Śmiertelne spotkanie (z balladą)

„Mor­der­czy” wysi­łek, sły­sza­ny z ust komen­ta­to­ra towa­rzy­szą­ce­go kola­rzom wspi­na­ją­cym się na kolej­ną tego dnia prze­łęcz, koja­rzy­my z nad­ludz­kim tru­dem. Bywa rów­nież, że coś jest „mor­der­cze” w sto­sun­ku do pew­nej kon­wen­cji, dla pew­ne­go sty­lu; mówi­my tak, mając na myśli jakiś gest wymie­rzo­ny w okre­ślo­ną este­ty­kę. W tym kon­tek­ście „mor­der­cze bal­la­dy” były­by cio­sem zada­nym kul­tu­ro­wej i wier­szo­wej nor­mie zwią­za­nej z bal­la­dą. „Pani zabi­ła pana”, czyż nie to wyświe­tla się nam w pierw­szej kolej­no­ści?  Pogłos zbrod­ni zakon­ser­wo­wa­nej w roman­tycz­nym topo­sie bal­la­do­wej nie­sa­mo­wi­to­ści, lecz rów­nież w cha­rak­te­ry­stycz­nej dla folk­lo­ru, prze­ka­zy­wa­nej z ust do ust, nie­raz spi­sy­wa­nej, bal­la­dzie „dzia­dow­skiej”. Moż­na więc czy­tać nową książ­kę Mar­ty Pod­gór­nik i w tej per­spek­ty­wie, trak­tu­jąc ją jako zbiór tek­stów roz­pra­wia­ją­cych się z roman­tycz­ny­mi i popkul­tu­ro­wy­mi kli­sza­mi, kreu­ją­cych nowy model iro­nicz­nej i – powiedz­my – okrut­nej „bal­la­dy panień­skiej”.

Myślę jed­nak, że współ­cze­sny odbior­ca nie będzie pamię­tał  o tym głęb­szym zaple­czu lite­rac­kim i histo­rycz­nym, ule­ga­jąc pierw­sze­mu sko­ja­rze­niu z Nic­kiem Cavem i jego Mur­ders Bal­lads. Trud­no, żeby było ina­czej, sko­ro sama autor­ka wrzu­ca nas w ten kory­tarz sko­ja­rzeń nie tyl­ko samym tytu­łem, lecz rów­nież roz­sia­ny­mi w książ­ce sub­tel­ny­mi alu­zja­mi. Mię­dzy Mic­kie­wi­czem a Cavem, mię­dzy kon­wen­cją a jej „dzia­dow­ską” repro­duk­cją roz­cią­ga się ogrom­na prze­strzeń, w któ­rej może pobłą­dzić, a potem się odna­leźć, wie­le czy­tel­ni­czek, wie­lu czy­tel­ni­ków. Nie wiem, co opo­wie­dzą o tej przy­go­dzie pierw­sze czy­tel­nicz­ki, bo to chy­ba głów­nie do nich skie­ro­wa­no te niby żar­to­bli­we, a w grun­cie rze­czy bar­dzo poważ­ne, tek­sty, muszę zaufać swo­im wra­że­niom i spi­sać je na gorą­co. Jeśli będą zbyt pochop­ne czy cha­otycz­ne, prze­pra­szam. Czu­ję się tro­chę jak słoń w skła­dzie mister­nie rzeź­bio­nej por­ce­la­ny, pośród wzru­szeń i rekwi­zy­tów tak teatral­nie kobie­cych, że być może w ogó­le nie jestem w sta­nie odnieść się do nich w popraw­ny spo­sób. Zno­wu mamy do czy­nie­nia z czymś dla Pod­gór­nik bar­dzo cha­rak­te­ry­stycz­nym, a co robo­czo nazwa­łem sobie „demon­ta­żem kobie­co­ści”. Tutaj ten pro­ces odby­wa się wraz z demon­ta­żem bal­la­do­wo­ści, więc wyda­je się dodat­ko­wo „ukie­run­ko­wa­ny”, prze­zna­czo­ny dla spe­cy­ficz­nie prze­czu­lo­ne­go odbior­cy. Kogoś, kto swo­ją ner­wo­wość i nad­wraż­li­wość w zaska­ku­ją­cy spo­sób uzgad­nia z jed­no­cze­sny­mi ata­ka­mi melan­cho­lii i pie­kiel­nej, szy­der­czej iro­nii. Oto jest mie­szan­ka fir­mo­wa, kwin­te­sen­cja pew­ne­go sty­lu, któ­ry w tej książ­ce, jak sądzę, wzno­si się na wyży­ny.

