W owalu cyklonu, w oku stadionu

Poprzed­ni tom Boh­da­na Zadu­ry, Po szko­dzie, miał na okład­ce frag­ment orła z godła, tyle że ptak był podwój­nie odwró­co­ny, geo­me­trycz­nie i kolo­ry­stycz­nie: wycią­gnię­te w górę łapy i ogon czer­wie­ni­ły się na bia­łym tle. Nie wiem, czy ktoś przy tej oka­zji przy­po­mniał, że w 1975 roku w Cho­rzo­wie Pol­ska wygra­ła mecz z Holan­dią 4:1. Jest on uzna­wa­ny za naj­lep­szy w ogó­le występ pol­skich pił­ka­rzy. Nie wiem co praw­da, jak moż­na usta­na­wiać taką hie­rar­chię, sko­ro nie da się zoba­czyć reje­stra­cji wszyst­kich zawo­dów (spi­ke­rzy na sta­dio­nach mówi­li daw­niej o zawo­dach pił­ki noż­nej) war­tych wzię­cia pod uwa­gę, nie­mniej wte­dy, w Cho­rzo­wie, dru­ży­na wystą­pi­ła wła­śnie z nega­ty­wem naro­do­we­go godła: pił­ka­rze mie­li na koszul­kach naszyw­ki z czer­wo­nym orłem na bia­łym tle. Podob­no gdzieś obsta­lo­wa­no na tę oka­zję porząd­ne koszul­ki z dodat­ka­mi, ale pro­du­cen­tom coś się prze­sta­wi­ło. Nikt widać nie wpadł na pomysł, żeby sko­czyć do naj­bliż­szej skład­ni­cy har­cer­skiej i spra­wę zała­twić.

Moty­wy pol­skie w ich prze­ja­wach aktu­al­nych poja­wia­ją się rów­nież w naj­now­szej książ­ce Zadu­ry, w Pustych try­bu­nach. Nie wyklu­czał­bym jed­nak tezy, w myśl któ­rej auto­ra bar­dziej rusza pol­sz­czy­zna niż Pol­ska. Nie żeby bie­żą­ce publicz­ne kwe­stie go nie obcho­dzi­ły, tyle że zarów­no sytu­acja poli­tycz­na w tym/naszym kra­ju, jak i wypo­wie­dzi (głów­nie) obu stron na jej temat są prze­wi­dy­wal­ne, a oczy­wi­stość wier­szo­wi nie sprzy­ja. Tak więc nawet saty­rycz­ne fili­pi­ki prze­ciw pre­zy­den­to­wi są w cało­ści książ­ki osła­bia­ne (co zna­czy tu: uwie­lo­znacz­nia­ne) przez bar­dziej zło­żo­ną kon­struk­cję pod­mio­tu – auto­bio­gra­ficz­ne­go boha­te­ra. Poeta Zadu­ra pod­po­rząd­ko­wu­je sobie oby­wa­te­la Zadu­rę, i ina­czej w prze­strze­ni książ­ki być nie powin­no.

Już zatem w pierw­szym wier­szu mówią­ce „ja” wysta­wia się na nie­pew­ność, mimo iro­nicz­ne­go nie­wąt­pli­wie tytu­łu „Dzień dobry, Pol­sko”:

mądra­le któ­rzy zje­dli wszyst­kie
rozu­my zna­ją odpo­wie­dzi
na wszyst­kie pyta­nia na śnia­da­nie pierw­sze
i dru­gie lunch obiad
pod­wie­czo­rek i kola­cję

Obiek­tem szy­der­stwa jest tu dys­kurs medial­ny. Pod­miot-boha­ter obec­ny jest nato­miast wyłącz­nie w gło­sie czy tek­ście, sko­ro nie ma tu cza­sow­ni­ka ani zaim­ka wska­zu­ją­ce­go na pierw­szą oso­bę licz­by poje­dyn­czej. Sytu­acja otwar­cia jest jed­nak jasna: roz­po­zna­je­my dobrze „ja” Zadu­ry, gdyż mamy w pamię­ci jego poprzed­nie tomy. Nie­mniej, sko­ro wypo­wie­dzi innych zosta­ły, bez róż­ni­cy, odrzu­co­ne, to prze­ma­wia­ją­ce „ja” musi wybrać odmien­ny spo­sób języ­ko­wej egzy­sten­cji, żeby nie popaść w sprzecz­ność i nie zostać jesz­cze jed­nym mądra­lą. Odpo­wie­dzią Zadu­ry jest moc­ny, wyra­zi­sty głos, jed­nost­ko­wy (ory­gi­nal­ny) punkt widze­nia oraz iro­nia, na któ­rą skła­da­ją się rów­nież pozor­nie jasne wier­sze, odsła­nia­ją­ce coraz bar­dziej zło­żo­ną nie­pew­ność.

