Poeta uczony

Jacek Łuka­sie­wicz jest dla mnie przede wszyst­kim nauczy­cie­lem i może dla­te­go nie potra­fię jego wier­szy czy­tać w odłą­cze­niu od jego wła­snych lek­tur kry­tycz­nych. W tych lek­tu­rach, książ­kach takich jak Rucho­me cele czy nie­daw­no wyda­na mono­gra­fia twór­czo­ści Tade­usza Róże­wi­cza TR, zazwy­czaj z przy­jem­no­ścią opo­wia­dał on o tym, co w poezji wyda­wa­ło się zaj­mu­ją­ce, w jedy­ny chy­ba przy tym inte­re­su­ją­cy dla sie­bie spo­sób – w try­bie semi­na­rium: spo­koj­nej, nie­spiesz­nej i życio­wo istot­nej roz­mo­wy. Łuka­sie­wicz pisząc o poezji, pozo­sta­je z boku dzi­siej­szych spo­rów kry­tycz­nych, ide­owych, filo­zo­ficz­no-poli­tycz­nych, pró­bu­ją­cych uczy­nić z wier­szy na powrót waż­ny ele­ment dys­ku­sji spo­łecz­nej. Nie zna­czy to, że kie­dy­kol­wiek zgo­dził­by się z tezą, że spra­wy publicz­ne nie są dla poezji istot­ne. Stro­ni tak­że naj­czę­ściej od nowych meto­do­lo­gii lek­tu­ry, wybie­ra­jąc z nich jedy­nie to, co może oka­zać się przy­dat­ne do warsz­ta­tu kogoś, kto wier­sze czy­ta i pisze. Roz­mo­wa o poezji trak­to­wać może wszak na tak roz­ma­ite tema­ty, jak roz­ma­ici są wyso­ko cenie­ni przez auto­ra poeci (od Leopol­da Staf­fa po Bar­to­sza Kon­stra­ta); roz­mo­wa taka rzą­dzi się tak­że wła­sny­mi, odręb­ny­mi pra­wa­mi – zwią­za­ne są one z ryt­mem, brzmie­niem słów, sze­ro­ko poję­tą pamię­cią i nie-pamię­cią języ­ka. Roz­ma­wia­nie o poezji w książ­kach Łuka­sie­wi­cza odby­wa się więc przede wszyst­kim w zgo­dzie z dobrą, her­me­neu­tycz­ną tra­dy­cją uważ­ne­go czy­ta­nia, podą­ża­nia za wier­szem, za tym, jakie on sam sta­wia warun­ki inter­pre­ta­cji. Podob­na w tonie pozo­sta­je poezja wro­cław­skie­go auto­ra – wypły­wa­ją­ca z wewnętrz­nej potrze­by, z nie­spiesz­nych lek­tur, nie­prze­ja­wia­ją­ca jakich­kol­wiek pre­ten­sji do waż­no­ści czy wyjąt­ko­wo­ści, nie­pre­ten­du­ją­ca do mia­na poezji mądro­ścio­wej. To przy tym poezja odważ­na w swo­im tra­dy­cjo­na­li­zmie – nie ucie­ka przed ana­chro­nicz­nym dla pono­wo­cze­sne­go czy­tel­ni­ka rymem czy ogra­nym poetyc­ko, choć zapo­mnia­nym już porów­na­niem – przed tym więc, co u bada­cza wyni­ka z wie­lu lat polo­ni­stycz­nej lek­tu­ry i z jego wie­dzy. Jacek Łuka­sie­wicz two­rzy wier­sze, któ­re mają dzia­łać zgod­nie z zasa­dą nostal­gii – są niczym zasły­sza­ny gdzieś przed­wo­jen­ny szla­gier. Jed­no­cze­śnie w jego tek­stach pozo­sta­ją uobec­nio­ne wszyst­kie istot­ne dla nie­go książ­ki, kro­je wer­so­we i stro­ficz­ne, oswo­jo­ne przez naj­więk­szych pol­skich poetów – Kocha­now­skie­go, Trem­bec­kie­go, Mic­kie­wi­cza czy w koń­cu wła­śnie Staf­fa. Roz­mo­wa o poezji jest zawsze funk­cją czy­je­goś lite­rac­kie­go talen­tu i wie­dzy, a wyni­ka przy tym z głę­bo­kiej chę­ci i uważ­no­ści, z jaką słu­cha się ryt­mu wier­sza czy też wpra­wia w ruch jego wie­lo­aspek­to­we inte­lek­tu­al­ne figu­ry. I tak samo, mam wra­że­nie, pisa­nie poezji jest dla Łuka­sie­wi­cza-poety czymś wyjąt­ko­wym, bez wzglę­du na zaj­mu­ją­cy poetę temat – prze­waż­nie oko­licz­no­ścio­wy, wspo­min­ko­wy, codzien­ny, bądź cał­kiem pre­tek­sto­wy, zwią­za­ny z waka­cja­mi czy wizy­tą w muzeum. Wiersz, zarów­no czy­ta­ny, jak i pisa­ny, sta­no­wi oka­zję do świę­ta – i wier­sze Łuka­sie­wi­cza takie wła­śnie są: świą­tecz­ne, podob­nie jak świą­tecz­ne były dla mnie semi­na­ria poetyc­kie, któ­re pro­wa­dził.

