło­by się takim nie­dziel­nym czy­tel­ni­kom (czy­tel­nicz­kom), jak ja. Wola­łem, że tak powiem, okiem nie­uprze­dzo­nym wej­rzeć w te utwo­ry. Posło­wia zosta­wiam sobie na potem. A już szcze­gól­nie wte­dy, gdy cze­goś nie zro­zu­miem, bo praw­dą jest, że na wal­ce naj­młod­szych poetek i poetów z tymi cho­ler­ny­mi apa­ra­ta­mi semio­ka­pi­ta­li­zmu znam się sła­bo. Na szczę­ście pozo­sta­ją mi inne wal­ki, tutaj wypa­dam nie­co lepiej. I może wła­śnie w tym kie­run­ku pój­dę.

2

Haj­lów­ka to nie Haj­nów­ka, już w nazwie rze­ko­mo wła­snej uka­za­no cały „prze­kręt” tej cha­rak­ter­nej pro­zy. Mówię o tym, co pisze Mar­cin Czer­niaw­ski, ude­rza­jąc w ser­decz­ny splot pol­skie­go pro­win­cjo­na­li­zmu, kle­ry­ka­li­zmu i nacjo­na­li­zmu. Lepiej, z więk­szym wigo­rem, chy­ba nie dało­by się tego opo­wie­dzieć. O, to zna­ny mi wyci­nek rze­czy­wi­sto­ści. Było się mini­stran­tem, było, ale pie­nię­dzy z tacy się nie pod­kra­da­ło. Owszem, pew­ne­go razu całej naszej eki­pie wino mszal­ne ude­rzy­ło do gło­wy i w przy­stę­pie odwa­gi wbi­ło się kil­ka dodat­ko­wych pie­czą­tek do ksią­żecz­ki mini­stran­ta, win­du­jąc w górę pulę zbie­ra­nych punk­tów. Wszyst­ko to odda­ne tu bły­sko­tli­wie i pre­cy­zyj­nie. A żeby mogło być tak odda­ne, trze­ba było rzu­cić się wir języ­ka jak w dzi­ką rze­kę. Czer­niaw­ski sko­czył z wyso­kiej ska­ły w tę kipiel pol­sz­czy­zny. I nie uto­nął. Widzę go już na brze­gu, jesz­cze nie­jed­no poka­że, „juwe­nil­ny trans ponie­sie go w świe­tla­ną przy­szłość kolej­nych prób”.

Wspo­mnia­na już wcze­śniej Aga­ta Dycz­ko jest autor­ką dru­gie­go w kolej­no­ści tek­stu. I znów muszę powtó­rzyć: o, to jest zna­na mi, „doty­kal­na” rze­czy­wi­stość – histo­ria zago­spo­da­ro­wy­wa­nia ziem naby­tych, zamie­nia­nia See Suc­kow w Żuko­wo. Ale za to wszyst­ko, co podob­no za dar­mo naby­te, trze­ba zapła­cić. Przy­cho­dzi więc cho­ro­ba, dopa­da i wynisz­cza kobie­ty. Począ­tek jest poetyc­ki, lecz potem robi się coraz bar­dziej epic­ko, to zna­czy wcho­dzi się w sen­su­al­ny, kon­kret­ny świat ura­sta­ją­cy z każ­dym zda­niem do roz­mia­rów uni­wer­sal­nych, para­bo­licz­nych. Histo­ria o zago­spo­da­ro­wa­niu zie­mi i zaczy­na­niu na niej od nowa zamie­nia się szyb­ko, spraw­nie i, prze­pra­szam za sło­wo, magicz­nie w kaf­kow­ską, wiją­cą się mean­drycz­nie nar­ra­cję o mie­sza­niu się tego, co ludz­kie z tym, co poza­ludz­kie. Oto jeste­śmy w rze­czy­wi­sto­ści, któ­rej byt wyzna­cza­ją czte­ry myszy i ich decy­du­ją­ce o wszyst­kim ruchy. Czło­wiek wta­pia się w zwie­rzę­ce i roślin­ne cia­ła, zaczy­na ist­nieć jak­by „poza-antro­po­cen­trycz­nie”. Co praw­da, to jego opo­wieść, jego ramy per­cep­cyj­ne i nar­ra­cyj­ne, ale Dycz­ko potra­fi tak zro­bić, tak zacza­ro­wać, że ludz­ka omni­po­ten­cja „mysie­je”, gaśnie i zani­ka. Rzad­ka umie­jęt­ność.

