Tragiczna ironia Bohdana Zadury

Boh­dan Zadu­ra uro­dził się 18 lute­go 1945 roku w Puła­wach, nie­da­le­ko Lubli­na. Skoń­czył stu­dia filo­zo­ficz­ne na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim, pra­co­wał w Muzeum Kazi­mie­rza Dol­ne­go, był kie­row­ni­kiem lite­rac­kim teatru pan­to­mi­micz­ne­go w Lubli­nie, w 1980 roku wraz z Bogu­sła­wem Wró­blew­skim zakła­dał w Lubli­nie pismo poświę­co­ne lite­ra­tu­rze i sztu­ce „Akcent”. Do dzi­siaj z tym cza­so­pi­smem aktyw­nie współ­pra­cu­je, ale kil­ka lat temu został redak­to­rem naczel­nym czo­ło­we­go pol­skie­go cza­so­pi­sma lite­rac­kie­go, wyda­wa­nej w War­sza­wie „Twór­czo­ści”.

Zbi­gniew Machej, pol­ski poeta, pisze: „Boh­dan Zadu­ra jest jed­nym z naj­waż­niejsz­cyh poetów pol­skich ostat­niej deka­dy”, a my pro­po­nu­je­my to twier­dze­nie roz­sze­rzyć, uwa­ża­jąc ostat­nie dzie­się­cio­le­cie za zbyt wąskie ramy dla zna­cze­nia twór­czo­ści auto­ra poema­tu „Cisza” napi­sa­ne­go w 1982 roku, a tak­że uwa­ża­jąc go nie tyl­ko za poetę, ale i za pro­za­ika oraz kry­ty­ka lite­rac­kie­go. Jest auto­rem kil­ku­na­stu tomi­ków poezji, któ­re nie­daw­no wyszły w trzech gru­bych tomach, skła­da­ją­cych się na część wie­lo­to­mo­wej edy­cji jego dotych­cza­so­wej twór­czo­ści. Obej­mu­je ona trzy powie­ści, dwa zbio­ry opo­wia­dań, czte­ry książ­ki stu­diów lite­rac­kich, set­ki prze­kła­dów z poezji ame­ry­kań­skiej, angiel­skiej, węgier­skiej, rosyj­skiej i ukra­iń­skiej.

Tak pod wzglę­dem wybo­ru auto­rów i utwo­rów, jak i mistrzo­stwa odda­nia w języ­ku pol­skim ukra­iń­ska poezja w prze­kła­dach Boh­da­na Zadu­ry wywo­łu­je pełen zdzi­wie­nia podziw. Pol­ski poeta umie znaj­do­wać w naszej lite­ra­tu­rze rze­czy, jakie nie ustę­pu­ją naj­lep­szym wzor­com współ­cze­snej pol­skiej i, jak sądzi­my, euro­pej­skiej poezji. Trze­ba pamię­tać, że Boh­dan Zadu­ra prze­kła­da ukra­iń­skie utwo­ry jako swe­go rodza­ju dopeł­nie­nie całe­go sze­re­gu jego uni­kal­nych prze­kła­dów z poezji anglo­ję­zycz­nej i węgier­skiej, dopeł­nie­nie, któ­re budu­je współ­cze­sną este­tycz­ną i ide­ową całość jego inter­pre­ta­tor­skiej twór­czo­ści.

