Taka prawda posiadania

Wie­ża ciśnień to taki sta­ro­mod­ny budy­nek, któ­ry pokry­wa chwi­lo­wy wzrost zapo­trze­bo­wa­nia na wodę, nawet przy cał­ko­wi­tym bra­ku zasi­la­nia. Pole­ga głów­nie na tym, że na jego szczy­cie znaj­du­je się woda, któ­ra w przy­pad­ku nie­do­bo­ru uzu­peł­nia brak na zasa­dzie naczyń połą­czo­nych – wyrów­nu­je poziom z góry z pozio­mem, któ­ry wyma­ga dopeł­nie­nia. Skraj­na nie­rów­ność – pato­lo­gicz­na w koń­cu sytu­acja, zna­mien­na dla wszel­kie­go typu kry­zy­sów – zosta­je zni­we­lo­wa­na.

Sta­cja wie­ży ciśnień to debiut Dawi­da Mate­usza. Moż­na się zasta­na­wiać, co to za wzrost zapo­trze­bo­wa­nia, skąd brak zasi­la­nia i co to w ogó­le za meta­fo­ra ta woda. Moż­na, ale nie trze­ba, ruch w poezji Mate­usza odby­wa się bowiem raczej meto­no­micz­nie, nie meta­fo­rycz­nie, a maszy­ne­ria dzia­ła jak naj­bar­dziej dosłow­nie.

Powiedz­my tak: debiut Dawi­da Mate­usza to tom skraj­nie anty­ka­pi­ta­li­stycz­ny. W war­stwie kon­cep­tu­al­nej pro­wa­dzi go woj­na na Ukra­inie – Mate­usz kon­se­kwent­nie, od począt­ku do koń­ca, zde­rza nas z kon­flik­tem zbroj­nym tuż przy gra­ni­cy. W tak geo­po­li­tycz­nie roz­pla­no­wa­nej akcji sta­wia nas jed­no­cze­śnie w i poza, w sytu­acji co naj­mniej kry­zy­so­wej, i ujaw­nia bru­tal­ne pro­ce­sy, któ­re zaczy­na­ją się wyda­rzać, gdy w grę wcho­dzi auto­no­mia – na przy­kład kra­ju. Ale nie tyl­ko.

Pole się posze­rza, wkra­cza­my w mecha­ni­zmy syn­tak­tycz­ne. Oto bowiem rela­cje zależ­no­ści zaczy­na­ją doty­kać nie tyl­ko tej potwor­nej poli­ty­ki, ale tak­że rela­cji miło­snych, przy­ja­ciel­skich, płcio­wych, kla­so­wych i gatun­ko­wych: tom Mate­usza sta­je się struk­tu­ral­nym prze­pra­co­wa­niem pra­gnie­nia posia­da­nia. Rosja dąży do posia­da­nia Ukra­iny, chło­pak – dziew­czy­ny, czło­wiek – swo­je­go psa i innych zwie­rząt, jak wie­wiór­cze ose­ski czy potrą­co­na na uli­cy kot­ka, wresz­cie orga­nizm – innych zje­dzo­nych orga­ni­zmów – rela­cje hie­rar­chicz­ne roz­sze­rza­ją się na wszel­kie isto­ty; i nie tyl­ko – pra­ca poety nad języ­kiem wcho­dzi w nie w takim samym stop­niu jak każ­dy inny prze­jaw codzien­nej aktyw­no­ści. Robi się nie­przy­jem­nie: kie­ru­ją nami nie­rów­no­ści wspar­te na kon­se­kwent­nym odbie­ra­niu pra­wa do auto­no­mii, do cało­ści. Posia­da­nie – styg­mat kapi­ta­li­zmu – nie odpusz­cza, meto­ni­mia wali w nas jak Sta­lin, całość i część to nie takie nie­win­ne rze­czy. Wia­do­mo: część zawsze musi być czę­ścią cze­goś, więc nale­żeć do cze­goś więk­sze­go. Część to isto­ta kapi­ta­li­zmu, z czę­ści rodzi się kry­zys, w czę­ści są nie­rów­no­ści. Brak cało­ści.

