Tropizmy – czas wiecznie niedokonany*

Bio­lo­gia defi­niu­je tro­pi­zmy jako reak­cje roślin i zwie­rząt niż­szych na róż­ne bodź­ce – che­micz­ne, gra­wi­ta­cyj­ne, świetl­ne, ter­micz­ne, mecha­nicz­ne, elek­trycz­ne i inne. Więk­szość roślin obra­ca się ku świa­tłu, nie­licz­ne – na przy­kład nie­któ­re pną­cza – dążą ku cie­nio­wi; łody­gi rosną zwy­kle ku górze, korze­nie w głąb. To przede wszyst­kim ruchy wzro­sto­we, trwa­le, choć nie osta­tecz­nie zmie­nia­ją­ce rośli­nę w jakimś kie­run­ku. Zacho­dzą powo­li, zwy­kle nie są dostrze­gal­ne przy krót­kiej obser­wa­cji. Tro­chę jak­by ich nie było, cho­ciaż w rze­czy­wi­sto­ści to orga­nizm czę­sto bez nich by nie ist­niał.

*

Sar­rau­te podob­nie poj­mu­je tro­pi­zmy na pozio­mie ludz­kim: to „wewnętrz­ne ruchy skry­te pod nie­szko­dli­wą pospo­li­to­ścią pozo­rów, któ­re wypeł­nia­ją każ­dą chwi­lę nasze­go życia, ruchy, któ­rych jeste­śmy led­wie świa­do­mi, prze­śli­zgu­ją­ce się po skra­ju nasze­go postrze­ga­nia w posta­ci nie­okre­ślo­nych bły­ska­wicz­nych wra­żeń, kry­ją się za naszy­mi gesta­mi, pod wypo­wia­da­ny­mi przez nas sło­wa­mi i oka­zy­wa­ny­mi uczu­cia­mi. Te ruchy sta­no­wią tajem­ne źró­dło nasze­go ist­nie­nia, jego for­mę in sta­tu nascen­di, w chwi­li powstania”[1]. Autor­ka uwa­ża, że wobec bra­ku nazw dla tych nie­uchwyt­nych, ultra­krót­kich odczuć nale­ży wywo­łać je u odbior­cy przy uży­ciu odpo­wied­nio suge­styw­ne­go obra­zu, któ­ry zagnieź­dzi się w jego psy­chi­ce i rozej­dzie po niej jak­by w zwol­nio­nym tem­pie. Wła­śnie te ruchy mają być praw­dzi­wym sed­nem i sen­sem dra­ma­tur­gicz­nym utwo­ru, nie­przy­sło­nię­tym przez histo­rię posta­ci, ich oso­bo­wość ani fabu­łę opo­wie­ści. Czas jest dla Sar­rau­te „nie tyle cza­sem real­ne­go życia, ile sil­nie wzmoc­nio­ną teraź­niej­szo­ścią”. Boha­ter jest tyl­ko pre­tek­stem, pod­pór­ką dla zapre­zen­to­wa­nia tro­pi­zmu, czy dokład­niej: zre­pro­du­ko­wa­nia go w czy­tel­ni­ku.

*

Co nie­trud­no zauwa­żyć, już sam spo­sób, w jaki Sar­rau­te obja­śnia swo­ją meto­dę pisar­ską, jest dość enig­ma­tycz­ny. Nie da się też łatwo okre­ślić przy­na­leż­no­ści gatun­ko­wej Tro­pi­zmów. Mamy tu do czy­nie­nia z dwu­dzie­sto­ma czte­re­ma krót­ki­mi tek­sta­mi pisa­ny­mi czymś, co optycz­nie spra­wia wra­że­nie pro­zy, ale brzmi jak poezja albo pro­za poetyc­ka: od razu widać, że utwo­ry te nie kon­cen­tru­ją się na opo­wie­dze­niu fabu­ły ani na prze­ka­za­niu infor­ma­cji bądź poglą­dów, co zbli­ża je do poezji. Czy cały cykl ukła­da się w jakąś makro­hi­sto­rię? Czy w sto­sun­ku do cze­goś tak pro­gra­mo­wo nie­epic­kie­go, poza­epic­kie­go moż­na użyć okre­śle­nia powieść lub anty­po­wieść? Kim są bez­i­mien­ni boha­te­ro­wie poszcze­gól­nych opo­wia­dań, tak uogól­nie­ni, pozba­wie­ni wła­ści­wo­ści, że zda­ją się czę­ścią tła, jak obraz­ki na tape­cie w kory­ta­rzu, któ­rym prze­cho­dzi cza­sem praw­dzi­we życie? Jaki jest czas akcji i czy ma zna­cze­nie? I wresz­cie, co autor­ka sądzi o tym, co opi­su­je? Być może i tutaj waż­niej­sze są pyta­nia, któ­re książ­ka pro­wo­ku­je, niż odpo­wie­dzi, któ­rych (nie) udzie­la, tak jak dla nur­tu nouve­au roman istot­niej­sze było to, co książ­ka może powie­dzieć o samej sobie niż o swo­ich boha­te­rach, i jak jest w sta­nie to zro­bić, o ile w ogó­le.