Sośnicki: wielokrotne symetrie

1

Bo syn jest w czwar­tej, a może już pią­tej. Nic tak nie okre­śla kon­dy­cji poety, jak to, w któ­rej kla­sie jest syn, cór­ka. I to, jak stoi za ple­ca­mi i po raz sie­dem­na­sty powta­rza zada­ny na pamięć tekst Miło­sza. Bere­cik sio­stry i cza­pecz­ka bra­ta. Ten upar­ty rytm wier­sza Miło­sza aż dud­ni w całym miesz­ka­niu. I nie ma wyj­ścia z tego ryt­mu. Tak rodzi się nowa wer­sja, tak się sam­plu­je po poznań­sku. Miło­szo­wa „Dro­ga” rodzi „Dro­gę” Dariu­sza Sośnic­kie­go, napi­sa­ną wespół z synem, z całym domem, podwór­kiem i osie­dlem.

Tak się zaczy­na nowa książ­ka Dariu­sza Sośnic­kie­go pt. Syme­tria. Tak się rodzi ta nie­zwy­kła syme­tria poetyc­ka, cały sze­reg odbić od ścian miesz­ka­nia, a przede wszyst­kim od ścian innych wier­szy, innych poetyk. Tak się roz­gry­wa miste­rium prze­drzeź­nia­nia. Ale jest to życz­li­we prze­drzeź­nia­nie, są to miłe nawią­za­nia, bar­dzo dow­cip­nie spa­ja­ją­ce róż­ne frag­men­ty. Pierw­szy wiersz otwie­ra róż­ne prze­strze­nie. O lite­rac­kiej wspo­mnia­łem, o prze­strze­ni pew­nej tra­dy­cji. Prze­strzeń real­na to blo­ki, jeden przy dru­gim jak kse­ro­ko­pie, „kościół jak sko­ru­pa mał­ża”, jakieś drob­ne osie­dlo­we gesze­fty w sty­lu „Odzież dla Cie­bie”, bar „Rze­pi­cha”, płot ze zmur­sza­łych desek, śmiet­nik, „któ­ry zakwitł kotem”. Gdy­by porów­nać obie prze­strze­nie, tą Miło­szo­wą i tą kre­owa­ną przez Sośnic­kie­go, to real­na prze­strzeń z wier­sza nobli­sty wyda­je się być zmi­to­lo­gi­zo­wa­na i dość umow­na: zaro­śla, gaje, kukuł­ka, doli­na, dach z czer­wo­nym dachem itd. Taki idyl­licz­ny obra­zek rzu­co­ny w twarz pogar­dzie i zagła­dzie. U Sośnic­kie­go, w porząd­ku odwró­co­nej syme­trii, znaj­du­je­my coś wręcz prze­ciw­ne­go” poczu­cie zagro­że­nia w oazie spo­ko­ju i sta­bi­li­za­cji, a przy tym wię­cej dosłow­no­ści i repor­ter­skie­go kon­kre­tu, blo­ko­wy kosmos bar­dziej nama­cal­ny, bar­dziej do uwie­rze­nia. Nie pod­ko­lo­ro­wu­je się czar­no-bia­łych foto­gra­fii. Nie infan­ty­li­zu­je praw­dzi­wych rela­cji mię­dzy dziec­kiem a świa­tem. Bo pierw­szy wiersz zapra­sza do innej jesz­cze prze­strze­ni. Prze­strze­ni dzie­cię­cych prze­żyć. A więc – jak sądzę – nakła­da­ją się tu na sie­bie, two­rząc bar­dzo gęstą mate­rię wier­sza, trzy świa­ty czy raczej trzy per­spek­ty­wy: poetyc­ka (w sen­sie inten­syw­ne­go, aktyw­ne­go nawią­zy­wa­nia), reali­stycz­no osie­dlo­wa i wresz­cie dzie­cię­ca.

Chło­pac­kie ścież­ki krzy­żu­ją się w pierw­szym wier­szu ze „szla­kiem szer­sze­ni”. To znów bar­dzo cha­rak­te­ry­stycz­ne dla spo­so­bu widze­nia świa­ta pro­po­no­wa­ne­go przez poznań­skie­go poetę. To widze­nie bywa nie­kie­dy nie tyle uprosz­czo­ne, co raczej zmi­ni­ma­li­zo­wa­ne, zde­for­mo­wa­ne, tak jak­by przez chwi­lę patrzył na kome­dię ludz­ką jakiś robak, owad, drob­ne żyjąt­ko egzy­stu­ją­ce na pery­fe­riach ludz­kie­go świa­ta. Ale z tych pery­fe­rii jaki ma widok! I w nie­któ­rych frag­men­tach poka­zu­je się to, co bie­ga pod pod­ło­gą, co ukry­wa się w ścia­nach i do cze­go bar­dzo czę­sto jako pierw­sze docie­ra­ją dzie­ci. To dzie­ci „bie­gną sku­lo­ne”, bo tyl­ko one wie­dzą (oraz poeta), skąd szer­sze­nie „bio­rą mate­riał na gniaz­do” i gdzie praw­do­po­dob­nie mają to gniaz­do. To typo­wo dzie­cię­ce zain­te­re­so­wa­nie dla pozor­nie nie­waż­nych dro­bia­zgów świa­ta udzie­la się poecie, współ­kon­sty­tu­ując spo­sób postrze­ga­nia – opi­sy­wa­nia rze­czy, współ­fun­du­jąc posta­wę „tro­pi­cie­la mró­wek”. Boha­ter jest przez to nie­co tajem­ni­czy i chwi­la­mi przy­po­mi­na posta­cie z Schul­za. Pozor­nie oschły, oszczęd­ny w gestach, racjo­nal­ny i „aku­rat­ny” w grun­cie rze­czy roi, żywi się mnie­ma­nia­mi i podej­rze­nia­mi nie licu­ją­cy­mi z god­no­ścią doro­słe­go, nor­mal­ne­go męż­czy­zny. Podej­rze­wa świat o jakiś rodzaj gry i ilu­zji, o ukry­wa­nie zaple­cza, na któ­rym dzie­ją się tak nie­zwy­kłe rze­czy.