Pierw­szy wiersz z zesta­wu autor­stwa Miło­sza Fle­sza­ra przy­po­mniał coś z kli­ma­tów za szyb­ko zapo­mnia­nej poezji Kami­la Bre­wiń­skie­go, tyle że „club­bing” z pier­wo­wzo­ru ura­sta do roz­mia­rów pie­kiel­nych, bo tu mamy „infer­no club­bing”. „Cza­sem wznie­ca się ope­ret­ko­wy nie­mal­że pożar, by zatu­szo­wać ple­bej­skie mor­der­stwo (języ­ka)” – może nie aż tak, ale coś w tym sty­lu (według słów Mar­ty Pod­gór­nik doty­czą­cych debiu­tu Ber­wiń­skie­go). Na tym podo­bień­stwa może się koń­czą, sam nie wiem, a może tyl­ko płyn­nie prze­cho­dzą w inne pokre­wień­stwa. Gdy czy­tam „ran jest wie­le, ale w domu naj­wię­cej”, to zaraz tęt­nią  w gło­wie inne pio­sen­ki. Na przy­kład te z Sosnow­skie­go, z jego Domu ran. Czyż­by debiu­tant prze­czy­tał wszyst­ko, zanim przy­stą­pił do pisa­nia, do fina­li­zo­wa­nia pro­jek­tu wysła­ne­go na „Połów”? Chwa­li mu się to, a że pew­ne fra­zy (i ogól­nie skłon­no­ści) odbi­ja­ją się czkaw­ką, to inna spra­wa. Być może to, o czym mówię, pogłę­bia wra­że­nie sztucz­no­ści. Od razu dopre­cy­zuj­my – nie jest to mimo­wol­na, debiu­tanc­ka sztucz­ność, to sztucz­ność wyra­cho­wa­na, bar­dzo świa­do­mie pro­wa­dzo­na. Jed­no z jej imion to „odrze­czy­wist­nie­nie”. Fle­szar zaczy­na z bar­dzo wyso­ka, trak­tu­jąc pro­blem repre­zen­ta­cji jako daw­no już prze­ro­bio­ny przez wspo­mnia­nych poprzed­ni­ków, a tak­że na przy­kład przez Toma­sza Puł­kę. Sko­ro jest się we „wnę­trzu srebr­nej kuli”, to moż­na pozo­stać w niej na zawsze, gene­ru­jąc coraz bar­dziej skom­pli­ko­wa­ne, „wewnętrz­ne” i „kuli­ste”, komu­ni­ka­ty. A do cze­goś takie­go to, co ota­cza kulę (poda­wa­ne do wie­rze­nia jako rze­czy­wi­stość), potrzeb­ne jest w małym stop­niu. W tym kon­tek­ście sku­pia­ją uwa­gę szcze­gó­ły ist­nie­nia wspól­ne­go, bo jest jakaś „ona”, a chwi­la­mi nawet „my”. Czy to gru­pa rówie­śni­ków, któ­rzy jakimś cudem zmie­ści­li się w kuli? Tak, to oni i one, „dobre chło­pa­ki i dziew­czy­ny”, któ­rzy i któ­re „pię­trzą babel 2.0”. Tak wyglą­da dzi­siej­sza „rzecz czar­no­le­ska”, „syn­te­za mowy”. Kar­po­wicz wca­le by się nie zdzi­wił. Ale dość gry­ma­sów: zaska­ku­ją­co dobry debiut w zadzi­wia­ją­cy spo­sób natu­ra­li­zu­ją­cy „poSo­snow­skie” zaszło­ści.