Dru­gi wiersz jest krót­szy od swe­go tytu­łu: „(z cyklu »100 przy­słów na 100-lecie nie­pod­le­gło­ści«)”, sam utwór zaś skła­da się z dwóch lini­jek: „101 / co za dużo, to nie­zdro­wo”. Chy­ba nie było takie­go cyklu, Zadu­ra naj­pew­niej sam wymy­ślił, wzo­ru­jąc się na wie­lu jubi­le­uszo­wych set­kach. Kry­ty­ka aktu­al­ne­go sta­nu RP? Owszem, może i nawią­za­nie do fata­li­stycz­nych kon­cep­cji losu pol­skie­go, w każ­dym razie odwo­ła­nie się tutaj do przy­sło­wia obra­ca cały pro­blem w żart. (Przy oka­zji: wśród typo­wych cech przy­pi­sy­wa­nych chłop­stwu nie ma roz­gar­nię­tych dys­po­zy­cji inte­lek­tu­al­nych, gdyż wło­ścia­nie trak­tu­ją przy­sło­wia serio.) Poza tym zaś: jakie stu­le­cie nie­pod­le­gło­ści? Pomiń­my dys­ku­sje na temat stop­nia suwe­ren­no­ści PRL‑u, nikt jed­nak nie będzie bro­nił tezy, że w okre­sie 1939‒1945 Pol­ska była pań­stwem nie­pod­le­głym, tak że w sumie sto lat jesz­cze nie minę­ło.

A tak napraw­dę poważ­nie zaczy­na się dziać w innych wier­szach. Oto nie­dłu­gi utwór „Korekt(ork)a”, więc mowa zara­zem o korek­cie i kobie­cie ją robią­cej.

Ołó­wek krót­szy niż prze­nie­sie­nie
oczu z twa­rzy
na kart­kę

Krót­ki ołó­wek jest nie­wy­god­nym – nie­sto­sow­nym? – narzę­dziem pra­cy. W każ­dym razie opis jego dłu­go­ści wyma­ga kate­go­rii prze­strzen­nych, patrze­nie zaś naj­pierw na twarz, potem na kart­kę też dzie­je się w prze­strze­ni, ale rów­nież trwa w cza­sie. A zatem obiekt prze­strzen­ny porów­na­ny został do zja­wi­ska cza­so­we­go. W języ­ku fizy­ki była­by to nie­przy­sta­wal­ność, w języ­ku poezji – zło­żo­na zbież­ność. Czy korek­tor­ka popa­trzy­ła dłu­żej na kogoś (na poetę?), a potem wró­ci­ła do sta­wia­nia zna­ków na papie­rze, na tek­ście wier­sza? Czy poeta spo­glą­dał na korek­tor­kę i sam coś zazna­czył? Co wię­cej, ołów­ka­mi nazy­wa się rów­nież poczy­nio­ne gra­fi­tem uwa­gi na maszy­no­pi­sie czy wydru­ku, więc może poeta pra­cu­je nad korek­tą, ale bar­dziej zaj­mu­je go czy­jaś twarz? Celo­wo wyja­skra­wiam, wie­dząc, że na takie pyta­nia nie spo­sób raz a dobrze odpo­wie­dzieć. I nie da się pro­sto (i z sen­sem) opo­wie­dzieć o wier­szach Zadu­ry. Cał­kiem moż­li­we, że zaszy­fro­wał on w ten spo­sób jakieś w mia­rę zwy­kłe zda­rze­nie, ale wła­śnie: zaszy­fro­wał. Nie po raz pierw­szy jego gno­micz­ne wier­sze sta­ją się, po kolej­nych czy­ta­niach, coraz gęst­sze. A tu dodat­ko­wo – ołó­wek krót­szy niż ruch oczu – autor tro­chę pope­ipe­ry­zo­wał.