Dla­te­go ceni sobie twór­czą obec­ność syna, jego sta­ra­nia o wyświe­tla­nie ukry­tych tajem­nic świa­ta. I dla poety powrót dzie­ci ze szko­ły do domu sta­je się fascy­nu­ją­cą przy­go­dą. Wraz z nimi prze­ży­wa ten powrót, migo­tli­wość zna­czeń, doznań i wcie­leń. Jak­że sub­tel­nie napo­my­ka się o tym. Bieg sku­lo­nych posta­ci może być frag­men­tem przy­go­do­we­go fil­mu roz­gry­wa­ją­ce­go się w wyobraź­ni dzie­ci, naj­le­piej o pira­tach zaata­ko­wa­nych prze nie­zna­ne lata­ją­ce stwo­ry. Lecz tak­że frag­men­tem wojen­nych zma­gań, może nawet jakimś powsta­niem. Bie­gnie­my sku­le­ni jak powstań­cy z butel­ka­mi z ben­zy­ną w rękach. To „nieść gło­wy nad bary­ka­dą” brzmi zupeł­nie jak z Baczyń­skie­go.

Ileż warstw nakła­da się na sie­bie w naj­prost­szym wier­szu auto­ra Mar­le­wa, ile zna­czeń i współ­ro­zgry­wa­ją­cych się obra­zów. Banal­ny Poznań sta­je się mitycz­ną prze­strze­nią nie­by­wa­łych prze­żyć, pierw­szych doznań, a na byle jakim podwór­ku z wyspą śmiet­ni­ka pośrod­ku toczy się po raz milio­no­wy histo­ria Ody­se­usza i jego towa­rzy­szy. Naj­bar­dziej ponu­ry, prze­ciw­le­gły brzeg podwó­rza stać się może roz­le­głą pla­żą, na któ­rej leżą kości wyli­za­ne przez sól, a z pia­chu wysta­je wiel­ka sko­ru­pa mał­ża przy­po­mi­na­ją­ca jako żywo osie­dlo­wy kościół. W naj­drob­niej­szej meta­fo­rze ten jeden cel: zacza­ro­wy­wa­nie świa­ta, zama­zy­wa­nie kon­tu­rów real­no­ści, rze­ko­mo jedy­nej, „obiek­tyw­nej” rze­czy­wi­sto­ści.

2

Wróć­my pamię­cią, Czy­tel­ni­ku, do daw­niej­szych wier­szy auto­ra . Już wte­dy wytrwa­le kła­dzio­no cień tajem­ni­cy na każ­dą rzecz i pokry­wa­no lakie­rem nie­zwy­kło­ści banal­ne frag­men­ty świa­ta. Nigdy jed­nak tak cier­pli­wie, z taką życz­li­wo­ścią i miło­ścią jak teraz. Głu­pie sło­wo „doj­rza­łość” ciśnie się na usta. Pozwo­lę sobie powró­cić tutaj do kil­ku myśli zawar­tych w szki­cu „Sośnic­ki: 55 wier­szy” opu­bli­ko­wa­nym kil­ka lat temu na łamach poznań­skie­go kwar­tal­ni­ka „Pro arte”.

Naj­więk­szy, jak sądzę, krok zro­bio­ny został mię­dzy tajem­ni­czym trze­cio­obie­go­wym debiu­tem pt. Pod cię­ża­rem traw, a ofi­cjal­nym debiu­tem pod patro­na­tem ostro­łęc­kiej „Pra­cow­ni” zaty­tu­ło­wa­nym Mar­le­wo. Wyda­je mi się jed­nak, że róż­ni­ca pomię­dzy Mar­le­wem a Ika­ru­sem jest rów­nie poważ­na, może nawet para­dyg­ma­tycz­na. To (czy­li „Mar­le­wo”), co bra­łem za dość bez­po­śred­nią rela­cję, bli­ską „bru­Lio­no­wej” szorst­ko­ści, wło­żo­ne w nową struk­tu­rę postrze­ga­nia, w świa­tło „Ika­ru­sa”, sta­je się mniej jasne i oczy­wi­ste. Życie w wier­szu i rodzaj osa­du są wskaź­ni­ka­mi kre­acji, a nie tyl­ko meta­fo­ry­za­cją typo­wych sytu­acji egzy­sten­cjal­nych, ewo­ka­cją klau­stro­fo­bicz­nej pry­wat­no­ści. A więc osad, jaki pozo­sta­je, to już nie posmak współ­czu­cia i wra­że­nie wej­ścia w głę­bie intym­no­ści, teraz to dodat­ko­wo: nie­ja­sność, zmie­sza­nie, zakło­po­ta­nie. Prze­sta­je ważyć real­ność pęcz­nie­ją­cych wor­ków na śmie­ci i gni­ją­cych pod­łóg. Ponow­nie odczy­ta­ny wcze­sny wiersz Sośnic­kie­go przede wszyst­kim  b r z m i.

Wiel­kie kro­ki sta­wia­ne przez kolej­ne książ­ko­we pro­po­zy­cje Sośnic­kie­go i zaczy­na­ją­cy się już w Mar­le­wie pro­ces „odbar­wia­nia wier­sza” – stop­nio­we­go pozba­wia­nia go cech oso­bi­stej kon­fe­sji, kie­ro­wa­nia go w stro­nę „pro­du­ko­wa­nia pięk­ne­go przed­mio­tu”. Nie dostrze­głem tego przy pierw­szym kon­tak­cie z Mar­le­wem. Zlek­ce­wa­ży­łem brzmie­nie. Zlek­ce­wa­ży­łem tra­dy­cję, z któ­rej wywiódł się – jak sądzę – poetyc­ki zapał mło­dziut­kie­go stu­den­ta filo­zo­fii z Pozna­nia. Sośnic­ki ter­mi­no­wał u Wojacz­ka i uda­ło mu się prze­two­rzyć ową fascy­na­cję w swo­istą, już wła­sną, muzycz­ność. Egzy­sten­cja egzy­sten­cją i, owszem, tra­gicz­ny wymiar losu, ale to jesz­cze, albo przede wszyst­kim, musi brzmieć. Mar­le­wo zaczy­na się suchą i jak­by celo­wo aryt­micz­ną notat­ką o per­ma­nen­cji osa­du i spe­cy­fi­ce osa­dza­nia się w wier­szu przy­pad­ków życia. To zasad­ni­czy pro­blem – jak się jed­no o dru­gie zaha­cza i wza­jem­nie osa­dza. Następ­nym wier­szem jest już jed­nak „eks­pre­sja brzmie­nia”, kla­sycz­ny sonet, popis wir­tu­oze­rii ryt­mu i skąd­inąd zna­nej tona­cji.