Nie­ste­ty, anto­lo­gia ukra­iń­skiej poezji w prze­kła­dach Boh­da­na Zadu­ry (Wier­sze zawsze są wol­ne, Biu­ro Lite­rac­kie, Wro­cław 2004) nie zosta­ła nale­ży­cie oce­nio­na przez ukra­iń­skich kry­ty­ków, a tym­cza­sem poka­zu­je ona, że nie czy­ta­li­śmy w ory­gi­na­le albo czy­ta­jąc nie zauwa­ży­li­śmy i nie zgłę­bi­li­śmy praw­dzi­wych war­to­ści utwo­rów, na któ­re zwró­cił uwa­gę pol­ski poeta, któ­ry żyje jako tłu­macz i kry­tyk w atmos­fe­rze współ­cze­snych świa­to­wych ten­den­cji poetyc­kich. W jego ukra­iń­skiej anto­lo­gii zna­la­zły się utwo­ry Emmy Andi­jew­skiej, Juri­ja Andru­cho­wy­cza, Andri­ja Bon­da­ra, Jewhe­na Bru­sły­now­skie­go, Natał­ki Biło­cer­ki­weć, Naza­ra Hon­cza­ra, Ser­hi­ja Żada­na, Ołek­san­dra Irwan­cia, Iwa­na Łuczu­ka, Wik­to­ra Nebo­ra­ka, Kostian­ty­na Moskał­cia, Dmy­tra Paw­łycz­ki, Myko­ły Riab­czu­ka, Roma­na Sadłow­skie­go, Osta­pa Sły­wyn­skie­go, Lud­mi­ły Taran, Myko­ły Cho­łod­ne­go, Woło­dy­my­ra Cybul­ki. Jako osob­ne wyda­nia w prze­kła­dach Boh­da­na Zadu­ry wycho­dzi­ły książ­ki Juri­ja Andru­cho­wy­cza, Andri­ja Bon­da­ra, Dmy­tra Paw­łycz­ki, Ser­hi­ja Żada­na i Wasy­la Mach­ny. Boh­dan Zadu­ra tłu­ma­czy tak­że ukra­iń­ską pro­zę i ese­isty­kę: w 1995 roku na przy­kład opu­bli­ko­wał w war­szaw­skim cza­so­pi­śmie „Lite­ra­tu­ra na Świe­cie” szkic Boh­da­na Rub­cza­ka o naj­now­szej poezji ukra­iń­skiej, prze­ło­żył „Pół­sen­ne listy…” Woło­dy­my­ra Jawor­skie­go.

Być może, zain­te­re­so­wa­nie Boh­da­na Zadu­ry ukra­iń­ską lite­ra­tu­rą zro­dzi­ło się w cza­sach, kie­dy w Lubli­nie wycho­dzi­ło pismo „Kame­na”, któ­re­go wie­lo­let­nim redak­to­rem był Kazi­mierz Andrzej Jawor­ski, któ­ry znał język ukra­iń­ski i prze­kła­dał utwo­ry T. Szew­czen­ki, P. Tyczy­ny, M. Ryl­skie­go i innych naszych poetów. Wła­śnie w „Kame­nie” w 1962 roku wydru­ko­wa­ne zosta­ły pierw­sze wier­sze Boh­da­na Zadu­ry. Nie mogła na nie­go nie wpły­wać bli­skość w sto­sun­ku do Lubli­na tere­nów Chełmsz­czy­zny, gdzie miesz­ka wie­lu Ukra­iń­ców. Jakieś nie­uci­szo­ne ukra­iń­skie jeste­stwo mogło poja­wić się w życiu Boh­da­na Zadu­ry przez uświa­do­mie­nie sobie fak­tu ukra­iń­skie­go pocho­dze­nia jego pol­skich przod­ków. Boh­dan to popu­lar­ne w Pol­sce imię, ale ma ono tam róż­ną trans­kryp­cję i róż­ne, by tak powie­dzieć, pol­skie i ukra­iń­skie brzmie­nie: „Bog­dan” i „Boh­dan”. W poko­le­niach przod­ków Zadu­ry, być może, byli ludzie, któ­rzy z jakie­goś powo­du lubi­li imio­na z ukra­iń­ską wymo­wą. Rów­nież i nazwi­sko nasze­go przy­ja­cie­la ma ukra­iń­skie brzmie­nie. Wspo­mi­na­my o tym tyl­ko dla­te­go, że czu­je­my do nie­go głę­bo­ką wdzięcz­ność jak do pokrew­nej duszy za jego pra­cę na rzecz lite­ra­tu­ry ukra­iń­skiej w Pol­sce.