Dla­te­go pod­czas walk na Maj­da­nie media z więk­szym roz­rzew­nie­niem opi­su­ją ścię­ty war­kocz Julii Tymo­szen­ko niż real­ne śmier­ci ludzi. Sta­cja wie­ży ciśnień nie pozo­sta­wia tego jed­nak w kry­tycz­nej pust­ce – owszem, dekon­struk­cja kapi­ta­li­stycz­nych mecha­ni­zmów frag­men­ta­ry­za­cji jest total­na, anty­te­za budu­je napię­cie tomu, ale Mate­usz się na niej nie zatrzy­mu­je z rado­snym „patrz­cie, co za gów­no wokół” – to wła­ści­wie wia­do­mo nie od dziś, a Mate­usz to nie Žižek. Sta­cja wie­ży ciśnień budu­je całość – języ­ko­wą wie­żę ciśnień – dla wyrów­na­nia pato­lo­gicz­nych w koń­cu zależ­no­ści wspar­tych na rela­cjach pod­da­nia i posia­da­nia oraz przy­wró­ce­nia auto­no­mii.

W tym celu wyko­rzy­stu­je dostęp­ne tech­ni­ki wier­szo­wa­nia i pra­cu­je nad nimi tak, by poszcze­gól­ne rekwi­zy­ty czy sło­wa nie pod­po­rząd­ko­wy­wa­ły się jed­ne dru­gim w gra­ma­tycz­nej obrób­ce, lecz pozo­sta­wa­ły na tym samym pozio­mie. Sys­tem naczyń połą­czo­nych doko­nu­je dewa­sta­cji hie­rar­chii przede wszyst­kim przez powtó­rze­nia, w któ­rych sło­wa mogą ule­gać zamia­nie, oraz przez moc­ny, wyra­zi­sty rytm, akcen­tu­ją­cy powią­za­nia słów przez ich współ­wy­stę­po­wa­nie, nie rywa­li­za­cję o lep­sze miej­sce w sze­re­gu. Brzmie­nie wytwa­rza się we współ­pra­cy ele­men­tów, a jakie­kol­wiek pod­po­rząd­ko­wa­nie kaza­ło­by zre­zy­gno­wać z ryt­mu jako narzę­dzia moc­no nie­nar­cy­stycz­ne­go współ­dzia­ła­nia. Gdy­by syla­by w myśl domi­na­cji posia­da­nia i frag­men­ta­ry­za­cji pra­gnę­ły rywa­li­zo­wać ze sobą i wybi­jać się jak naj­da­lej kosz­tem innych sylab, rytm był­by nie­moż­li­wy, sta­no­wił­by raczej kako­fo­nię prze­ści­ga­ją­cych się gło­sek. Jak­kol­wiek wizja prze­py­cha­ją­cych się i samo­wy­star­czal­nych sylab wyda­je się zabaw­na, syn­tak­tycz­ne zależ­no­ści wier­sza jako pew­nej for­my (życia, codzien­no­ści) u Dawi­da Mate­usza bar­dzo spraw­nie dzia­ła­ją z inny­mi syn­tak­sa­mi i for­ma­mi, któ­re usta­wia­ją nasze współ­pra­ce i posia­da­nia, nasze pod­le­gło­ści i nie­pod­le­gło­ści.