Męż­czy­zno miesz­ka­ją­cy w wil­got­nych poko­jach,
któ­ry pło­dzisz syna w cie­niu pod scho­da­mi -
zosta­nie ci ten po mnie. Smut­na stro­no moja,

męż­czy­zno, któ­ry nosisz star­ga­ne ubra­nie,
docze­kasz się swe­go – na razie mnie zostaw,
chłop­cze malo­wa­ny rybim tłusz­czem w usta.

Są w Mar­le­wie utwo­ry kon­wen­cjo­nal­ne i są już zapo­wie­dzi kro­ku w Ika­ru­so­wą pono­wo­cze­sność, te – rzekł­bym – „spod wła­snej dło­ni”; do nich zali­czył­bym „Przed­wio­śnie”, „Mróz”, „Odwrót”, „Gorącz­kę”, „Odwilż”. Lecz wspo­mnia­na kon­wen­cjo­nal­ność jest dość nie­zwy­kła: szorst­kie, suro­we zapi­sy z „mar­le­wiań­skiej kro­ni­ki” – koń­ce zimy, począt­ki wio­sny, dro­bin­ki kurzu wiru­ją­ce w powie­trzu, szy­fro­wa­nie w gra­ni­cach dość zna­nej her­me­neu­ty­ki… po krań­ce ską­pe­go podwór­ka. Te wier­sze roz­wi­ja­ją pro­gram zawar­ty w nie­zwy­kłym, przy­znaj­my, sone­cie „Męż­czy­zno łysie­ją­cy, chłop­cze malo­wa­ny”. A więc: w wil­got­nych poko­jach, pło­dzisz syna, w cie­niu pod scho­da­mi, smut­na stro­na, star­ga­ne ubra­nie, rybi tłuszcz. Taka oto kon­wen­cjo­nal­ność poszcze­gól­nych roz­pi­sań sytu­acji poby­tu w pew­nym zakąt­ku pew­nej rusty­kal­nej dziel­ni­cy wiel­kie­go mia­sta, w pew­nym miesz­ka­niu wynaj­mo­wa­nym w sta­rym zawil­go­co­nym budyn­ku.

Naj­nie­zwy­klej­sza jest wibra­cja na koń­cu języ­ka, nowy rodzaj sone­tów, w któ­rych docho­dzą do gło­su inne gło­sy i two­rzy się jazgot, pono­wo­cze­sna poli­fo­nia. Zaczy­na się coś takie­go dziać w czwar­tym wier­szu Mar­le­wa, w „Przed­wio­śniu”. Typo­wa dla Sośnic­kie­go pre­cy­zyj­na rela­cja mete­oro­lo­gicz­na prze­szy­ta jest tu kon­tra­punk­to­wy­mi wtrę­ta­mi – w czy­tel­ni­ku pozo­sta­je osad, któ­ry w pierw­szym odru­chu tłu­ma­czy sobie jako dozna­nie „wie­lo­ści rze­czy­wi­sto­ści”. Rze­czy­wi­stość wier­sza jest wypad­ko­wą kil­ku pod­ręcz­nych i zaokien­nych rze­czy­wi­sto­ści. Wiersz zaczy­na się i koń­czy nor­mal­nie, jak wie­le innych w tomi­ku opi­sów ogród­ka, tra­wy, ścież­ki, szam­ba etc. I nagle w te zna­jo­me ramy wkra­da się obcość – wła­ści­wie nie wia­do­mo skąd i nie wia­do­mo po co zabie­ra głos gospo­darz, czy­li ktoś, kto jest u sie­bie. Wiersz sta­je się nar­ra­cją sub­lo­ka­to­ra, chcia­ło­by się rzec – wiecz­ne­go sub­lo­ka­to­ra. Na odczy­ta­nie wier­sza, a następ­nie całej książ­ki, kła­dzie się cień nie­za­ko­rze­nie­nia i nie­za­do­mo­wie­nia. Nie wyda­je się przy tym, żeby boha­ter był z tego powo­du nie­szczę­śli­wy. Dla nie­go to żaden cień, raczej blask. On czu­je się cał­kiem nor­mal­nie w swej nomadz­kiej struk­tu­rze i zupeł­nie trzeź­wo rzu­tu­je ją na świat jak na sku­pi­sko takich wła­śnie codzien­nych i zwy­kłych „nie­eg­zal­to­wa­nych nie­za­ko­twi­czeń”.

Już w „Osa­dzie”, w pierw­szych sło­wach książ­ki, pierw­szych sło­wach Nowe­go Poety mówi się o „naszym życiu w wier­szu”. Naszym – ludz­kim. Naszym – poetyc­kim. Wresz­cie „naszym” – rodzin­nym, two­rzo­nym w wspól­no­cie przez „malo­wa­ne­go chłop­ca” i nie­ma­lo­wa­ną kobie­tę. Boha­te­ra i boha­ter­kę. Z kimś się prze­cież pło­dzi pod scho­da­mi. Z kimś się cze­ka – „patrzy­my przez okno” – na doga­sa­nie zimy. Komuś się mówi – „chodź” do ogro­du (fascy­nu­ją­ce jest to współ­speł­nia­nie się odwiecz­ne­go topo­su ogro­du w zde­rze­niu z suchot­ni­czym orga­ni­zmem kosz­mar­ne­go miesz­ka­nia). Z kimś zapeł­nia się pust­kę śmie­cia­mi, ogrze­wa strzę­py poście­li etc. Tego sone­tu wbrew pozo­rom nie napi­sał Rafał Woja­czek…

Znam ludzi, umiem brać się w garść,
gar­ścią pasku umiem cisnąć w oczy.
Jest pleśń – ale jest bez­piecz­nie,
cia­sno – ale ja się miesz­czę.