Z tego punk­tu widze­nia poezję Jac­ka Łuka­sie­wi­cza czy­tać by moż­na w kon­tek­ście dwu­gło­su, któ­ry dla jego póź­nych, pono­wo­cze­snych wypo­wie­dzi kry­tycz­nych wyda­je się bar­dzo istot­ny. Cho­dzi o poetyc­ką roz­mo­wę pomię­dzy Róże­wi­czem a Staf­fem, o któ­rej autor pisał ostat­nio dwu­krot­nie, we wspo­mnia­nym prze­ze mnie na począt­ku kry­tycz­nych książ­kach, a w któ­rej poprzez wła­sne wier­sze bie­rze jakoś udział. W książ­ce zaty­tu­ło­wa­nej TR autor przy­ta­cza sło­wa same­go Róże­wi­cza z Przy­go­to­wa­nia do wie­czo­ru autor­skie­go: „Jestem w poezji prze­ci­wień­stwem Staf­fa. W poema­cie, któ­ry piszę, jest dużo mojej ciem­no­ści i mało har­mo­nii. Jest tęsk­no­ta do świa­tła. To zna­czy do wyja­śnie­nia. To jest wiersz o nim i o mnie. Piszę pię­trząc sprzecz­no­ści” (mowa o „Nie­ja­snym wier­szu” z Form, któ­ry Łuka­sie­wicz czy­ta jako tren dla Staf­fa). Sta­ry Poeta, któ­ry „nie odrzu­cał i nie sza­mo­tał się”, któ­ry nie roz­bi­jał świa­ta, a przyj­mo­wał go, „łączył, wią­zał i nasy­cał har­mo­nią”, mógł­by sta­no­wić pew­ne­go rodza­ju wzo­rzec dla auto­ra Ryt­mów jesien­nych. Łuka­sie­wicz z uwa­gą podą­ża za sprzecz­no­ścia­mi ciem­nej poezji Róże­wi­cza, pozo­sta­je też pełen zro­zu­mie­nia dla saty­rycz­nej ten­den­cji jego póź­nej twór­czo­ści, w któ­rej wier­sze to coraz czę­ściej komu­ni­ka­cyj­ne potwo­ry, sta­no­wią­ce sko­rum­po­wa­ny wyraz anty­hu­ma­ni­stycz­nej cywi­li­za­cji. W Rucho­mych celach pisze o appen­dik­sie do Sza­rej stre­fy, w któ­rym Róże­wicz gorz­ko prze­ko­ma­rza się ze Staf­fem i jego poezją, „łagod­ną i pogod­ną”. Kry­tyk, bro­niąc ponie­kąd Staf­fa, stwier­dza, że poetyc­ki nauczy­ciel Róże­wi­cza w latach 40. i 50. zda­wał sobie prze­cież rów­nie moc­no spra­wę z „zakłó­ceń, nie­mą­drych odzy­wek, zła” jego cza­sów, co Róże­wicz w swo­jej póź­nej twór­czo­ści. A jed­nak Staff pisał, wzno­sząc się poezją ponad te „głu­pie odzyw­ki”, co dla auto­ra Sza­rej stre­fy pozo­sta­wa­ło spra­wą wąt­pli­wą, nie­po­trzeb­ną czy też nie­moż­li­wą. Łuka­sie­wicz, jak sądzę, jak­kol­wiek Róże­wi­czo­wi poświę­cił jed­ną ze swych bar­dziej poru­sza­ją­cych kry­tycz­nych ksią­żek, pozo­sta­je w tym spo­rze po stro­nie Staf­fa. Spe­cy­ficz­ne­go Staf­fow­skie­go kla­sy­cy­zmu, w zgo­dzie z któ­rym poeta to ktoś, kto się­ga po „lirę poezji”: „Lira to sym­bol poezji tak bar­dzo zuży­ty, że może zabrzmieć świe­żo tyl­ko