Ukartowany koniec. O (początku i) zakończeniu Trawersu

Wła­ści­wie od same­go począt­ku była widocz­na fascy­na­cja, z jaką Sosnow­ski tro­pi figu­ry począt­ku i koń­ca. Autor Naj­ry­zy­kow­niej podej­mo­wał tę namięt­ność z ducha – ska­żo­ne­go nie­ro­ze­rwal­ny­mi sprzecz­no­ścia­mi – języ­ka nowo­cze­sno­ści. „Nowo­cze­sność z jed­nej stro­ny niwe­czy moż­li­wość real­ne­go wyzna­cze­nia wyj­ścio­we­go punk­tu pisa­nia, któ­ry zara­zem był­by rzecz jasna począt­kiem świa­ta, z dru­giej – tę demo­bi­li­za­cję inwen­cji wekslu­je na korzyść zapro­jek­to­wa­ne­go koń­ca, któ­ry wpi­sa­ny zosta­je w myśle­nie o lite­ra­tu­rze, czy sztu­ce nowo­cze­snej. Ten nie­ja­ko przed­ustaw­nie usy­tu­owa­ny koniec jako zasa­da wszel­kie­go gestu autor­skie­go pod­kre­śla wagę reto­rycz­no­ści całe­go przed­się­wzię­cia – roz­pa­da­ją­cy się (pod wpły­wem nad­mia­ru zna­czeń, na wsku­tek komu­ni­ka­cyj­ne­go impa­su, zewnętrz­nych wobec mate­rii lite­ra­tu­ry sank­cji) język sta­no­wi sku­tecz­ną prze­sło­nę w dotar­ciu do jakiej­kol­wiek for­my pier­wot­nej zasa­dy: inten­cji, emo­cji, obra­zu, myśli, lecz zara­zem nie wyklu­cza przej­ścia na stro­nę rze­czy­wi­sto­ści” (że zaczy­tu­ję Jaku­ba Mom­ro – „Deka­da Lite­rac­ka” 2008, nr 2/3, s. 65). Tak rozu­mia­ny począ­tek i koniec – doda­wał Mom­ro – „dają szan­sę na pro­lon­ga­tę momen­tu zda­rze­nia, któ­re roz­ry­wa tkan­kę języ­ka, choć zara­zem nie może być widocz­ne poza jego hory­zon­tem”.

Trud­no się oprzeć wra­że­niu, że w Tra­wer­sie Sosnow­ski ponow­nie aktu­ali­zu­je to ćwi­cze­nie z języ­ka nowo­cze­sno­ści. W naj­now­szy tom – jak do Ducham­pow­skie­go pudeł­ka (odręb­nie będą omó­wio­ne) – zosta­ły wrzu­co­ne: krót­ka pro­za z Szek­spi­row­skim tytu­łem Hey non­ny, non­ny, dobrze zna­ne z poprzed­nich ksią­żek poema­ty Gdzie koniec tęczy nie doty­ka zie­mi (z tomu pod tym tytu­łem; w Tra­wer­sie opusz­czo­nych zosta­ło kil­ka strof, drob­nej zmia­nie uległ też tytuł i przed­ostat­ni wers poema­tu – zamie­nio­na zosta­ła par­ty­ku­ła: „nie” na „już”) i dr cali­ga­ri rese­tu­je świat (z poems; bez zmian); a tak­że prze­ło­że­nia, czy też cove­ry z Ilu­mi­na­cji Arthu­ra Rim­baud oraz tytu­ło­wy poemat „Tra­wers”. Nie­po­wta­rzal­ność tego pudeł­ka – zda­je się pod­po­wia­dać układ kolej­nych kart książ­ki – pole­ga zatem nie tyle na tym, że poszcze­gól­ne jego skład­ni­ki są nie­po­wta­rzal­ne, ile na nie­po­wta­rzal­nym roz­miesz­cze­niu zapi­sków. Na kil­ka ele­men­tów tego ukła­du war­to zwró­cić uwa­gę.