Nie, tej dło­ni niko­mu nie podam,
star­czy liczyć na sie­bie – do pię­ciu.
Jest grzyb – ale nie ma gło­du.

Mnie nie wol­no być nie­ostroż­nym,
ja mam żonę, dziec­ko i talent.

A i „grzyb” – wbrew pozo­rom – nie bar­dzo wspól­ny ze „wstrę­tem” Świe­tlic­kie­go. Boha­ter Sośnic­kie­go jest doj­rzal­szy. To ktoś, kto wycią­gnął wnio­ski, ujarz­mił neu­ro­zę. Jesz­cze jeden przy­czy­nek do róż­ni­cy mię­dzy „Rocz­ni­kiem 69” a bru­Lio­ni­ta­mi – więk­sza samo­kon­tro­la, świa­do­mość for­my (bar­dziej odpo­wie­dzial­ne życie w wier­szu – sty­li­za­cja, cudzy­słów, kon­tra­punkt, pro­duk­cja pięk­ne­go ame­ta­fi­zycz­ne­go przed­mio­tu), pano­wa­nie nad roz­pa­czą, zno­sze­nie pora­ża­ją­cej poje­dyn­czo­ści jakąś mimo wszyst­ko czu­łą podwój­no­ścią. Nie wol­no być nie­ostroż­nym! No tak. Cokol­wiek by to znaczyło.(Tu jed­nak Woja­czek zro­bił dla nas wie­le. Umie­my powstrzy­my­wać się od samo­bój­stwa. Mamy żony, dzie­ci, zawil­go­co­ne miesz­ka­nia w odra­pa­nych rude­rach. Talent? Sło­wo nie na miej­scu.)

W rzę­dzie naj­czę­ściej poja­wia­ją­cych się słów zde­cy­do­wa­ny pry­mat zbio­ru okre­śleń kli­ma­tycz­no-atmos­fe­rycz­nych. W tej komu­ni­ka­cyj­nej sucho­ści (co dru­gi wiersz to jak­by radio­wa wzmian­ka o aktu­al­nym sta­nie pogo­dy z uwzględ­nie­niem jej oddzia­ły­wa­nia na wraż­li­wych) ginie, a raczej ugi­na się pod sto­sem uwa­run­ko­wań pogo­do­wych, tak zwa­ny boha­ter. Bled­nie, maja­czy, zni­ka. Chwi­la­mi napraw­dę wyda­ją się waż­niej­sze od owe­go bla­de­go cie­nia te wszyst­kie kąśli­we uwa­gi o odcho­dzą­cej zimie, nad­cho­dzą­cej wio­śnie, dła­wią­cym się lecie i dostoj­nie­ją­cej jesie­ni. Zda­nia typu „nie zadzwo­nię, nie zacznę, nie poja­dę” giną w natło­ku uszcze­gó­ło­wień typu „chwy­cił mróz, paź­dzier­nik koń­czy się, dru­gi dół ze śmie­cia­mi w tym roku, przed świ­tem nawo­łu­ją się pocią­gi, wil­goć tra­wi deski pod­ło­gi, odwilż przy­szła z odsie­czą, wró­ble się kłę­bią, śnieg gni­je, wiatr loku­je swój gwizd” etc. (Przed­po­łu­dnia, poran­ki, noce, przed­świ­ty, sobo­ty, nie­dzie­le, paź­dzier­ni­ki.) Po pro­stu posu­nię­cia i ruchy tak zwa­ne­go pod­mio­tu – bez­wol­ne­go i kon­wen­cjo­nal­ne­go aż do kary­ka­tu­ry – jak­by mniej zna­czą i mniej cie­ka­wią niż w bar­dziej wyra­zi­sty spo­sób opi­sa­ne posu­nię­cia, ruchy i meta­mor­fo­zy tak zwa­ne­go tła – tu bios­fe­ry bar­dziej niż socjos­fe­ry.

Postać, cen­trum mówie­nia, śro­dek cięż­ko­ści wier­sza – chwie­je się, waha, zani­ka nie tyle w natło­ku przy­wo­ły­wa­nych ludz­kich gło­sów, co raczej w poli­fo­nii drob­ne­go wszech­by­tu, owe­go całe­go dooko­la: od dołu na śmie­ci poprzez piw­nicz­ny odór, pleśń i kurz oraz tra­wę, kału­że, gaw­ro­na na podwór­ku do plam na nie­bie, obło­ków, zmian tem­pe­ra­tu­ry i rodza­jów odgło­sów wyda­wa­nych przez wiatr. Tu hory­zont poznaw­czy jest zaskle­pio­ny. Trans­cen­den­cja w tra­dy­cyj­nym sen­sie – zero­wa, a typo­wa rela­cja mię­dzy pod­mio­tem a nie­skoń­czo­no­ścią (góra – dół) sta­je się dro­bia­zgo­wym i trzeź­wym spra­woz­da­niem sumien­ne­go bycia pośród cie­ka­wo­stek skoń­czo­no­ści, gdzie „dół” zosta­je ska­ry­ka­tu­ro­wa­ny (spro­fa­no­wa­ny), a „góra” może być jedy­nie górą stro­ju kąpie­lo­we­go w trą­cą­cej ple­śnią sza­fie.

