Sajgon. Instrukcja obsługi

Nor­mal­ną pro­zę naj­czę­ściej pisze się line­ar­nie, ja tej sztu­ki nie umiem albo – wyssaw­szy z mle­kiem mat­ki zale­ce­nia „szko­ły Bere­zy” – upra­wiać jej nie chcę. Poprze­sta­ję tedy na sca­la­niu frag­men­tów. Przez jakieś dwa, trzy lata prze­la­tu­ją przez zeszyt róż­ne kawał­ki, któ­re potrze­bu­ją tyl­ko iskry, by sta­nąć w nie­ja­kiej jed­no­ści, we wza­jem­nym oświe­tle­niu. Potrzeb­ny jest począ­tek, frag­ment ini­cju­ją­cy sca­la­nie i potrzeb­ne jest oświe­tle­nie, czy­li idea.

Olśnie­nia dozna­łem, bio­rąc udział w auto­bu­so­wej piel­grzym­ce do Czę­sto­cho­wy. Jako wycho­waw­ca kla­sy szó­stej, nie mia­łem wybo­ru. Jecha­łem razem z nimi, by podzię­ko­wać. Nawet nie wie­dzia­łem, że jadę podzię­ko­wać za natchnie­nie, za pomysł. Za przy­pływ mgli­stych uczuć reli­gij­nych.

Tak więc epi­zod piel­grzym­ko­wy roz­po­czy­na mozol­ną wędrów­kę frag­men­tów ku sca­le­niu. Mój lite­rac­ki bliź­niak, mój cień, ów nauczy­ciel pol­skie­go też tam się poja­wia, jed­nak gło­su nie zabie­ra. Tam pero­ru­je Teo­dor Sze­re­me­ta, nauczy­ciel mate­ma­ty­ki.

Naj­czę­ściej zabie­ra­ją głos nauczy­cie­le. Oprócz Sze­re­me­ty docho­dzą do gło­su opie­kun świe­tli­cy Jac­kie­wicz (nawet zaglą­da­my do kry­mi­na­łu, któ­ry usi­łu­je pisać), sio­stra kate­chet­ka Leoka­dia, prak­ty­kant­ka Iza Pal­czak, wuefi­sta Fra­nek War­tok. Oczy­wi­ście, swo­je do nar­ra­cji dokła­da polo­ni­sta Mali­szew­ski, któ­ry dodat­ko­wo raczy nas prób­ka­mi lite­rac­kiej twór­czo­ści i wspo­mnie­nia­mi wzię­te­go juro­ra ogól­no­pol­skich kon­kur­sów poetyc­kich.

Do towa­rzy­stwa naj­czę­ściej zabie­ra­ją­cych głos trze­ba zali­czyć Paw­ła Fry­de­ry­ka Koja­ka, nie­gdy­siej­sze­go ucznia wyżej wymie­nio­nych, obec­nie redak­to­ra róż­nych lokal­nych gaze­tek. Jemu zawdzię­cza­my spoj­rze­nie z uko­sa, z zewnątrz, on w tej szko­le nie pra­cu­je. Paweł ma ambi­cje lite­rac­kie (a któż ich w mia­stecz­ku nie ma?), któ­rych dzien­ni­kar­stwo nie może zaspo­ko­ić. Też sobie coś tam pisze i aktyw­nie uczest­ni­czy w pra­cach Nowo­rudz­kie­go Klu­bu Lite­rac­kie­go „Dzie­więć­sił”. Na posie­dze­niach klu­bu spo­ty­ka­ją się nie­któ­rzy boha­te­ro­wie opo­wie­ści. Kojak jest sekre­ta­rzem. O prze­wod­ni­czą­cym nic nie wie­my. Sta­wiał­bym na Sze­re­me­tę bądź Mali­szew­skie­go.

Było o iskrze, teraz o idei. Sze­re­me­ta zmu­szo­ny do dzięk­czyn­ne­go piel­grzy­mo­wa­nia zro­zu­miał, że nie jest panem swo­je­go losu, że pla­ców­ka, w któ­rej od 25 lat pra­cu­je, dry­fu­je w stro­nę cze­goś zala­tu­ją­ce­go dewo­cją i dogma­tem. Para­doks pole­ga na tym, że rosną­ca kle­ry­ka­li­za­cja jest w zasa­dzie jedy­ną odpo­wie­dzią na postę­pu­ją­cą saj­go­ni­za­cję, ale ten pro­blem na razie zostaw­my.