Naj­now­szy tom Sosnow­skie­go ma ilu­zo­rycz­ny począ­tek na co naj­mniej dwa spo­so­by. Po pierw­sze, repro­du­ko­wa­ne ele­men­ty – zarów­no te goto­we, mecha­nicz­nie prze­nie­sio­ne (poema­ty Gdzie koniec tęczy nie doty­ka zie­mi i dr cali­ga­ri rese­tu­je świat), jak i wspo­ma­ga­ne, popra­wio­ne (prze­ło­że­nia z Ilu­mi­na­cji) – spra­wia­ją, że ów począ­tek oka­zu­je się czymś w rodza­ju bez­u­stan­ne­go mówie­nia, błą­ka­niem się po języ­ku, wyzby­wa­ją­cym się pun­ków odnie­sie­nia (fun­da­men­ty są tu kru­che i nie­pew­ne). Po dru­gie, otwie­ra­ją­ca Tra­wers krót­ka pro­za Hey non­ny, non­ny – zło­żo­na z serii cyta­tów (zazna­cza­nych – z Hegla; bez odno­śni­ków – m.in. z Szek­spi­ra, Debor­da, Melville’a) – przy­wo­dzi na myśl ten rodzaj skon­cen­tro­wa­nej wie­lo­gło­so­wo­ści, któ­rą sam Sosnow­ski w szki­cu O poezji flow i chart nazy­wał apo­ka­lip­tycz­ną. W tym sen­sie „począ­tek jest już począt­kiem koń­ca, koniec jest bez­u­stan­nie w dro­dze i zawsze już nastą­pił”.

Te szczel­nie zapie­czę­to­wa­ne sen­sy resz­tek języ­ka odnaj­du­ją się w wier­szach auto­ra Tra­wer­su oczy­wi­ście w róż­nym stop­niu prze­chwy­ce­nia. Seria przy­kła­dów. W Hey non­ny, non­ny cyta­ty z Szek­spi­ra, Debor­da, Melville’a są zapi­sa­ne w języ­kach ory­gi­na­łów („Sigh no more, ladies, sigh no more”, „Men­we­re dece­ivers ever”, „Ne tra­va­il lez jama­is”, „I would pre­fer not to”).Wers zamy­ka­ją­cy utwór Joan­ny Muel­ler for­mat­ka („sza­ra­na­ga­ma­ma”) zosta­je w poema­cie dr cali­ga­ri rese­tu­je świat ponow­nie odwró­co­ny w kie­run­ku zapi­sów ory­gi­nal­nych ze słyn­ne­go wier­sza Miro­na Bia­ło­szew­skie­go („sza­ra naga jama/ sza –ra– na –ga– ja – ma/ sza­ra naga jama” – pisał autor Obro­tów rze­czy; „sza­ra­na­ga­ma­ma sza­ra naga mama” – czy­ta­my u Sosnow­skie­go). Mic­kie­wi­czow­ska fra­za „Mnie pły­nąć, pły­nąć i pły­nąć” znaj­dzie odle­gły pastisz w dwu­krot­nie powtó­rzo­nym wer­sie „wszyst­ko sły­nie sły­nie sły­nie” (tak­że z poema­tu dr cali­ga­ri rese­tu­je świat). Dwu­krot­nie, otwar­cie, iro­nicz­nie zosta­nie zaś stra­we­sto­wa­ne zda­nie Jana Twar­dow­skie­go „Śpiesz­my się kochać ludzi tak szyb­ko odcho­dzą”: „Spiesz­my się kochać budzik, bo tak szyb­ko cho­dzi”, „gdy spie­szy­my się gonić budzik bo tak szyb­ko cho­dzi” (w poema­cie Tra­wers).