I wresz­cie Ika­rus; mię­dzy Mar­le­wem a Ika­ru­sem czte­ro­let­nia prze­rwa. Trzy­dzie­ści sześć wier­szy; dzie­więć  d o b r y c h  wier­szy na rok – cóż za poko­ra! I jesz­cze to: decy­zja o wyda­niu książ­ki w warun­kach pra­wie cha­łup­ni­czych, w nie­wiel­kiej ilo­ści egzem­pla­rzy. Poezja sta­ła się teraz napraw­dę waż­na, bo waż­na dla nie­licz­nych. Kon­den­su­je się i kom­pli­ku­je. Może nawet her­me­ty­zu­je pod coraz istot­niej­szym patro­na­tem mode­lu postę­po­wa­nia poetyc­kie­go – ale to nie­ko­niecz­nie zna­czy, że poezji – Sosnow­skie­go. (Świe­tlic­ki i ta kom­pa­nia zosta­ją dale­ko w tyle.) To wła­śnie dzie­je się z poezją Sośnic­kie­go. Peł­na eman­cy­pa­cja. „Mam się zasło­nić albo skom­pli­ko­wać?” Zale­ży mu coraz bar­dziej na stwa­rza­niu tajem­ni­cy, dopa­da­niu jej wier­szem, two­rze­niu tajem­ni­czo­ści. Zro­bi­ło się w jego świe­cie odro­bi­nę jaśniej, tro­chę rado­śniej, ale tym bar­dziej nie może­my być nicze­go pew­ni. Owszem, boha­ter opu­ścił „Mar­le­wo”, wyniósł się wresz­cie z tego wil­got­ne­go gro­bow­ca, cho­ciaż kil­ka­krot­nie zapo­wia­dał, że nie jest to moż­li­we. Jak mi się wyda­je, Sośnic­ki poże­gnał się defi­ni­tyw­nie z poetyc­kim deter­mi­ni­zmem, z mniej lub bar­dziej kom­pli­ko­wa­nym rela­cjo­no­wa­niem sytu­acji byto­wych. Ostat­nie lata bar­dzo wzbo­ga­ci­ły jego warsz­tat (i myśle­nie o poezji), nabrał post­mo­der­ni­stycz­nej ogła­dy i nadał jej nie­zwy­kłe rysy wła­snej twa­rzy. Jego mie­szan­ki dźwięcz­nych – a jak­że – lini­jek wypeł­nio­nych imie­sło­wa­mi, rze­czow­ni­ka­mi, cza­sow­ni­ka­mi nigdy nie są mar­twe i sztucz­ne, nie dopro­wa­dza­ją do znie­cier­pli­wie­nia. Duch tu cią­gle prze­wa­ża nad kom­bi­na­to­rycz­ną mate­rią. Wiel­kie mia­sto jawi się jako ciąg obraz­ków z pta­ka­mi – o para­dok­sie! – i drze­wa­mi w roli głów­nej. To z nimi się roz­ma­wia, do nich się mówi. A przede wszyst­kim trium­fal­nie opi­su­je. Poezja Dariu­sza Sośnic­kie­go dostą­piw­szy her­me­tycz­ne­go wta­jem­ni­cze­nia, wydo­sko­na­li­ła opis do takie­go stop­nia, że pozo­sta­wio­ny sam sobie, bez żad­nych ego­tycz­nych wtrę­tów, świe­ci jak naj­czyst­szy liryk, wyzna­nie wypo­wie­dzia­ne nazwa­mi ulic, gatun­ka­mi drzew i pta­ków etc. Wci­ska się mię­dzy nie ten bied­ny pod­miot i chcąc coś od sie­bie powie­dzieć, prze­my­ka się mię­dzy tajem­ni­czo­ścią nastro­ju a per­fek­cją opi­su – i coraz go mniej. Uko­ły­sa­ni pozor­ną mono­to­nią Mar­le­wa tru­chle­je­my przy łami­głów­kach Ika­ru­sa. Olśnie­wa­ją­ca kaska­da orni­to­lo­gicz­no-poetyc­ka „Pta­siej pio­sen­ki” jest jak uwer­tu­ra do zupeł­nie nie­obli­czal­nej sym­fo­nii (poprzez „Pio­sen­ką miło­sną” docho­dzą­cej do fina­łu – „Pio­sen­ki osie­dlo­ne­go”), któ­rą na dobrą spra­wę nie potra­fię nazwać, „nie mogę przy­po­rząd­ko­wać żad­nej z odmian”. Chy­ba że o to wła­śnie cho­dzi – naj­bar­dziej ambit­ne i poszu­ku­ją­ce ruchy mło­dej poezji zwią­za­ne są z sytu­acją, w któ­rej „prze­sta­je cokol­wiek wyni­kać”, bo wyni­ka zbyt wie­le naraz, w zbyt dużym tło­ku, zagęsz­cze­niu, spię­ciach i olśnie­niach wybu­ja­łej „inte­li­gen­cji języ­ko­wej”.

3

Kla­sy­ka gatun­ku. Nale­ża­ło­by czy­tać nie­któ­re wier­sze z Syme­trii z czymś kla­sycz­nym w ręce. Jakieś „Nie­wia­ry­god­ne przy­go­dy Mar­ka Pie­gu­sa” na przy­kład. Bądź inne pozy­cje trak­tu­ją­ce o świe­cie jede­na­sto – i dwu­na­sto­lat­ków. To tacy wła­śnie uga­nia­ją się za pił­ką na podwór­ku poety. I towa­rzy­szą im nie­śmier­tel­ne fra­zy z Niziur­skie­go. Gesty i zacho­wa­nia po wie­le­kroć powie­la­ne w set­kach mło­dzie­żo­wych powie­ści. Może tyl­ko język się zmie­nił. Już inne grep­sy lata­ją w powie­trzu. Ale cią­gle ta sama wybi­ta szy­ba, pospiesz­ny tupot, zabra­na pił­ka. Szy­der­czy śmiech Tom­ka Sawy­era, poły­ka­ne łzy Nemecz­ka.

W dru­gim wier­szu nowe­go tomu („Inau­gu­ra­cja run­dy wio­sen­nej”) kli­mat jak­by z Dąbrow­skiej czy Nał­kow­skiej. War­to wró­cić do tych sta­rych opo­wia­dań o dzie­ciach z podwór­ka, o rela­cjach w gro­ma­dzie. Bo na tym tle widać odkryw­czość Sośnic­kie­go. Jego spoj­rze­nie z góry mocu­ją­ce się ze spoj­rze­niem od środ­ka, z głę­bi dusz nasto­let­nich boha­te­rów. Oschłość i tkli­wość. A swo­ją dro­gą bar­dzo mnie cie­ka­wi, czy syn poety ma w swo­jej czy­tan­ce opo­wia­da­nie Marii Dąbrow­skiej pt. „Olek” albo te zna­ko­mi­te frag­men­ty (np. „Pies”) z „Uśmie­chu dzie­ciń­stwa”. Moje dzie­ci to mia­ły. Coś sły­szę podob­ne­go, bliź­nia­czą nutę trzeź­we­go spoj­rze­nia na dziec­ko, jego psy­chi­kę, spo­sób postrze­ga­nia świa­ta.