Poezja Boh­da­na Zadu­ry to swo­isty, roz­le­gły archi­pe­lag, któ­ry poja­wił się nie od razu, a wyła­niał stop­nio­wo w prze­cią­gu pra­wie czter­dzie­sto­let­niej twór­czej pra­cy pisa­rza (pierw­szy jego zbiór wier­szy W kra­jo­bra­zie z amfor wyszedł w 1968 roku). W tym archi­pe­la­gu są wyspy neo­kla­sy­cy­zmu, moder­ni­zmu i post­mo­der­ni­zmu, cykle sone­tów, minia­tur, wol­nych wier­szy, rymo­wa­ne i nie­ry­mo­wa­ne stro­fy poema­tów, pro­zą zapi­sa­ne reflek­sje nie­zwy­czaj­nie myślą­ce­go czło­wie­ka. Przy całej for­mal­nej róż­no­rod­no­ści, tema­tycz­nej wie­lo­wy­mia­ro­wo­ści, meta­fo­rycz­nej wyszu­ka­no­ści poezja ta opar­ta jest na jed­nym inte­lek­tu­al­no-emo­cjo­nal­nym mono­li­cie, któ­ry może­my nazwać tra­gicz­ną iro­nią.

W wier­szu „Na wszel­ki wypa­dek”, napi­sa­nym w latach 80. minio­ne­go stu­le­cia, a więc w cza­sach przed­śmiert­ne­go roz­pa­sa­nia komu­ni­stycz­nej dyk­ta­tu­ry w Pol­sce, poeta wyzna­je: „Albo­wiem chciał­bym powie­dzieć swej ojczyź­nie coś miłe­go i dzień za dniem nie znaj­du­ję sto­sow­ne­go pre­tek­stu”. I w tym­że wier­szu: „Albo­wiem zosta­ło mi dane poczu­cie śmiesz­no­ści”. Do pio­łu­no­we­go sma­ku śmiesz­no­ści w utwo­rach Boh­da­na Zadu­ry pol­ski czy­tel­nik przy­wykł, lubi ten smak i pra­gnie go pró­bo­wać w nowych cza­sach, kie­dy Pol­ska sta­ła się inna.

Iro­nia, któ­ra dźwię­czy w sło­wach o „sto­sow­nym pre­tek­ście” do pochwa­le­nia ojczy­zny, jest ide­ową plat­for­mą współ­cze­snej pol­skiej i nie­wąt­pli­wie euro­pej­skiej poezji, któ­ra temat daw­no wyśpie­wa­nych ide­ałów, w ich licz­bie ide­al­nej ojczy­zny, przyj­mu­je jako nie­bez­pie­czeń­stwo dla twór­czej, indy­wi­du­al­nej nie­za­leż­no­ści. Nie da się pisać o ojczyź­nie w ogó­le, nie zauwa­ża­jąc tego, jak róż­na ona była w róż­nych deka­dach XX wie­ku. To nie­moż­li­we nie tyl­ko dla pol­skie­go, ale dla każ­de­go euro­pej­skie­go poety, w tym i dla ukra­iń­skie­go. To nie jest dla lite­ra­tu­ry ukra­iń­skiej nowa kwe­stia. Jewhen Mała­niuk kochał Ukra­inę jak mało kto z naszych poetów, ale w obra­zie ojczy­zny widział nie tyl­ko męczen­ni­cę, ale rów­nież i „gna­ną tatar­skim koniem” dziw­kę.