Gdy zatem w koń­co­wych par­tiach tytu­ło­we­go poema­tu pada fra­za: „Z «domu ran»/ prze­nie­śli­śmy się do mia­sta pociech”, łatwo wyczuć, że nie tyle cho­dzi tu o solid­ną prze­pro­wadz­kę w oswo­jo­ny ton żałob­ny („mia­sto pociech” przy­by­wa z „Tre­nu II” Jana Kocha­now­skie­go), ile – po raz kolej­ny w twór­czo­ści auto­ra Po tęczy – o odno­wie­nie sytu­acji „po”; po koń­cu sta­re­go świa­ta, po schył­ku daw­nych porząd­ków. W tym sen­sie – jak zwięź­le w Bume­ran­gu pisa­ła Anna Kału­ża: „nar­ra­cje Sosnow­skie­go to cią­gle nar­ra­cje o nie­koń­czą­cym się fina­le nowo­cze­sno­ści”. Wier­sze, poema­ty, krót­kie pro­zy auto­ra Po tęczy prze­chwy­tu­ją rzecz jasna wciąż nowe ele­men­ty. W Tra­wer­sie zamiesz­ka­ła na przy­kład jakaś nowa wia­ra – wysta­wio­na ku „jakiejś obcej/ nowej/ aurze życia”, przy­wo­dzą­ca na myśl Ben­ja­mi­now­ską hipo­te­zę doświad­cze­nia aura­tycz­ne­go. (Ktoś inny mógł­by oczy­wi­ście wska­zać inny „nowy” ele­ment, słow­nik – np. archi­tek­ton Male­wi­cza czy odmo­wę pra­cy Debor­da). War­to jed­nak – jak mi się wyda­je – pamię­tać, że funk­cjo­nu­ją one w wier­szu Sosnow­skie­go po skom­pro­mi­to­wa­niu marzeń o przy­mie­rzu. Dzi­siej­sze użyt­ki z zapie­czę­to­wa­nych sen­sów resz­tek innych tek­stów zawsze są już ich tra­we­sta­cją.

Trud­no wska­zać lite­ral­nie na zakoń­cze­nie poema­tu Tra­wers. Zacy­tu­ję taki jego koniec:

T minus dwie minu­ty

wszyst­ko jest dosłow­ne
nic nie jest praw­dzi­we
siwa pleśń
bla­dy puch
ple­chy
na języ­ku
taki bal
w cyme­lium

ohlàlà

nic nie jest dosłow­ne
wszyst­ko jest praw­dzi­we

T minus 0:30

aj aja­ja­ja­jaj

T minus 0:15

puer­to­ri­co

schtum

Tra­wers zamy­ka zamilk­nie­cie – tak brzmia­ła­by skon­so­li­do­wa­na, nie­co pate­tycz­na kon­sta­ta­cja. Moż­na ją jed­nak roz­sze­rzyć za cyto­wa­nym frag­men­tem o choć­by dwa dopo­wie­dze­nia, któ­re wska­zu­ją na inne jesz­cze gesty i kom­pli­ku­ją nie­znacz­nie kate­go­rycz­ność tego stwier­dze­nia. Po pierw­sze, zapi­sa­ne na lewym mar­gi­ne­sie znacz­ni­ki odli­cza­nia peł­nić mogą funk­cję odmie­rza­nia dystan­su cza­so­we­go do fina­łu, do koń­ca. Takie odli­cza­nie prze­miesz­czo­ne w słow­nik poetyc­ki odna­leźć moż­na jed­nak choć­by we frag­men­cie poema­tu „Flow Chart” („język odsła­niał sie­bie w jakimś teraz, któ­re jest począt­kiem i koń­cem języ­ka” – że zacy­tu­ję Sosnow­kie­go komen­tu­ją­ce­go apo­ka­lip­tycz­ny dys­kurs Joh­na Ashbery’ego): „już jest po wszyst­kim, albo zaraz będzie, albo wła­śnie było/ w jakim­kol­wiek innym języ­ku, któ­ry wystar­czy, by w nim to opo­wie­dzieć –/ wła­śnie jak było”). Po dru­gie, zanim wybrzmi sło­wo „schtum”, zosta­je też prze­kle­jo­ny rysu­nek Macie­ja Malic­kie­go (pier­wot­nie dru­ko­wa­ny na stro­nie 26 tomu Gdzie koniec tęczy nie doty­ka zie­mi) – tym razem jed­nak spłasz­czo­ny, nie­ja­ko skur­czo­ny. Już te dwa gesty (a dodać by jesz­cze trze­ba koniecz­nie uwa­gę, że sło­wo „Schtum”, zapi­sa­ne wiel­ką lite­rą, otwie­ra cały poemat Tra­wers) poka­zu­ją, jak aktyw­nie Sosnow­ski okrą­ża w Tra­wer­sie owo „tyleż nie­moż­li­we, co nie­uchron­ne wyci­sze­nie”. Taki aktyw­ny układ, kom­po­zy­cja, takie roz­rzut­ne roz­miesz­cze­nie ele­men­tów, ich pogło­sów pozo­sta­wia w naj­now­szym tomie Sosnow­skie­go mar­gi­nes ciszy.