Przy jak­by „gno­micz­nych”, syn­te­ty­zu­ją­cych wier­szach Fle­sza­ra tek­sty Jaku­ba Gra­bia­ka wyda­ją się łobu­zer­sko pusz­czo­ne, wręcz eks­ta­tycz­ne, a wykrzyk­ni­ki falu­ją na wie­trze niczym u Šala­mu­na, i nawet w podob­nych momen­tach zawie­sza­nia oczy­wi­sto­ści, redu­ko­wa­nia napo­ru rze­czy­wi­sto­ści. Oj, zno­wu „rze­czy­wi­stość”, pęta się tu, bied­na, jak kula u nogi. Pierw­sze sko­ja­rze­nie z pisa­niem Jul­ka Rosiń­skie­go oka­za­ło się chy­bio­ne wła­śnie w tym miej­scu, przy oka­zji szu­ka­nia pro­bie­rza real­no­ści. Wspo­mnia­ny Rosiń­ski, owszem, od cza­su do cza­su spusz­cza wyobraź­nię ze smy­czy, nato­miast Gra­biak w ogó­le już smy­czy nie uży­wa, pisząc eufo­rycz­nie i jak­by na haju. I to jest nawet do jakie­goś cza­su pory­wa­ją­ce, potem zaczy­na się nudzić. Pod­kre­ślam, mnie się zaczy­na nudzić, nato­miast sio­strom i bra­ciom z poko­le­nia auto­ra na pew­no nie.

Nato­miast wier­sze Jaku­ba Gut­kow­skie­go, wyczu­wa­ny w nich rytm i pusz­cza­ny na okrą­gło stre­aming z życia zosta­ją w pamię­ci na dłu­żej, o czym być może decy­du­je wyraź­nie sta­wia­na pie­częć rze­czy­wi­sto­ści. Nie ma co od niej ucie­kać, trze­ba ją ura­biać – taką tu sły­szę dewi­zę postę­po­wa­nia poetyc­kie­go. Cze­go efek­tem są tek­sty będą­ce kon­den­sa­cją „syn­te­tycz­no­ści” à la Sosnow­ski i hip­no­tycz­nych „zawie­szeń” spod zna­ku Šala­mu­na. Te dwie matry­ce lirycz­ne zosta­ły prze­ro­bio­ne i wchło­nię­te. Dla­te­go na tle tek­stów Fle­sza­ra i Gra­bia­ka wier­sze Gut­kow­skie­go wyda­ją się doj­rzal­sze, trwa­ją­ce dłu­żej, mniej jed­no­ra­zo­we. Po pro­stu wię­cej się w nich splo­tło – i we fra­zie, i w bystrej, iro­nicz­nej obser­wa­cji póź­no­ka­pi­ta­li­stycz­ne­go świa­ta.

Zaraz po wier­szach Gut­kow­skie­go napo­tka­łem na coś, co zaczę­ło sta­wiać geno­lo­gicz­ny opór jesz­cze więk­szy niż przy lek­tu­rze dzie­ła Aga­ty Dycz­ko. Pod­da­łem się po kil­ku­na­stu linij­kach i pobie­głem po ratu­nek do posło­wia. A tu kon­ster­na­cja, bo nie zna­la­złem ani Grzem­skiej, ani też Skur­ty­sa. Zoba­czy­łem nazwi­sko Ada­ma Kacza­now­skie­go i zro­zu­mia­łem, że w tym ukła­dzie sta­ło się ono sym­bo­lem dezyn­wol­tu­ry, a więc ja jako czy­tel­nik mogę sobie czy­tać Love song Karo­li­ny Kra­sny jak Pie­śni Mal­do­ro­ra Lau­tre­mon­ta, i nikt nie będzie z tre­ści prze­py­ty­wać. Mogę sobie odpły­nąć wraz z autor­ką, zosta­wia­jąc kwe­stie póź­ne­go kapi­ta­li­zmu dale­ko za sobą. On, jak wia­do­mo, nie zosta­wia nas samych ani na moment, czuj­nie patrząc w nasze oczy nawet w toa­le­cie. Ale co tam, na razie mamy pie­śni i mamy wol­ną miłość, tyle nasze­go, co napro­du­ku­je roz­sza­la­ła wyobraź­nia. Czy­ta­jąc dzie­ło Karo­li­ny Kra­sny, zapo­mnij­cie o „uwol­nio­nej wyobraź­ni”. To coś, ten żywioł obra­zo­wo-słow­ny nigdy nie był uwię­zio­ny, zatem bez­ce­lo­wym aktem jest jego uwal­nia­nie; bo to coś odwiecz­ne­go, nur­tu­ją­ce­go, pra­cu­ją­ce­go bez prze­rwy, tyl­ko powin­no­ści spod zna­ku „rze­czy­wi­sto­ści” prze­sła­nia­ją, spy­cha­ją coraz bar­dziej w głąb. Teraz nastał czas wydo­by­wa­nia tej „gli­ny” z poukry­wa­nych doł­ków. Szko­da, że Hen­ryk Bere­za nie dożył, dopie­ro by się roz­tkli­wił przy tej pro­po­zy­cji. Widzę w pro­zo­po­ezji Karo­li­ny Kra­sny speł­nie­nie nie­któ­rych z jego marzeń.