A więc poeta dora­sta razem ze swo­imi dzieć­mi. Jak każ­dy męż­czy­zna. Prze­ra­bia histo­rię świa­ta na nowo. Podob­no cze­ka nas jesz­cze trze­cia run­da, doty­czy wnu­ków. Poży­je­my, zoba­czy­my. Na razie wra­ca­my na podwór­ko. Jest tu taki jeden, co „okrę­ca się w kół­ko po każ­dym strza­le na bram­kę.” I jest też taki, co ma sio­strę. Opis tej sio­stry to etiu­da rze­czo­wej tkli­wo­ści, ist­ny cud wcie­le­nia się, empa­tycz­ne­go zej­ścia pomię­dzy te „nie­do­ro­słe cie­nie” krzą­ta­ją­ce się wśród pojem­ni­ków na śmie­ci. Być sio­strą blon­dy­na. Stać z boku i patrzeć na zabło­co­ne podwó­rze. Na tego z klat­ki naprze­ciw. Tego naj­gor­sze­go. Nie tyle dla niej, co dla reje­stra­to­ra wyda­rzeń, pro­szą­ce­go z wyso­ko­ści o spo­kój, prze­ma­wia­ją­ce­go. Ale ten reje­stra­tor, egze­ku­tor praw miesz­kań­ców, ustę­pu­je, ule­ga prze­py­cho­wi wyda­rzeń roz­gry­wa­ją­cych się mie­dzy dwo­ma trze­pa­ka­mi. Stra­szy na niby ode­bra­niem pił­ki. W grun­cie rze­czy jest zafa­scy­no­wa­ny. W podwór­ko­wo-dzie­cię­cych wier­szach Sośnic­kie­go to chy­ba jest naj­lep­sze. Fascy­na­cja i prze­nik­nię­cie, dotar­cie do isto­ty, któ­ra jest medy­ta­cją nad losem, zary­so­wu­ją­cym się losem dzie­cię­cych posta­ci.

Owa isto­ta wią­że się z „dzia­ła­niem innych rze­czy”. Dzie­cia­ków z osie­dla nie zło­wi się na „meta­fi­zycz­ny dreszcz”. Prze­cież nawet ksiądz jest dla nich paja­cem. Odbie­ra­ją wszyst­ko na innych falach. To fascy­nu­je poetę i dzię­ki nie­mu tak­że czy­tel­ni­ka. Zaglą­da­my za pod­szew­kę zupeł­nie inne­go świa­ta. „To jest kla­sa czwar­ta w tym roku szkol­nym…”. Dziew­czyn­ki już wszyst­ko wie­dzą, chłop­cy się krę­pu­ją. Ale uda­ją zain­te­re­so­wa­nie. Demon­stru­ją brak skrę­po­wa­nia. Czyż­by Sośnic­ki kie­dy­kol­wiek pra­co­wał w szko­le? Nie musiał. Czy­ta to wszyst­ko z twa­rzy syna i jego kum­pli. Ma to jak na dło­ni. A tytuł wier­sza stwa­rza nagle (być może tyl­ko w mojej ima­gi­na­cji, ale mam pra­wo, jestem czy­tel­ni­kiem) bar­dzo sze­ro­ki hory­zont egzy­sten­cjal­ny. Oto następ­ni do raju, w „kolej­ce do kse­ro”. Całe to doj­rze­wa­nie, muta­cja, prze­po­czwa­rze­nie i dostą­pie­nie zaszczy­tu współ­uczest­nic­twa w glo­bal­nej pro­kre­acji, bio­lo­gicz­nej kse­ro­ko­pii. A przy­po­mi­nam – poeta stał tyl­ko w kolej­ce w osie­dlo­wym „punk­cie kse­ro” za kole­żan­ką syna z kla­sy. Strach tego Sośnic­kie­go pusz­czać na mia­sto, zaraz całe „epo­pe­je ducha” two­rzy.

Żar­ty żar­ta­mi, ale to wszyst­ko ma jakiś sens, docie­ra bowiem do dal­szych zna­czeń tytu­ło­wej syme­trii. W świe­tle ostat­nich frag­men­tów moż­na chy­ba mówić o syme­trii świa­tów, o wza­jem­nym odbi­ja­niu się doj­rza­ło­ści w nie­doj­rza­ło­ści, dzie­cięc­twa w doro­sło­ści, o ich poko­jo­wym – albo i nie – współ­ist­nie­niu. Seria lustrza­nych odbić z podwór­ka wpły­wa na boha­te­ra, któ­ry roz­po­czy­na mozol­ną wędrów­kę w głąb wła­snej wraż­li­wo­ści i pamię­ci. Powro­ty do dzie­ciń­stwa. Ubo­gie to są wzmian­ki, ale bar­dzo istot­ne. Cień wła­sne­go dzie­ciń­stwa jakoś kon­fi­gu­ru­je bla­ski dzie­ciń­stwa obser­wo­wa­ne­go, prze­ży­wa­ne­go wraz z synem. Jest odle­głym tłem, do któ­re­go wra­ca się raczej nie­chęt­nie.