Być może, swo­je głów­ne zada­nie współ­cze­sna pol­ska poezja odnaj­du­je w tym, żeby odkry­wać isto­tę ety­ki ogól­no­ludz­kich sto­sun­ków, jej bar­dzo czę­sto fał­szy­wych zasad, ukształ­to­wa­nych przez dogma­ty nie­wol­ni­czych cza­sów, kie­dy czło­wiek był poni­ża­ją­co ogra­ni­czo­ny w spo­łecz­nej, reli­gij­nej i naro­do­wej prze­strze­ni. Poezja Boh­da­na Zadu­ry może być przyj­mo­wa­na jako arty­stycz­na ana­li­za tej sta­rej fał­szy­wej moral­no­ści.

Natu­ral­nie, w poezji Boh­da­na Zadu­ry obser­wu­je­my przy­zie­mie­nie, nega­tyw­ne trak­to­wa­nie pew­nych usta­lo­nych etycz­nych norm i zasad, ale nie usi­łu­je on wszyst­kie­go, co etycz­ne, obró­cić w nie­etycz­ne, taka pry­mi­tyw­na gra rozu­mu nie pasu­je do porząd­ku jego filo­zo­ficz­ne­go myśle­nia. Zadu­ra po pro­stu lubi i umie sta­wiać zaska­ku­ją­ce pyta­nia, któ­re odsła­nia­ją dwu­znacz­ność i nie­rzad­ko ukry­tą obłu­dę uzna­nych przez wie­ki, moż­na by powie­dzieć, uświę­co­nych kate­go­rii ety­ki, prze­ko­nań, reguł życia.

Poeta pyta nie po to, żeby pytać, a po to, żeby odpo­wia­dać. Przy tym odpo­wia­dać ma czy­tel­nik. Jego pyta­nia są róż­no­rod­ne, to filo­zo­ficz­ne, to zwy­czaj­ne, to oby­cza­jo­we, ale łączy je żywy oddech życia albo, jak mówi w jed­nym z mło­dzień­czych utwo­rów: „iro­nia wier­sza”.

Czy sło­wo jedy­na w ustach Ada­ma nie brzmia­ło jak wyrzut?

Czy odse­tek ate­istów wśród księ­ży odbie­ga od śred­niej?

Tak w wier­szu „Też pyta­nia” uśmie­cha się poeta, ale w utwo­rze „Pro­ste zasa­dy” już drwi tra­gicz­nie:

Czy gdy­by nie śmierć każ­dy nie miał­by wła­snej wie­ży Babel z nie­roz­wią­za­nych pro­ble­mów życio­wych?

Czy śmierć jest trud­na? Czy może być trud­ne coś, co (nie­za­leż­nie od wie­ku, talen­tu, zamoż­no­ści, wykształ­ce­nia i doświad­cze­nia) uda­ło się tylu miliar­dom ludzi?

Poeta roz­sąd­nie radzi przy­go­to­wy­wać odpo­wie­dzi do rachun­ku sumie­nia, któ­ry z pew­no­ścią przyj­dzie w życiu każ­de­go czło­wie­ka, czy­li odpo­wie­dzi na pyta­nia, któ­re jesz­cze nie padły i może nie zosta­ną posta­wio­ne, ale ich obec­ność w duszy każ­dy czło­wiek musi odczu­wać.

Nie­daw­no, bio­rąc udział w dys­ku­sji na temat „Czy współ­cze­sne­mu świa­tu potrzeb­na jest tak zwa­na kul­tu­ra wyso­ka”, Boh­dan Zadu­ra powie­dział: „Myślę, że tak zwa­na kul­tu­ra wyso­ka róż­ni się od innych, mniej cen­nych dla nas kul­tur tym, że ona wła­śnie dopusz­cza sta­wia­nie pytań, a nie pod­su­wa tyl­ko recep­ty i goto­we odpo­wie­dzi. Może cie­ka­we było­by pyta­nie: Czy współ­cze­sny świat potrzeb­ny jest kul­tu­rze wyso­kiej? Myślę, że to mogło­by być pole dla odkryć. Cza­sa­mi współ­cze­sny świat, jak to sta­ło się 11 wrze­śnia trzy lata temu [cho­dzi o ter­ro­ry­stycz­ny atak na USA – D.P.] pod­su­wa myśl, że cała ta kul­tu­ra, nie­za­leż­nie od tego, czy jest wyso­ka czy niska, głę­bo­ka czy maso­wa we współ­cze­snym świe­cie sta­ła się śmiesz­na”. To praw­da. Współ­cze­sny świat nie to, że jest w kon­flik­cie z wyso­ką kla­sycz­ną kul­tu­rą, on ją dep­cze, znie­wa­ża, zamie­nia w żało­sne pośmie­wi­sko.