Ale wróć­my do spra­woz­da­nia z lek­tu­ry nie­do­sko­na­łej, męskiej i obcej. Odno­szę wra­że­nie, że na począt­ku był zwy­kły płacz z powo­du roz­sta­nia, któ­ry następ­nie zamie­nił się w „opła­ki­wa­nie”, a ono nie wia­do­mo kie­dy prze­isto­czy­ło się w mści­we „urą­ga­nie”. Taki jest hipo­te­tycz­ny sce­na­riusz pier­wot­nych wyda­rzeń, tak je wyobra­żo­no i następ­nie zaczę­to przed­sta­wiać, świa­do­mie ryzy­ku­jąc czymś nie­kie­dy wykra­cza­ją­cym poza przy­ję­ty plan. Bo jed­nak emo­cje były zbyt sil­ne; nawet te wyobra­ża­ne, reży­se­ro­wa­ne, „wysta­wia­ne na pokaz”. I tu się zaczy­na fascy­nu­ją­cy wątek tej opo­wie­ści – praw­dzi­wy ból stop­nio­wo pokry­wa­ny kolej­ny­mi war­stwa­mi wosku albo raczej para­fi­ny, robie­nie sztu­ki z tak zwa­nej „kobie­cej sła­bo­ści”, pod­śpie­wy­wa­nie sobie na prze­kór dzie­ją­cym się „tra­gicz­nym” wypad­kom.

Wypa­dek? Sło­wo nie od rze­czy. Albo­wiem jest już po „wypad­ku”. I boha­ter­ka rela­cjo­nu­je nam to wszyst­ko z dziw­nej prze­strze­ni „obok” czy też „poza”. Jak­by zza gro­bu, z wnę­trza snu po hydrok­sy­zy­nie, spo­za „prze­sta­wio­ne­go” (więc nie­przed­sta­wio­ne­go) świa­ta. Bo każ­de tak wstrzą­sa­ją­ce prze­ży­cie koń­czy się tym­cza­so­wym zej­ściem, „małą śmier­cią”. Stąd ten pano­szą­cy się tutaj czas prze­szły, para­dok­sal­na epic­kość wyzna­wa­ne­go bólu, suge­ro­wa­ne­go żalu, modu­lo­wa­nej roz­pa­czy, wresz­cie chę­ci zemsty. I ku ucie­sze wyma­ga­ją­ce­go czy­tel­ni­ka kom­pli­ku­je się to jesz­cze bar­dziej – demon­taż kobie­co­ści wple­cio­ny w demon­taż bal­la­do­wo­ści (bądź odwrot­nie) ocie­ra się  jed­no­cze­śnie o coś, co moż­na by nazwać destruk­cją kon­fe­syj­no­ści i rze­ko­me­go auto­bio­gra­fi­zmu. Napraw­dę, m o r d e r c z e  te bal­la­dy. Nie tyl­ko w sto­sun­ku do cier­pli­wie przez lata kre­owa­ne­go wize­run­ku, sty­lu, poety­ki (tu: mor­der­stwo na wła­snym języ­ku, a przy­naj­mniej na nie­któ­rych jego aspek­tach), ale tak­że w spo­so­bie zakli­na­nia rze­czy­wi­sto­ści, owe­go „strasz­li­we­go czy­nu”, któ­re­go dopu­ści­ła się boha­ter­ka, a teraz zań prze­pra­sza, modli się – no, usi­łu­je się modlić, wzy­wa­jąc tego, „któ­ry jest, jeśli jest”. Prze­wrot­na to modli­twa, nie­pew­na ist­nie­nia swe­go adre­sa­ta. A gdy­by On jed­nak był, mógł­by spra­wić, żeby wspo­mnia­ny kocha­nek już nigdy nie zadzwo­nił. I mógł­by poza­cie­rać wszyst­kie po nim śla­dy.