„Ja na wstę­pie o tym”. Tak by moż­na nazwać struk­tu­ral­ną decy­zję twór­cy doty­czą­cą wymo­wy ukła­du poszcze­gól­nych ele­men­tów cało­ści. Otóż po cyklu omó­wio­nych wier­szy, po takim roz­po­czę­ciu zbio­ru, poja­wia się tekst nie­ja­ko pod­su­mo­wu­ją­cy „pieśń na wej­ście”. Mówi się tam o wybo­rze este­ty­ki. I przede wszyst­kim pada jak zaklę­cie sło­wo „syme­tria”. „Musi być syme­tria w rze­czach tego świa­ta, / sko­ro mamy dwie ręce, dwo­je oczu, uszu / i w koń­cu dwie pół­ku­le mózgu.” I przede wszyst­kim ujaw­nia się mądrość pod­mio­tu, któ­ry ze sto­ic­kim spo­ko­jem wygła­sza swo­ją ora­cję na temat porząd­ku świa­ta. Porzą­dek ten opie­ra się na syme­trii. To ona jest pod­sta­wo­wa zasa­dą bytu. Tę myśl dedy­ku­je się nie tyl­ko Tade­uszo­wi Pió­rze. Pra­wem syme­trii rzą­dzi się wszyst­ko, zarów­no góry i doli­ny, jak wnę­trze naszej psy­chi­ki wysy­ła­ją­ce raz po raz prób­ne balo­ny nastro­jów. Tak więc opo­wieść o cudow­nym dziec­ku jest opo­wie­ścią o wybry­ku natu­ry, któ­ry syme­trycz­nie musiał zostać zneu­tra­li­zo­wa­ny innym wybry­kiem – pię­cio­let­nim idio­tą sika­ją­cym ze szczę­ścia na widok świa­teł­ka. A „jaw­nym agen­tem syme­trii” jest gra­ni­cach tej opo­wie­ści bły­ska­wi­ca, wysłan­nik żywio­łu, ramię spra­wie­dli­wo­ści sto­ją­cej nad ludź­mi i rze­cza­mi. Tyl­ko dla­cze­go zosta­ło to zade­dy­ko­wa­ne Tade­uszo­wi Pió­rze? Kim on jest w kano­nie „pew­nej este­ty­ki”? Ten cudow­nie tajem­ni­czy tekst ma swo­je dal­sze tajem­ni­ce. W każ­dym razie doty­czy dziec­ka, a raczej dzie­ci. Są to „dzie­ci ciut nie­obec­ne, cudow­ne i dzi­kie, / któ­re wsta­ją w połu­dnie, nie chcą się uśmie­chać / i naj­chęt­niej pozu­ją foto­re­por­te­rom / z wywa­lo­nym języ­kiem.” I w zasa­dzie na tym koń­czy Sośnic­ki swą ody­se­ję z podwór­ka. Następ­ne tek­sty doty­czą doro­słych. Por­tre­tu­ją kil­ka wyima­gi­no­wa­nych (lecz moż­li­wych) posta­ci, nawet cytu­ją ich zagad­ko­we sło­wa. Jesz­cze tyl­ko w „Chiń­skim zodia­ku” poja­wia się zarys pią­to­kla­si­sty. I już nie­waż­ne, czy to sam poeta, czy też jego syn. Wie­my dobrze, że „Naszą szka­pę” i „Łyska z pokła­du Idy” prze­ra­bia­ło się w pią­tej kla­sie. Załóż­my więc, że boha­te­rem tek­stu jest sam poeta posta­wio­ny w dość nie­zwy­kłej sytu­acji sma­ko­sza orien­tal­nych potraw. Wspo­mi­na przy tym wszyst­kie zwie­rząt­ka swe­go dzie­ciń­stwa. I poja­wia się moż­li­wość spo­ży­cia takie­go osob­ni­ka. Chiń­czy­cy ją gwa­ran­tu­ją. W pią­tej kla­sie oma­wia się rów­nież baj­kę Kra­sic­kie­go pt. „Przy­ja­cie­le”. Wśród ser­decz­nych przy­ja­ciół boha­te­ra tra­fił szlag. Psy go zja­dły. I pogłos tego oma­wia­nia, lek­tu­ro­wy refleks wpa­da mię­dzy wier­sze. Owca nie będzie spo­ży­ta. Cho­ciaż nie wzię­ła na grzbiet kró­li­ka. Oczy­wi­ście, w ory­gi­na­le jest zając. Co osta­tecz­nie zosta­ło wybra­ne? Smok. Tak – „Smo­ka by spró­bo­wał.”

W ten spo­sób punkt cięż­ko­ści prze­su­wa się w Syme­trii (mniej wię­cej w tym miej­scu) z cze­goś reali­stycz­ne­go na coś bar­dziej oni­rycz­ne­go. I to cie­ka­we, że jeśli ten realizm i rze­czo­wość były dziec­kiem pod­szy­te, to oni­ryzm defi­niu­je świat doro­słych. Doro­słość jako mniej real­na, mniej pew­na? Cie­ka­wa, ale nie wiem na ile – w świe­tle wier­szy – sen­sow­na hipo­te­za. Ale to też ciąg dal­szy rosz­czeń syme­trii, któ­ra żąda wyra­zi­ste­go walo­ry­zo­wa­nia, a następ­nie wyrów­ny­wa­nia rachun­ków, napra­wia­nia szkód. Tu doj­rza­łość jest tak doj­rza­ła, że wła­ści­wie jako przej­rza­ła osu­wa się w ramio­na snu, co w pierw­szej odsło­nie tomi­ku, w sce­nach dzie­cię­cych, było­by nie do pomy­śle­nia. I czy­ta­my wów­czas coś tak „wręcz nie­moż­li­we­go” jak to:

Sen­ne godzi­ny

Sen­ne godzi­ny mija­ją
żwa­wo wypo­wia­da­ne głup­stwa:
góry pogię­te­go żela­stwa
na pobo­czach dro­gi,
chat­ka rdzy,
ogni­sko zapal­ne;
pole tłu­czo­ne­go szkła
poro­słe topi­nam­bu­rem.

Ogni­sko zapal­ne,
ale ten ogień
śli­zga się po bru­dzie,
zaj­mu­je gło­wę dmu­chaw­ca,
wspi­na się po fira­nie
i prze­pa­la żarów­kę.