Jed­nak takie twier­dze­nie nie negu­je wyso­kiej kul­tu­ry, prze­ciw­nie – pra­gnie ją pod­jąć i obro­nić, daje jej w ręce ostat­ni oręż – iro­nicz­ny śmiech tym­cza­so­wo poko­na­ne­go, ale nie znisz­czo­ne­go jeste­stwa. Uśmiech Boh­da­na Zadu­ry jest bole­sny, nie ma w nim ani zło­ści, ani gnie­wu, jest tyl­ko ostrość, filo­zo­ficz­na, pokor­na ostrość, któ­ra spra­wia, że iro­nia poety jest rów­no­cze­śnie ludz­ka i nie­po­ko­na­na.

Poeta rzad­ko mówi w pierw­szej oso­bie, jest ukry­ty za daną „z góry” kon­cep­tu­al­ną myślą, któ­ra zda­je się roz­wi­jać cza­sa­mi nawet wbrew woli auto­ra wedle swych wewnętrz­nych praw; on sam sta­je się ofia­rą swe­go arty­stycz­ne­go odkry­cia.

Oto wiersz „Oczy Sama­ry­tan­ki”. Tutaj autor przed­sta­wia naj­prost­szą, życio­wą praw­dę o sobie jako o zwy­czaj­nym czło­wie­ku, któ­ry ma rodzi­nę i wła­sne poglą­dy na życie. I nagle ziem­ska treść prze­cho­dzi w sfe­ry ducho­we­go wywyż­sze­nia:

jako dzie­ci popeł­ni­li­śmy błąd
uda­jąc doro­słych

kto nie był szczę­śli­wy na zie­mi
ten nie zazna szczę­ścia i w nie­bie

chcę być poetą i będę
kie­dy ukrad­ną mi ostat­nie sło­wo

Oczy­wi­ście, czło­wiek nie ma wybo­ru mie­dzy życiem i śmier­cią, wszyst­ko jest prze­wi­dzia­ne i okre­ślo­ne przez wyż­szą, boską siłę. Jakie może być ostat­nie sło­wo poety? Może być prze­stra­szo­ne, a więc lepiej, żeby go nie było. Wyła­nia się temat miło­sier­dzia, obec­ny już w tytu­le wier­sza. Otóż miło­sier­dzie przy­cho­dzi do czło­wie­ka od inne­go czło­wie­ka, od Sama­ry­tan­ki, któ­ra może pomóc same­mu Zba­wi­cie­lo­wi.

nie powin­naś sobie bru­dzić oczu tym wier­szem
ale to ty jesteś miło­sier­na nie Bóg

Ludz­kie miło­sier­dzie w oczach poety jest cen­niej­sze niż łaska Naj­wyż­sze­go, bo ono samo w sobie sta­no­wi naj­wyż­szą war­tość, nie stoi za nim jakaś szcze­gól­na nad­ludz­ka potę­ga, rodzi się ze współ­czu­cia – naj­wyż­szej ludz­kiej jako­ści. Poeta odwa­żył się posta­wić czło­wie­ka na rów­ni z Bogiem – to czy­ni z nie­go uni­wer­sal­ne­go pro­te­stan­ta – ale dla nas waż­ne jest zoba­czyć, że jego spo­tka­nie z Sama­ry­tan­ką odby­wa się nie w biblij­nym, nie w mitycz­nym, a w naszym okrut­nym cza­sie, kie­dy w miło­sier­dzie pra­wie nikt już nie wie­rzy.