A potem spo­tka­łem utwo­ry Joan­ny Łępic­kiej, i to rze­czy­wi­ście było spo­tka­nie; cho­ciaż na począt­ku myśla­łem, że sur­re­ali­stycz­ne odbar­wie­nie rze­czy­wi­sto­ści w sty­lu „mał­piej, źró­dla­nej róż­ni­cy” sta­je się nużą­cą manie­rą, ale to była tyl­ko pod­pu­cha; to, co mia­łem za ciąg dal­szy fajer­wer­ków wyobraź­nio­wych Karo­li­ny Kra­sny, oka­za­ło się jed­nak czym innym. Z roz­pły­wa­ją­cej się w ustach pro­zy poetyc­kiej zaczę­ło się coś desty­lo­wać. Zaraz napa­to­czy­ła się myśl, że oto rośnie gwiaz­da poetyc­ka pierw­szej wiel­ko­ści, że to styl w sam raz pod nomi­na­cje i nagro­dy. Uwol­nio­ny od owej paskud­nej myśli, zaczą­łem się pła­wić. Czy­sta roz­kosz. Świet­na jest ta nowa poezja, albo­wiem bez­kar­nie pozwa­la się pła­wić. Wróć­my do desty­la­tów: pięk­ne są, tre­ści­we, dyna­micz­ne i nagłe (w sen­sie zaska­ki­wa­nia następ­stwem brzmień i scen). Inte­rak­tyw­ne są, bo ocze­ku­ją od czy­tel­ni­ka jakie­goś opo­wie­dze­nia się albo coś w tym rodza­ju. Widzę ruch, magię, rze­czy­wi­ste dzia­ła­nie sło­wa, ukie­run­ko­wa­ny akty­wizm. Tak się dzie­je u naj­lep­szych, u Rim­bau­da na przy­kład. Może to wła­śnie podob­ny talent? I pomy­śleć, że to na razie tyl­ko skrom­ny „zeszyt ćwi­czeń”, ech.

Przy pro­zie Ewy Ton­dys-Koh­mann zda­łem sobie spra­wę z poznaw­cze­go błę­du. Dany nam do czy­ta­nia kawa­łek pro­zy, trak­to­wa­ny w pierw­szej chwi­li jako samo­dziel­ne opo­wia­da­nie, jest w isto­cie frag­men­tem powie­ści, czę­ścią więk­szej, trud­nej do wyobra­że­nia, cało­ści. Moje impre­sje mają się zatem jak pięść do oka; dopie­ro będąc efek­tem lek­tu­ry cało­ści, mia­ły­by jakiś sens. W takim razie zosta­ję przy tym frag­men­cie i dzie­lę się pierw­szym wra­że­niem. A jest ono takie: opo­wieść ini­cja­cyj­na, gru­pa chło­pa­ków pene­tru­je i zdo­by­wa dostęp­ny im teren, wycią­ga­jąc z tych doświad­czeń, co się da. Mnó­stwo już było takich, podwór­ko­wych i chło­pac­kich, opo­wie­ści, ale muszę przy­znać, że mnie wciąż poru­sza­ją, od razu wrzu­ca­jąc w głąb dzie­ciń­stwa. Tu język jest tak dostęp­ny i otwar­ty, tak pojem­ny, że dopusz­cza do sie­bie nawet śred­nio zain­te­re­so­wa­nych pro­zą tego typu. Swa­da, wigor, dyna­mi­ka nar­ra­cji od razu ude­rza­ją i przy­cią­ga­ją. Kawał krwi­stej pro­zy bez szcze­gól­ne­go uga­nia­nia się za rze­czy­wi­sto­ścią. Jeże­li umiesz opo­wia­dać, ona sama przy­cho­dzi bez łaski.