Czy to napi­sał Dariusz Sośnic­ki? Artur Bursz­ta twier­dzi, że tak. Ależ nie kłóć­my się. Bo Dariusz Sośnic­ki nigdy reali­stą nie był. Jaki tam repor­ter, cóż to za bzdu­ry. To kre­ator wewnętrz­nych świa­tów i tyl­ko poczu­cie syme­trii nie pozwa­la mu się cał­ko­wi­cie ode­rwać od rze­czy­wi­sto­ści. O tym opo­wia­da­ją następ­ne wier­sze. O pró­bach ode­rwa­nia się od rze­czy­wi­sto­ści, któ­ra przy­kle­ja się do rąk i nóg, któ­ra się klei, cią­gnie i włó­czy. I włą­cza się boha­te­ro­wi „syn­drom Bia­ło­szew­skie­go”. Nasłu­chu­je i świad­czy w tym swo­im mrów­kow­cu. Z par­te­ru wie­le sły­szy. Posta­wa mał­ża w sko­ru­pie blo­ku owo­cu­je nie­zwy­kłym wier­szem wyko­rzy­stu­ją­cym dyk­cję Miło­sza, zna­ną choć­by z „Trak­ta­tu poetyc­kie­go”. Ten „trak­tat blo­ko­wy” (pastisz paro­diu­ją­cy tre­ści mowy wyso­kiej) nie opi­su­je jed­nak mno­go­ści poetyk i poetów, lecz kla­sy­fi­ku­je typy i pod­ty­py „zejść ze scho­dów”. Nasłu­chi­wa­nie dało tę ogrom­ną wie­dzę na temat szu­rań, stą­pań i powłó­czeń.

Więc takie mamy typy zejść ze scho­dów:
zej­ście leni­we, jak­byś cią­gnął włó­kę,
zej­ście w pod­sko­kach, nazy­wa­ne pta­sim,
i nie­bez­piecz­ne zej­ście pija­ne­go
oraz podwój­ne dla nie­chęt­nych świa­tu.
I wśród pod­ty­pów, któ­rych są tysią­ce,
wie­le jest bar­dzo inte­re­su­ją­cych.

Nasłu­chi­wa­nie i segre­go­wa­nie aku­stycz­nych odpa­dów sta­je się z bie­giem cza­su ulu­bio­nym zaję­ciem boha­te­ra. Uwień­cze­niem „linii dźwię­ko­wej” nowe­go tomu Sośnic­kie­go są „Trzy wier­sze aku­stycz­ne”. Nato­miast „linia oczu” w inte­re­su­ją­cy spo­sób zbie­ga się z „linią Miło­sza” i koń­czy „Syme­trię” pięk­nym akor­dem. Ów pięk­ny akord nosi tytuł „Widze­nia na pre­rii Midwe­stu”. Ale do tego wier­sza jesz­cze wró­ci­my.

4

Tar­gi poznań­skie. Liry­ka lokal­na czy­li coś, co być może ogni­sku­je wszyst­kie punk­ty widze­nia i sku­pia wszel­kie zauwa­żal­ne tu prze­strze­nie. Od Miło­sza do Barań­cza­ka, prze­strzeń mądre­go, świa­do­me­go pasti­szu. Wędrów­ka po kra­inie zszy­wa­nych cyta­tów, tak­że z Szym­bor­skiej, któ­ra przy­po­mnia­ła o tym, cze­go się nie robi kotu, i z Olszań­skie­go, któ­ry wal­czył w podob­ny spo­sób o pra­wa tama­got­schi. Od blo­ku do blo­ku, od klat­ki do klat­ki. Od dachu pokry­te­go smo­łą po piw­ni­cę wypeł­nio­ną sło­ika­mi z kom­po­tem. Więc prze­strzeń domo­wa, blo­ko­wa. W niej wła­śnie prze­my­ka­ją się te wszyst­kie sym­pa­tycz­ne posta­cie, cie­pło i życz­li­wie opi­sa­ne przez poetę jako „nie­prze­bra­ne bogac­two Wscho­du”. Jed­no z poznań­skich osie­dli jako figu­ra „małej ojczy­zny”. Wresz­cie poczu­cie regio­nal­nej przy­na­leż­no­ści, ale nie nazbyt poważ­nie potrak­to­wa­ne. Z przy­mru­że­niem oka dzie­li się tu Poznań (tar­gu­jąc o dziel­ni­ce) mię­dzy Sośnic­kie­go i Kacza­now­skie­go, pamię­ta­jąc jed­nak­że o zamknię­tych enkla­wach innych świet­nych twór­ców poznań­skich, o przez nich zaję­tych rewi­rach.

Ale jest to zara­zem prze­strzeń dzie­cię­cych rojeń, podział na umow­ne kró­le­stwa, zaba­wa paty­ka­mi, któ­ry­mi kroi się dostęp­ny świat. „Neu­ro­tycz­ny seans w poło­wie trans­ak­cji.” Tak się spo­ty­ka­ją te wszyst­kie swoj­skie prze­strze­nie. A potem nagle zosta­ją ode­pchnię­te, odrzu­co­ne, posta­wio­ne w dziw­nym świe­tle pada­ją­cym z krzy­we­go zwier­cia­dła. Ten kon­glo­me­rat swoj­sko­ści, ten świat zapa­dły a zaścian­ko­wy, maleń­kie oso­bi­ste cen­trum zosta­je wzię­te w nawias wiel­kie­go świa­ta. Spo­glą­da się na nie jak z lotu pta­ka. Tomik koń­czy się frag­men­tem poetyc­kie­go rap­tu­la­rza z podró­ży do Sta­nów. A co się wte­dy widzi „lek­ko przy­mru­żo­ny­mi ocza­mi dale­ko­wi­dza”? Mito­lo­gicz­ne mia­sto za mgłą, mia­sto rece­sji i samo­bójstw. Mia­sto kwit­ną­cej poezji, mia­sto wiel­kiej wraż­li­wo­ści i czy­stych wzru­szeń. Widzi się swój auto­bio­gra­fizm i tro­chę się na nie­go narze­ka. Zaczy­na się marzyć o nowej wyobraź­ni, nowym widze­niu i obra­zo­wa­niu. Żeby tak „zamknąć oczy i otwo­rzyć je gdzie indziej, kie­dy indziej”.

Do cze­go chce nas przy­zwy­cza­ić Dariusz Sośnic­ki? Do cze­go przy­go­to­wać?