Pierwszy polski Green

Zro­zu­mieć pięk­no nie­któ­rych opo­wie­ści, pozwo­lić im osiąść w naszej wraż­li­wo­ści i wyobraź­ni, tak, aby w obcych z począt­ku obra­zach i akcen­tach odkryć zna­jo­mo brzmią­ce tony? Nie jest to łatwe i nie zawsze wyni­ka z nar­ra­cyj­ne­go talen­tu oso­by, któ­ra opo­wia­da. Ale pisarz, któ­re­go pierw­szą książ­kę otrzy­mu­je­my wła­śnie do rąk, jak mało kto znał topo­gra­fię ludz­kie­go ser­ca. Nie­wie­lu dwu­dzie­sto­wiecz­nych gawę­dzia­rzy potra­fi­ło prze­ko­nać do sie­bie w tak dys­kret­ny, nie­zo­bo­wią­zu­ją­cy i wyco­fa­ny spo­sób. Gre­en potra­fił, i to w spo­sób wyjąt­ko­wy. Mamy do czy­nie­nia z języ­kiem cią­żą­cym ku ciszy, zawie­szo­nym w pół­mro­ku nie do koń­ca czy­tel­nych inten­cji i kru­chych, łam­li­wych sen­sów. Języ­kiem w zasa­dzie księ­ży­co­wym, choć z wyczu­wal­nym sło­necz­nym fini­szem.

Kil­ka sztam­po­wych for­mu­łek. Hen­ry Gre­en (wła­ści­wie Hen­ry Vin­cent Yor­ke, 1905–1973) to pisarz uwa­ża­ny przez nie­któ­rych kry­ty­ków i kole­gów po pió­rze za jed­ne­go z cie­kaw­szych i bar­dziej intry­gu­ją­cych powie­ścio­pi­sa­rzy angiel­skich poło­wy XX wie­ku. Autor dzie­się­ciu ksią­żek napi­sa­nych tym samym nie­fra­so­bli­wym i bez­tro­skim, a przy tym mister­nym sty­lem. Feno­men w dużej mie­rze zapo­zna­ny, pozo­sta­ją­cy na ubo­czu więk­szo­ści dys­ku­sji o współ­cze­snej pro­zie anglo­ję­zycz­nej, wspo­mi­na­ny raczej przy oka­zji i na stro­nie. Nie­wy­klu­czo­ne, że oso­by bar­dziej zain­te­re­so­wa­ne powo­jen­ną powie­ścią bry­tyj­ską potra­fi­ły­by wymie­nić jeden czy dwa tytu­ły. Ale chy­ba nie wię­cej (niżej pod­pi­sa­ny też wszyst­kie­go nie czy­tał). Gre­en pozo­sta­je auto­rem nie­spe­cjal­nie obec­nym, tro­chę wid­mo­wym, egzy­stu­ją­cym w pod­ręcz­ni­kach lite­ra­tu­ry na pra­wach zabaw­nej i uro­czej, ale jed­nak efe­me­ry­dy. Może­my spo­koj­nie pomi­nąć kon­tekst bio­gra­ficz­ny – życie Gre­ena, choć cza­sa­mi poja­wia się na kar­tach jego powie­ści, mia­ło dla nie­go sta­tus fik­cyj­ny.

Zary­zy­kuj­my tezę, że autor Kocha­jąc jest pisa­rzem, któ­re­go moż­na per­ma­nent­nie odkry­wać, sunąc po powierzch­ni tek­stu, zapusz­cza­jąc się w jego głąb, z poczu­ciem świe­żo­ści, ale i powro­tu do wspo­mnień trzy­ma­nych do tej pory w odwo­dzie. Załóż­my, że ktoś czy­ta Gre­ena pierw­szy raz, a jed­no­cze­śnie stwier­dza, że zna już spra­wę, że rzecz nie jest mu zupeł­nie obca, że pro­za angiel­skie­go auto­ra brzmi zna­jo­mo. Przyj­mij­my, że wcho­dzi­my w świat, któ­re­go kon­tu­ry zdą­ży­ły się wcze­śniej poja­wić. Mówi­my zresz­tą o sta­nach wypie­ra­nych przez język, nie do koń­ca spław­nych w for­mie słów. Nie mogę się oprzeć przy­to­cze­niu pierw­szych zdań jed­ne­go z pio­nier­skich opra­co­wań twór­czo­ści auto­ra Kocha­jąc: „Nie­omal wszy­scy, któ­rzy piszą o powie­ściach Hen­ry Gre­ena, wcze­śniej czy póź­niej nazy­wa­ją go pisa­rzem nie­okre­ślo­nym. Nie­omal wszy­scy, któ­rzy go czy­ta­ją, łatwo poj­mu­ją, skąd taki epi­tet” (Robert S. Ryf). Na tym nie­zbyt ory­gi­nal­nym roz­po­zna­niu moż­na by skąd­inąd skoń­czyć stu­dium poświę­co­ne angiel­skie­mu powie­ścio­pi­sa­rzo­wi.