Jako poeta Boh­dan Zadu­ra ukształ­to­wał się w oko­licz­no­ściach, kie­dy pol­ski naród zro­zu­miał, że komu­ni­stycz­ne znie­wo­le­nie nie­zbyt róż­ni się od faszy­stow­skiej oku­pa­cji, że kie­ro­wa­ne z Moskwy war­szaw­skie wła­dze usi­łu­ją skoń­czyć z pano­wa­niem naro­do­wej świa­do­mo­ści i indy­wi­du­al­nych praw czło­wie­ka, z tymi demo­kra­tycz­ny­mi war­to­ścia­mi, jakie wte­dy już domi­no­wa­ły w zachod­nim świe­cie.

Boh­dan Zadu­ra, bez wąt­pie­nia, od samych począt­ków swe­go twór­cze­go życia stro­nił od lite­rac­kich poplecz­ni­ków reżi­mu Gomuł­ki, ale i nie spie­szył się przy­łą­czać do gru­py poetów tak zwa­nej nowej fali (Barań­czak, Zaga­jew­ski, Kry­nic­ki), któ­ra ostro wystę­po­wa­ła prze­ciw komu­ni­stycz­nej wła­dzy. Bez wąt­pie­nia, też był prze­ciw­ko niej, ale jako poeta nie chciał śpie­wać w chó­rze, a pra­gnął zostać i został soli­stą ze swo­im nie­po­wta­rzal­nym gło­sem. Jego spoj­rze­nie na świat, jego fra­ze­olo­gia, jego iro­nicz­ny humor wykra­cza­ły poza linie pol­skich poli­tycz­nych hory­zon­tów, kry­ty­ka lite­rac­kich kró­lów z epo­ki dyk­ta­tu­ry pro­le­ta­ria­tu, któ­rzy napraw­dę byli bła­zna­mi na dwo­rze dyk­ta­to­ra, nie mogła zawład­nąć całym jego talen­tem. Jed­nak nie obe­szło się bez reak­cji na stan wojen­ny, któ­ra poka­za­ła, że Boh­dan Zadu­ra potra­fi pisać kla­sycz­ny­mi okta­wa­mi i sar­ka­stycz­nie wyśmie­wać ska­za­ny na śmierć anty­ludz­ki spo­łecz­ny porzą­dek.

W stycz­niu 1982 roku, wła­śnie wte­dy, kie­dy stan wojen­ny sta­rał się ujarz­mić ruch „Soli­dar­no­ści”, poeta pisze wiersz zaczy­na­ją­cy się linij­ką „Ja wol­ny oby­wa­tel wol­ne­go pań­stwa”. Tutaj funk­cjo­nu­je jego iro­nia, któ­rą moż­na nazwać swa­wol­ną:

Zaiste trze­ba
wyjąt­ko­wej śle­po­ty
by nie dostrzec że pań­stwo
któ­re­mu wszyst­ko wol­no
jest wol­nym pań­stwem