Ina­czej w pro­zie Łuka­sza Woj­ty­ski. Co chcę powie­dzieć przez to „ina­czej”? Mniej mito­lo­gii, zanu­rze­nia w cza­sie, mniej nostal­gii i przy­wo­ły­wa­nia, mniej tego cze­goś kla­sycz­ne­go, a raczej odwrot­nie: wybu­cha przed czy­tel­nicz­ką i czy­tel­ni­kiem jakieś wiel­kie „tu i teraz”. Ja wiem, czy takie wiel­kie… W każ­dym razie esen­cja teraź­niej­szo­ści, a że ona bywa miał­ka i mała, to inna spra­wa. Jej ana­li­zą zaj­mu­je się Woj­ty­sko. Robi to jako arty­sta, a nie socjo­log czy repor­ter. Wrzu­ca nas w sam śro­dek dzia­nia się rela­cji, postaw, zatrud­nień i zajęć, poka­zu­je ich powierz­chow­ność i byle­ja­kość odbi­te w szyb­ko kar­le­ją­cym języ­ku. Nicze­go i niko­go nie oszczę­dza, dla­te­go chwi­la­mi tro­chę mdli przy lek­tu­rze. Tak ma być.

Myśla­łem o Nata­lii Malek, czy­ta­jąc wier­sze Ame­lii Żyw­czak. Wiem, głu­pie sko­ja­rze­nie, nie tędy dro­ga; w ogó­le muszę się otrzą­snąć, wziąć w garść, nie myśleć o tym, że poet­ka ma kota o imie­niu Poe (tego nie robi się Poe’mu?), i on wcho­dzi jej pod koł­drę – bo wca­le tak nie jest (co udo­wad­nia Jakub Skur­tys w posło­wiu, twier­dząc, że Poe to pająk). No to w koń­cu jak jest? – pyta się czy­tel­nicz­ka (i ja też) przy każ­dym wier­szu. Zdro­wy i świe­ży fer­ment onto­lo­gicz­ny – co i jak jest? – to rzecz nor­mal­na i nie tyl­ko w awan­gar­do­wej poezji wystę­pu­ją­ca. Co poet­ka ma, jaki poka­zu­je język i co się do nie­go raz po raz, przy dłuż­szym lub krót­szym strza­le, przy­kle­ja? I co, tak zle­pio­ne, zło­żo­ne usi­łu­je zna­czyć? A może nie usi­łu­je? Może sobie tyl­ko tak lek­ce pół-zna­czy? Taka czy­tel­nicz­ka sta­rej daty, jak ja, to by tyl­ko o zna­cze­nie pyta­ła, a nie­raz trze­ba odpu­ścić, zado­wa­la­jąc się brzmie­niem gło­sek i sło­wa­mi tak cudow­nie na wol­no­ści. Więc odpusz­czam i natych­miast robi się mniej zobo­wią­zu­ją­co.

3

Tyle tych pierw­szych wra­żeń, impre­sji śli­zga­ją­cych się po inte­re­su­ją­cych powierzch­niach. Może czy­tel­nik poczu­je się zapro­szo­ny, a może ten spo­sób refe­ro­wa­nia odrzu­ci go i posta­no­wi nie się­gać po oma­wia­ny alma­nach. Niech tego ostat­nie­go nie robi. bowiem stra­ci szan­sę na wej­rze­nie w to, co jest po dru­giej stro­nie lustra – lite­rac­kie­go, spo­łecz­ne­go, poko­le­nio­we­go. Zmia­na zacho­dzi coraz szyb­ciej. Trud­no za nią nadą­żyć. Czy napraw­dę muszę?

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry – pań­stwo­we­go fun­du­szu celo­we­go.