Kocha­jąc to jedy­ny w swo­im rodza­ju utwór nie trak­tu­ją­cy o niczym waż­nym, ale bez zbęd­ne­go wpa­da­nia w deka­den­cję. Oczy­wi­ście może­my śle­dzić pery­pe­tie i roz­wój akcji, pozna­je­my boha­te­rów i boha­ter­ki, odga­du­je­my ich por­tre­ty psy­cho­lo­gicz­ne, nie lek­ce­wa­ży­my powie­ścio­wej ana­li­zy spo­łecz­nej, tudzież pano­ra­my ducha epo­ki. Wszyst­ko to jest jed­nak wzię­te w nawias, opa­trzo­ne cudzy­sło­wa­mi, zapi­sa­ne lek­ką kur­sy­wą i ku nasze­mu zdzi­wie­niu (choć lubi­my takie para­dok­sy) bar­dziej prze­ko­nu­ją­ce. „Nic waż­ne­go” jest zresz­tą poję­ciem względ­nym. Mamy u Gre­ena for­mę nie­na­rzu­ca­ją­cej się zbyt­nio roz­gryw­ki języ­ko­wej, fra­pu­ją­ce­go ćwi­cze­nia sty­li­stycz­ne­go, wiwi­sek­cji życia jako zja­wi­ska pozba­wio­ne­go głę­bi, a prze­cież poru­sza­ją­ce­go i zapa­da­ją­ce­go w pamięć. To powin­no wystar­czyć, i naj­czę­ściej wystar­cza, na wie­le lek­tur, z któ­rych żad­na nie będzie przy­po­mi­na­ła poprzed­niej. Ale tak już jest z wszyst­ki­mi war­to­ścio­wy­mi utwo­ra­mi lite­rac­ki­mi – pozwa­la­ją nam doro­snąć do sie­bie, a jed­no­cze­śnie rosną razem z nami.

Dosta­je­my do rąk wybor­nie napi­sa­ną i nie­źle prze­tłu­ma­czo­ną powieść, któ­ra wbrew pozo­rom (try­wial­ne i nie­co przy­pad­ko­we pery­pe­tie kil­kor­ga mało zna­czą­cych posta­ci) wcią­ga jak kry­mi­nał, bynaj­mniej nie wycho­dząc naprze­ciw naszym ocze­ki­wa­niom, za to mno­żąc moż­li­wo­ści i kom­bi­na­cje, zaska­ku­jąc nie­ocze­ki­wa­ny­mi sce­na­mi, pozo­sta­wia­jąc w naszej wraż­li­wo­ści śla­dy banal­nych, a jed­no­cze­śnie dziw­nie hip­no­tycz­nych, roz­mów i sytu­acji. O suk­ce­sie Kocha­jąc zade­cy­do­wał być może ów splot zna­jo­mo brzmią­cych melo­dii codzien­nej egzy­sten­cji i wraż­li­wo­ści pisa­rza, któ­ry z nic nie­zna­czą­cych incy­den­tów i dia­lo­gów potra­fił wyci­snąć esen­cję życia nie­ba­nal­ne­go i coraz wyraź­niej utrwa­la­ją­ce­go się w pamię­ci. Dodaj­my, że wszyst­ko to zosta­ło zacho­wa­ne w doko­na­nym przez Andrze­ja Sosnow­skie­go prze­kła­dzie, któ­ry – nie mam co do tego naj­mniej­szych wąt­pli­wo­ści – odda­je spra­wie­dli­wość pre­cy­zji i dys­kre­cji powie­ścio­we­go języ­ka Gre­ena (inna spra­wa, że zna­jąc gusta i dotych­cza­so­we prze­kła­dy zna­ko­mi­te­go poety w naj­mniej­szym stop­niu nie dzi­wi­my się wybo­ro­wi tego aku­rat auto­ra; czy tego chce­my czy nie, autor Życia na Korei wciąż poru­sza się w bez­piecz­nym krę­gu ulu­bio­nych pisa­rzy i języ­ków lite­rac­kich). Pozo­sta­je mieć nadzie­ję, że ta pozor­nie zwy­czaj­na powieść – bo prze­cież tyle w niej wspa­nia­łych scen zry­wa­ją­cych z jaką­kol­wiek nor­mal­no­ścią! – zosta­nie dostrze­żo­na przez tych kil­ku czy­tel­ni­ków, do któ­rych jest skie­ro­wa­na: admi­ra­to­rów dys­kret­nych, nie­prze­sad­nie melan­cho­lij­nych i ostroż­nie opo­wie­dzia­nych histo­rii ser­ca.