W tym samym 1982 roku powstał, być może, naj­bar­dziej wyra­zi­sty obraz Pol­ski cza­su sta­nu wojen­ne­go – poemat „Cisza”. Zadu­ra nie mógł nie napi­sać tej zna­ko­mi­tej rze­czy, bo był do tego zobli­go­wa­ny przez smut­ne zda­rze­nie – śmierć swo­je­go ojca, a więc zaczął żyć w takim iro­nicz­nym cza­sie, kie­dy kpi­ny z umie­ra­ją­ce­go dyk­ta­tor­skie­go porząd­ku nie mogły być grą śmie­chu, pogrzeb ojca unie­moż­li­wiał weso­łą iro­nię, ona musia­ła być tra­gicz­na z dozą ostrych inwek­tyw. Poemat „Cisza” z punk­tu widze­nia for­my i reali­stycz­ne­go opi­su zda­rzeń, może być potrak­to­wa­ny jako try­but na rzecz neo­kla­sy­cy­zmu, ale jed­no­cze­śnie – to rzecz nowo­cze­sna, wie­le w niej nie tyl­ko poli­tycz­nej, ale i filo­zo­ficz­nej dwu­znacz­no­ści. Tutaj widać już cha­os nowe­go, niby demo­kra­tycz­ne­go cza­su, tutaj apo­ka­lip­sa anty­ludz­kie­go zwie­rzę­ce­go ustro­ju życia prze­cho­dzi w krzy­ki nowych dema­go­gów – ego­istycz­nych poli­ty­ków, obłud­ni­ków i nie­udacz­ni­ków, tutaj poeta oka­zał się nie tyl­ko dema­ska­to­rem sta­re­go, ale i pro­ro­kiem nowe­go, demo­kra­tycz­ne­go, wca­le nie ide­al­ne­go świa­ta.

Dwie stro­ny wciąż o pro­wo­ka­cji
mówią: ktoś musi nie mieć racji.
Zmie­nia­ją wła­ści­cie­li sło­wa
mani­pu­la­cja i odno­wa,
auten­tyzm, spon­ta­nicz­ność, temat
(w tema­cie pew­nie sen­su nie ma)
histo­ria, któ­ra nie wyba­czy
(o, chciał­bym wie­dzieć, co to zna­czy!).
.….….….….….….….….….…..
I karu­ze­la nam się krę­ci.
to nie ci, ci już pro­mi­nen­ci,
gdzie rzu­cisz okiem – ste­reo­typ,
podaż ogrom­na, a jak popyt?
Wal­ka o czy­stość wre języ­ka,
nie chcesz zwa­rio­wać, to nie wni­kaj,
co kry­ją owe pięk­ne sło­wa,
aby pol­sz­czy­znę ura­to­wać…

Poemat „Cisza” wszyst­ki­mi swo­imi dema­ska­tor­ski­mi wer­sa­mi nakła­da się na współ­cze­sne ukra­iń­skie realia; napi­sa­ny jest z taką odwa­gą, z taką zna­ko­mi­tą zna­jo­mo­ścią atmos­fe­ry życia nowych poli­tycz­nych dzia­ła­czy, że z pew­no­ścią zosta­nie z zain­te­re­so­wa­niem przy­ję­ty w kra­jach, któ­rych histo­ria w ostat­nich dzie­się­cio­le­ci przy­po­mi­na histo­rię Pol­ski.

Być może nie ma takie­go dru­gie­go poety nie tyl­ko w Pol­sce, a w ogó­le na świe­cie, któ­ry by tak chęt­nie i z takim powo­dze­niem prze­no­sił do swo­jej twór­czo­ści obco­ję­zycz­ne fra­ze­olo­gi­zmy, odma­lo­wu­jąc nie sie­bie, a jak­by swo­ją obec­ność na róż­nych sze­ro­ko­ściach naszej pla­ne­ty. I wszę­dzie poja­wia się ten iro­nicz­ny duch, któ­ry już nie jest wła­ści­wo­ścią twór­czej manie­ry poety, a jakimś nie­prze­zwy­cię­żo­nym roz­chwia­niem i roz­cheł­sta­niem ludz­kie­go życia.

Życie, dla któ­re­go moż­li­wą gra­ni­cą mogło­by się stać sło­wo jed­no­ra­zo­we­go użyt­ku, jest kre­sem poezji Boh­da­na Zadu­ry. To tak jest, ale nam się wyda­je, że ze swo­im spo­so­bem mówie­nia poezja Boh­da­na Zadu­ry doma­ga się nie usta­no­wie­nia jakiejś gra­ni­cy, zwią­za­nej z uży­wa­niem tego czy inne­go sło­wa, a roz­sze­rze­nia życia o te róż­no­rod­ne sen­sy, któ­ry­mi ona tak dosko­na­le wła­da.