wów­czas, gdy czy­tel­nik poczu­je się zasko­czo­ny tym, iż nowo­cze­sny poeta potrak­to­wał ten sym­bol poważ­nie” (TR). W tych sło­wach dobrze odbi­ja się pew­ne­go rodza­ju ten­den­cja, obec­na może we wszyst­kich tomach Łuka­sie­wi­cza, choć na pew­no moc­no brzmią­ca wła­śnie w ostat­nim: do zaska­ki­wa­nia czy­tel­ni­ka wybo­ra­mi na rzecz har­mo­nii, łącze­nia, nie roz­bi­ja­nia zna­czeń, wspól­no­to­wo­ści poezji i pamię­ci, któ­rą kul­ty­wo­wać moż­na pomi­mo tego, że żyje­my w cza­sach znacz­nie lepiej odbi­ja­ją­cych się w saty­rycz­nym zwier­cia­dle Kota w wor­ku Róże­wi­cza. Oko­licz­no­ścio­wy, skrom­ny wier­szyk Łuka­sie­wi­cza, „Uro­da świa­ta”, przy­po­mi­na­ją­cy for­mą Staf­fow­skie pio­sen­ki z Wikli­ny, może sta­no­wić w ten spo­sób z Róże­wi­czem dys­kret­ną pole­mi­kę, zwłasz­cza w ini­cjal­nych sło­wach: „Uro­da świa­ta się nie koń­czy, / kie­dy prze­sta­je być widzia­na”. To obsta­wa­nie przy tra­dy­cji wier­sza, przy tra­dy­cji rozu­mie­nia poezji jako wzma­ga­nia har­mo­nii – przy sen­sow­no­ści poetyc­kich opi­sów życia, histo­rii, okru­chów pry­wat­no­ści czy obra­zów – może być podob­nie zaska­ku­ją­ce, co pro­sto­ta i wznio­słość póź­nych wier­szy Staf­fa. Prze­dziw­ny jest nie tyl­ko spo­sób, w jaki Łuka­sie­wicz wyko­rzy­stu­je tra­dy­cyj­ne kro­je stro­ficz­ne, takie jak hisz­pań­ska quin­til­la w wier­szu „Odpo­wiedź”, z pięk­nie wyko­rzy­sta­nym rymem tau­to­lo­gicz­nym, czy jak wiersz „Gdzie te konie”, otwie­ra­ją­cy tom, podej­mu­ją­cy flirt ze stro­fą sta­ni­sła­wow­ską. Zaska­ku­je tak­że wła­śnie ana­chro­nicz­ność liry, w zasto­so­wa­niach takich zbi­tek fra­ze­olo­gicz­nych, jak „poszum drzew osza­la­łych już sko­nał”, któ­ry koja­rzy się zarów­no z wcze­sny­mi, mło­do­pol­ski­mi jesz­cze wier­sza­mi Staf­fa, jak i z par­ty­zanc­ką pio­sen­ką. Przy­pływ nostal­gii w samym ini­cja­le zbio­ru, któ­ry sta­no­wi wła­śnie utwór „Gdzie te konie”, jest praw­dzi­wym ude­rze­niem we wszyst­ko, co tyl­ko koja­rzy nam się z poetyc­ką nowo­cze­sno­ścią. W ten wła­śnie spo­sób wier­sze Łuka­sie­wi­cza, podob­nie jak wier­sze póź­ne­go Staf­fa, są przede wszyst­kim odważ­ne – idą cał­ko­wi­cie na prze­kór wszyst­kie­mu, co mogli­by­śmy nazwać „sty­lem epo­ki”, tak­że takim, jak wypra­co­wa­ny przez wiel­kich mistrzów powo­jen­ne­go moder­ni­zmu, o któ­rych Łuka­sie­wicz nie­jed­no­krot­nie pisał (jak Miłosz, Her­bert czy wła­śnie Róże­wicz).