Tak rozu­mia­na całość – auto­no­mia wier­sza jako prze­strze­ni mecha­ni­stycz­nej pra­cy żywych ele­men­tów nad etycz­ny­mi rela­cja­mi – bli­ska jest podej­ściu Enzens­ber­ge­ra, któ­ry zda­je się patro­no­wać tomo­wi: otwie­ra go mot­tem i wystę­pu­je jako jeden z jego boha­te­rów. To zaś prze­no­si nas ku kon­cep­cji (eko­no­micz­nej) auto­no­mii poezji – w wymia­rze struk­tu­ral­nym poezja to moż­li­wa prze­strzeń mak­sy­mal­nej nie­pod­le­gło­ści wobec kapi­ta­łu na rzecz żywych rela­cji: poezja to sta­cja wie­ży ciśnień. Ale nie każ­da, tu Enzens­ber­ger idzie za dale­ko; że to uto­pij­ny pro­jekt ska­za­ny na poraż­kę, że kla­si­zmy, nacjo­na­li­zmy, sek­si­zmy, roman­ty­zmy i poczu­cie gatun­ko­wej wyż­szo­ści nie pod­le­ga­ją tak zna­ko­mi­cie uło­żo­nej syn­te­zie, ujaw­nia Mate­usz w swo­ich wier­szach z peł­ną świa­do­mo­ścią, więc i koniecz­nym dystan­sem. Że inna struk­tu­ra jest, mimo wszyst­ko, moż­li­wa – też: dzia­ła, pra­cu­je.

* * *

Choć w książ­ce Dawi­da Mate­usza wie­le ele­men­tów zwra­ca uwa­gę (i o tym poni­żej), jed­nej rze­czy pomi­nąć abso­lut­nie nie spo­sób: jak na kogoś ofi­cjal­nie roz­po­czy­na­ją­ce­go dopie­ro poetyc­ką dzia­łal­ność, autor jest wręcz nie­przy­zwo­icie spraw­ny warsz­ta­to­wo, o czym mie­li­śmy już oka­zję się prze­ko­nać czy­ta­jąc jego zestaw wyróż­nio­ny w Poło­wie 2013 – jego per­fek­cjo­nizm tłu­ma­czy zresz­tą póź­ny debiut. Wspo­mi­nam o tym na począt­ku, by już do tej kwe­stii nie wra­cać, nie piszę laur­ki, serio.

Pod­sta­wy nie mogą nam umknąć: mot­to, tak czę­sto peł­nią­ce jedy­nie funk­cję orna­men­tu, tutaj ewi­dent­nie jest rodza­jem nawi­ga­cji – bez wąt­pie­nia Hans Magnus Enzens­ber­ger patro­nu­je Mate­uszo­wi, co samo w sobie rady­kal­nie wyróż­niać musi auto­ra na tle rówie­śni­ków, zanu­rzo­nych zwy­kle albo w tra­dy­cji okołonowojorskiej/oulipijskiej, albo – czę­ściej, nad czym głę­bo­ko ubo­le­wam – sur­re­al­no-melan­cho­licz­nej. Choć nie mogę powstrzy­mać się od uwa­gi, że na poetę z taki­mi gena­mi cze­ka­łem od daw­na, olej­my wszyst­kie te zależ­no­ści filia­cyj­ne. Mot­to mówi bowiem o Sta­cji wie­ży ciśnień (i stra­te­gii Mate­usza w ogó­le) znacz­nie wię­cej niż wid­nie­ją­ce pod nim nazwi­sko: „Odrzuć książkę/ i czy­taj” każe wyjść wresz­cie ze śle­pej ulicz­ki (pozor­nie) odpo­li­tycz­nio­nej este­ty­ki, odbi­jać się od liter, zamiast świ­ro­wać na ich punk­cie. Nie bez powo­du w Wykształ­ce­niu autor bez cie­nia żena­dy, choć ze świa­do­mo­ścią podej­mo­wa­ne­go przez sie­bie ryzy­ka – w cza­sach, gdy rze­ko­mo wszyst­ko ma swo­ją lep­szą wer­sję z przed­rost­kiem post- – za punkt wyj­ścia przyj­mie Gins­ber­gow­skie „Widzia­łem”; czy kogoś zaska­ku­je, że „the best minds” wypar­te zosta­je przez bez­dom­ne­go roz­kła­da­ją­ce­go ręce na Moście Dęb­nic­kim?