Te bal­la­dy w swo­im pier­wot­nym geście spra­wia­ją wra­że­nie tera­peu­tycz­ne­go (gdy­by nie ten kam­po­wy posmak) zacie­ra­nia śla­dów po głę­bo­kim prze­ży­ciu, nie­sły­cha­nie sil­nym wstrzą­sie emo­cjo­nal­nym. Pomi­ło­sną żało­bę prze­pra­co­wu­je się na wszel­kie moż­li­we spo­so­by, igra­jąc z przy­ję­ty­mi, tak­że tymi w sty­lu Poświa­tow­skiej, kon­wen­cja­mi. Meta­fo­rycz­ny ból ser­ca wią­że się z dosłow­nie potrak­to­wa­ny­mi dole­gli­wo­ścia­mi kar­dio­lo­gicz­ny­mi. W tym sen­sie – ser­ce jest za małe, żeby to wszyst­ko ścier­pieć, ogar­nąć, prze­żyć. Cia­ło nie nadą­ża za pory­wa­mi, nie jest w sta­nie im spro­stać. Roman­tycz­ny wątek „ser­decz­ny”, medy­ka­li­zu­jąc się, zno­wu ocie­ra się o jakiś rodzaj „demon­ta­żu”. I tu widać, jak boha­ter­kę uwie­ra cia­sny gor­set moż­li­wo­ści lirycz­nych przy­pi­sa­nych przez tra­dy­cję tak zwa­nej eks­pre­sji kobie­cej, jak chcia­ła­by zła­pać ten jesz­cze jeden dodat­ko­wy oddech. I jak w roz­sze­rzo­nej przez sie­bie for­mu­le bal­la­dy usi­łu­je zmie­ścić tak róż­ne i sprzecz­ne (roz­sa­dza­ją­ce) skład­ni­ki pamię­ci-nar­ra­cji. Nie może być ina­czej: w tym kon­tek­ście Poświa­tow­ska „jest nud­na”, więc inspi­ra­cji szu­ka się poza narzu­ca­ją­cym się para­dyg­ma­tem cier­pią­cej i kru­chej żeń­sko­ści. Gdy czy­tam „Fun­da­cję i łzy”, jeden z dłuż­szych utwo­rów zbio­ru, i pod­da­ję się nar­ko­tycz­ne­mu tęt­nie­niu „tych dni, tych dni”, to sły­szę oddźwię­ki z zupeł­nie innej, bo męskiej, tra­dy­cji; np. „te dni” Lar­ki­na albo Siw­czy­ka, a prze­cież tak­że Świe­tlic­kie­go, czy jesz­cze wcze­śniej Som­me­ra. Pogłę­bia się odczu­wa­na na wie­lu płasz­czy­znach para­dok­sal­ność: otóż porzu­co­na i wzgar­dzo­na kochan­ka nuci te swo­je zabój­cze pio­sen­ki, korzy­sta­jąc z „męskiej” melo­dii i takie­goż cha­rak­te­ru pisma. To umoż­li­wia budo­wa­nie dystan­su, roz­pra­sza moż­li­wość inter­pre­ta­cji bio­gra­ficz­nej, wpi­su­ją­cej autor­kę w obręb tak inten­syw­nie kre­owa­ne­go świa­ta. Nikt jej nie zła­pie na jękach czy sko­wy­cie (ani jakich­kol­wiek suge­stiach tego typu), na pio­sen­ce, „któ­ra prze­bi­ła­by papier”. Bo ma być papier, „licze­nie zgło­sek”, kon­struk­cja, „sonet”, teatr, „bal­la­da”, roc­ko­wy musi­cal. Nic wię­cej.

No i jesz­cze Woja­czek. Ale potrak­to­wa­ny „instru­men­tal­nie”, zgło­sko­wo, jako pra­wo­daw­ca brzmień i tona­cji (egzy­sten­cjal­nych, meta­fi­zycz­nych itd.). Jako sztuk­mistrz, czy­li ktoś, kto już wcze­śniej pod­dał pró­bie sztucz­no­ści swo­je naj­żyw­sze uczu­cia. Pró­bie ryt­mu i rymu. Obec­ność tego patro­na­tu łago­dzi poczu­cie dys­kom­for­tu u czy­tel­ni­ka odzwy­cza­jo­ne­go od poważ­ne­go trak­to­wa­nia prze­wi­dy­wal­nych rymów. Ale nawet takie rymy trze­ba trak­to­wać poważ­nie (szcze­gól­nie w pio­sen­ce). Ta książ­ka przy­po­mi­na o tym, wręcz woła. Zaraz jed­nak obok tej poważ­nej roz­ko­szy rymo­wa­nia zda­rza się nam gdzie­nie­gdzie tra­fiać na uro­czy kaba­ret z żywym udzia­łem wspo­mnia­nych rymów. I to jest naj­głę­biej – bo na pozio­mie brzmie­nia – mor­der­cze. Ta woła­ją­ca o pomstę do nie­ba sprzecz­ność inten­cji, nie­pew­ność wzglę­dem „szcze­rych użyć” i ich sty­li­za­cyj­nych ujęć.

*

Mor­der­czy­ni? Bo zabi­ła tę miłość? Pamięć o niej? Sto­sow­ną for­mę jej zobra­zo­wa­nia? Wła­sny idiom i rytm? Ocze­ki­wa­nia „roman­tycz­nie” uspo­so­bio­nych czy­tel­ni­czek (czy­tel­ni­ków)? Zatem: wie­lo­krot­na mor­der­czy­ni.