Jed­no­cze­śnie wier­sze Łuka­sie­wi­cza w ostat­nim tomie wyda­ją się jak­by zwró­co­ne ku sobie. Natu­ral­na tu ten­den­cja roz­mo­wy z inny­mi poetyc­ki­mi języ­ka­mi oka­zu­je się chy­ba w koń­cu ten­den­cją do wsłu­chi­wa­nia się w ryt­my wła­sne­go cia­ła. Szkic o nowym sty­lu poezji lat 60., zaty­tu­ło­wa­ny Laur i cia­ło, kry­tyk z tam­tych lat koń­czy stwier­dze­niem: „Rytm poezji wyzna­cza nie muzy­ka sfer, ale rytm ludz­kie­go cia­ła i ludz­kich czyn­no­ści; one dają swą mia­rę ludz­kiej sztu­ce”. Nie wyda­je się, aby wro­cław­ski poeta, uczo­ny, od tego cza­su zmie­nił swo­je mnie­ma­nia co do poezji; cia­ła ludz­kie i ludz­kie dzie­ła wpi­su­ją się u nie­go w pew­ne­go rodza­ju z góry zakła­da­ny, pięk­ny, choć i kru­chy porzą­dek – a może takie przy­naj­mniej powin­ny być nasze życze­nia. To porzą­dek czę­sto przy­ziem­nych spraw, chwil, takich jak w oczy­wi­stym, a jed­nak dzię­ki tej oczy­wi­sto­ści wła­śnie dobit­nym wier­szu „Małe figur­ki”, w któ­re­go puen­cie czy­ta­my: „Sie­dzę wspar­ty o laskę, na porę­czy most­ku, / patrzę, jak pły­nie woda po zie­lo­nych kamie­niach, / cze­kam na żonę, któ­ra tu podą­ża z pew­nym tru­dem”. Wiersz, któ­ry od dzie­cin­ne­go wspo­mnie­nia o zaba­wie papie­ro­wy­mi figur­ka­mi z pew­nym tru­dem zdą­ża ku swo­je­mu koń­co­wi, dosko­na­le wpi­su­je się w sen­sy, jakie nada­je Łuka­sie­wicz poezji, ryt­mom, myślom nie­od­dziel­nym od świa­ta. Czas „zabi­ja się ryma­mi, oczy­wi­ście darem­nie” w wier­szu „Z pocią­gu”. „Poety­kę kolei” okre­śla „rytm kół i para” w wier­szu „Prag­ma­ty­ka podró­ży”. Zwie­rzę­ta, dźwię­ki, twa­rze bli­skich, lite­ry, z któ­rych skła­da­ją się ich imio­na, są zna­ka­mi, w któ­rych ten świat pozo­sta­je zaszy­fro­wa­ny i upo­rząd­ko­wa­ny jed­no­cze­śnie. W Leśmia­now­skiej manie­rze poeta łączy swo­je małe praw­dy z przy­ro­dą czy z dzie­lo­nym przez nas zwy­kłym, miej­skim doświad­cze­niem. O bio­lo­gicz­nym, irra­cjo­nal­nym okru­cień­stwie tej pierw­szej czy też o kul­tu­ral­nym śmiet­ni­ku, któ­ry zdo­mi­no­wał ten dru­gi, poeta raczej nie chce wspo­mi­nać. Wszyst­ko nabie­ra u Łuka­sie­wi­cza cech Staf­fow­skiej lek­ko­ści, w związ­ku z któ­rą o brzy­do­cie, bólu, sta­ro­ści, cho­ro­bach czy śmier­ci wspo­mi­na się dys­kret­nie, z dystan­sem, jak­by mimo­cho­dem. Poja­wia­ją się one bar­dziej dosłow­nie na zdję­ciach czy na obra­zach, oglą­da­nych w zwie­dza­nych przez poetę muze­ach albo poprzez zary­so­wa­nie bez mała ale­go­rycz­nych obraz­ków, jak w wier­szu „Ław­ka”, opo­wia­da­ją­cym o cmen­ta­rzu na wszyst­kich świę­tych. Moż­na było­by powie­dzieć, że przy­da­rza­ją się: pomię­dzy ryt­ma­mi.