Nie­czę­sto poeci potra­fią łączyć zain­te­re­so­wa­nie makro­po­li­ty­ką z inten­syw­nym dłu­ba­niem w mikro­po­li­ty­ce: nie­mal zawsze dosta­je­my jed­no lub dru­gie, roz­pusz­czo­ny w popkul­tu­rze, upłyn­nio­ny kapi­tał albo przy­gnę­bia­ją­ce socjo­lo­gicz­ne obser­wa­cje, „obraz­ki-minia­tu­ry”. U Mate­usza porząd­ki te wresz­cie prze­sta­ją być wyalie­no­wa­ne, „obraz­ki-minia­tu­ry” nie wypro­wa­dza­ją czy­tel­ni­ka w stro­nę otwar­tych niczym Świą­ty­nia Opacz­no­ści Bożej meta­fi­zycz­nych roz­wa­żań o złu, nie­szczę­ściu i chci­wo­ści (tro­pie­nie mikro­fa­szy­zmów bez szu­ka­nia ich praw­dzi­wych przy­czyn jest napraw­dę pro­ste), ale dro­gą mate­ria­li­stycz­ną wyka­zu­ją, że drob­ne upad­ki są deter­mi­no­wa­ne przez wiel­ki kapi­tał. Ten jest w sta­nie naj­pierw za pomo­cą zawi­łych ope­ra­cji wywo­łać geo­po­li­tycz­ny kon­flikt, a potem wyko­rzy­stać ów kon­flikt, opo­wia­da­jąc się po „wła­ści­wej” stro­nie, by jed­ną ze swo­ich witek jesz­cze bar­dziej pod­krę­cić pro­ce­sy aku­mu­la­cyj­ne: „Od kie­dy wpro­wa­dzi­li­śmy koszul­ki z napi­sem / «Euro­maj­dan», nasz sklep inter­ne­to­wy / Prze­ży­wa Praw­dzi­wy Rene­sans. Dzię­ki odpo­wied­nie­mu / Zbie­go­wi oko­licz­no­ści, jeste­śmy w sta­nie nie tyl­ko / Się utrzy­mać, ale tak­że roz­sze­rzyć / Naszą Dzia­łal­ność” (Wią­żą­ce decy­zje).

Dawid Mate­usz jest chy­ba aktu­al­nie jedy­nym mło­dym poetą, któ­ry jest zdol­ny (patrz: aka­pit pierw­szy) do wej­ścia w sen­sow­ny dia­log z Kon­ra­dem Górą – nie jako zapa­trzo­ny w auto­ra Poko­ju widzeń szczyl. Bru­ga­ta, tekst z powra­ca­ją­cym natręt­nie, dźwię­czą­cym w uszach przy­śpie­wem „Oslo czar­nych kurew” jest nie tyl­ko przy­po­mi­na­ją­cym do złu­dze­nia warsz­tat Góry popi­sem ryt­mi­ki wier­sza, ale kolej­ną lek­cją, jak w for­mal­nych roz­wią­za­niach kon­den­so­wać spo­łecz­ny gniew, wstyd, poni­że­nie i wszyst­ko to, co inni ubie­rać muszą w gęste meta­fo­ry.

„Kto zbie­rze pro­fi­ty?” (Dziew­czy­ny!) to pyta­nie, któ­re sta­wia dziś wie­lu mło­dych poetów, od tych chłod­no ana­li­zu­ją­cych pro­blem (Mar­cin Czer­ka­sow), aż po tych wyraź­nie dekla­ru­ją­cych swo­ją złość (Tomasz Bąk) – wśród nich Dawid Mate­usz szcze­gól­nie wart jest uwa­gi, bo kwe­stię tę pod­no­si z jesz­cze innej pozy­cji. Na próż­no szu­kać w nowej liry­ce kre­acji pod­mio­to­wej, któ­rą autor zanu­rzył­by rów­nie głę­bo­ko w codzien­no­ści, jed­no­cze­śnie pozwa­la­jąc jej z tego miej­sca z nie­po­ko­jem cią­gnąć za nit­kę pro­wa­dzą­cą aż do glo­bal­nych ryn­ków finan­so­wych. Tyl­ko z tego miej­sca wyjść może w eter inter­pe­la­cja: „żyję wewnątrz jabł­ka – czy­ja jest ręka, któ­ra je obie­ra?”