Wątek piel­grzym­ki i postać sio­stry Leoka­dii otwo­rzy­ły opo­wieść na kwe­stię spo­ru świa­to­po­glą­do­we­go. Sym­bo­lem scy­sji toczo­nej w umy­słach i ser­cach boha­te­rów stał się Joseph Wit­tig, postać – zda­niem miej­sco­we­go pro­bosz­cza – zanad­to dwu­znacz­na. – A co nie jest dwu­znacz­ne? – przed takim pyta­niem sta­ją czę­sto moi nar­ra­to­rzy. – Cze­mu w osta­tecz­no­ści moż­na by zaufać? – sami zaczy­na­ją pytać. Może dobro­ci ser­ca. Może chę­ci zmia­ny świa­ta. I jed­no, i dru­gie jest ilu­zo­rycz­ne, lecz w per­spek­ty­wie jed­ne­go poko­le­nia, na to mgnie­nie, two­rzy pozo­ry tym­cza­so­we­go sen­su.

Naj­pierw myśla­łem o cyklu opo­wia­dań pt. „Nowo­ru­dzia­nie” wzo­ro­wa­nym na „Dubliń­czy­kach” Jame­sa Joy­ca, potem to zarzu­ci­łem. Praw­dą jest, że książ­ka była pisa­na, a raczej frag­men­ty poszu­ki­wa­ły się nawza­jem, gdy czy­ta­łem jed­no­cze­śnie kil­ka innych ksią­żek. Jeśli cho­dzi o plan dys­kur­syw­ny, było to głów­nie dzie­ło „Zwier­cia­dło i lam­pa” M. H. Abram­sa w tłu­ma­cze­niu Marii Bożen­ny Fede­wicz, nato­miast w pla­nie arty­stycz­nym bar­dzo sil­nie oddzia­ła­ły na mnie „Maść na szczu­ry” Bog­da­na Made­ja, „Sto czy­ży­ków” Jerze­go Plu­ty i „Wnie­bo­wstą­pie­nie” Tade­usza Kon­wic­kie­go. Dodał­bym do tego moją sym­pa­tię dla posta­ci i twór­czo­ści Jose­pha Wit­ti­ga, cze­go śla­dy roz­sy­pa­no po całej książ­ce. Na przy­kład jąka­ła Franz War­to­ook z jego opo­wia­da­nia, któ­re­go akcja roz­gry­wa się w oko­licz­nej wsi, stal się tu Fran­cisz­kiem War­to­kiem.

Radzo­no mi, bym nazwę Nowa Ruda wyeli­mi­no­wał i, tak jak w Pró­bach życia, prze­kształ­cił na Sta­rą Porę­bę. Tym razem nie ugią­łem się i gotów jestem ponieść kon­se­kwen­cje. Być może tyl­ko do mnie docie­ra to, że tu o żad­nej dosłow­no­ści nie ma mowy, że jeste­śmy świad­ka­mi gry, jaka toczy się mię­dzy tak zwa­nym fak­tem a inter­pre­ta­cją, mię­dzy tak zwa­ną praw­dą a zmy­śle­niem. Moja fik­cja ma lokal­ne korze­nie, lecz żywię nadzie­ję, że od cze­goś takie­go jak „mała ojczy­zna” ucie­kłem dość dale­ko. Marzy­łem o więk­szej ojczyź­nie wyobraź­ni i iro­nii od cza­su do cza­su zer­ka­ją­cych na jakieś kon­kret­ne, małe podwór­ko. Wszyst­kich tych, któ­rzy bawiąc się na tym podwór­ku, poczu­li się dotknię­ci, nie chcę prze­pra­szać, lecz pro­sić o zro­zu­mie­nie. Wszel­kie podo­bień­stwo jest tyl­ko podo­bień­stwem, niczym wię­cej, i moje wła­dze sądze­nia (two­rze­nia) nie są w sta­nie udzie­lić jasnej odpo­wie­dzi, na ile podo­bień­stwo jest przy­pad­ko­we, a na ile nie.