Przy­zwy­cza­ił też Zadu­ra swo­ich czy­tel­ni­ków do dłuż­szych wier­szy auto­bio­gra­ficz­nych, w któ­rych wspo­mnie­nia boha­te­ra łączy­ły się z wyda­rze­nia­mi zna­ny­mi z histo­rii, w tym oczy­wi­ście histo­rii kul­tu­ry i spor­tu (jasny gwint, cokol­wiek mini­ste­rial­nie to zabrzmia­ło), w zna­jo­mych zaś poety roz­po­zna­wa­li­śmy tych, któ­rych pamię­ta­my z lite­ra­tu­ry czy z ekra­nów. W Pustych try­bu­nachzna­lazł się wiersz-nekro­log poświę­co­ny kole­dze wystę­pu­ją­ce­mu nie­gdyś w zespo­le Mazow­sze; szcze­gól­nie zaś intry­gu­je obszer­ny nie­mal poemat „Dwu­dzie­ste­go pierw­sze­go”, zaczy­na­ją­cy się oglą­da­niem Poiro­ta z Davi­dem Sut­che­tem, po czym tema­tem sta­je się śmierć Ada­ma Zaga­jew­skie­go, poetyc­ka pole­mi­ka z nim, na koniec zaś prze­cho­dzi Zadu­ra do zmian w języ­ku. Poin­ta wca­le kon­se­kwent­na, choć cokol­wiek tu zmył­ko­wa. Koniecz­nie trze­ba zauwa­żyć, że cały utwór napi­sa­ny został wier­szem sty­chicz­nym o dłu­gich wer­sach, dość u Zadu­ry wyjąt­ko­wym – jak­by tego, o czym autor zamie­rza mówić, było za dużo. Może to zresz­tą prze­wrot­na alu­zja do dłu­gich, afir­ma­tyw­nych wier­szy i lini­jek Zaga­jew­skie­go?

Naj­bar­dziej bodaj nie­sa­mo­wi­tym frag­men­tem tego wier­sza jawi się komen­tarz:

[Poirot] tym razem miał odejść
na zawsze ale jesz­cze bar­dziej przy­gnę­bia­ją­ce wra­że­nie
robił w Kur­ty­nie kapi­tan Arthur Hastings to jak on się
strasz­li­wie zesta­rzał i jak bar­dzo prze­ży­wał śmierć Her­ku­le­sa
napa­dy kasz­lu Poiro­ta (któ­re­mu lekarz poda­wał jakiś śro­dek
o nazwie nie do zapa­mię­ta­nia bo prze­cież nie tlen w ponu­rym pen­sjo­na­cie w Sty­les i w ogó­le nigdzie
wte­dy nie uży­wa­no respi­ra­to­rów) trud­no było nam
znieść szcze­gól­nie w cza­sach pan­de­micz­nej nie­wy­dol­no­ści odde­cho­wej

Gra­ją­cy przy­ja­cie­la bel­gij­skie­go detek­ty­wa Hugh Fra­ser uro­dził się w 1945 roku, tak jak poeta. Ostat­ni odci­nek Kur­ty­nanakrę­co­ny został wpraw­dzie osiem lat temu, nie­mniej wygląd i (zwłasz­cza?) cha­rak­te­ry­za­cja akto­ra dopraw­dy robią wra­że­nie. Tym bar­dziej że Fra­ser w tym odcin­ku, by tak rzec, nie jest tak zupeł­nie nie­po­dob­ny do Zadu­ry. Widok posta­ci kapi­ta­na Hasting­sa oka­zał się zatem czymś w rodza­ju egzy­sten­cjal­ne­go lustra.

Cał­kiem jed­nak moż­li­we, że inne miej­sce z „Dwu­dzie­ste­go pierw­sze­go” wywo­ła naj­więk­szą sen­sa­cję, a może i skan­dal. Otóż pod­miot-boha­ter mówi o odcho­dze­niu, sta­ra­jąc się jed­no­cze­śnie ten temat odsu­wać czy, dopó­ki się da, jesz­cze tę kwe­stię obcho­dzić w moż­li­wym odda­le­niu. Tak więc „o Dar­ku [F.] / myślę żeby nie myśleć o tym kto tu jesz­cze został” – i roz­po­zna­wal­nie, z imie­nia oraz ini­cja­łu nazwi­ska, wymie­nia Zadu­ra kil­ko­ro poetów, któ­rzy prze­kro­czy­li (no prze­cież nie napi­szę kil­ku poetów i kil­ka poetek, któ­rzy prze­kro­czy­li i któ­re prze­kro­czy­ły) sie­dem­dzie­siąt lat, co naj­mniej sie­dem­dzie­siąt. Nie wyklu­czam zatem, że iluś innych – pomi­nię­tych – uzna się za odtrą­co­nych. Sta­ry poeta mówi: Boh­da­nie, a ja?

W przed­ostat­nim wier­szu tomu mamy opis trans­mi­sji teni­so­we­go meczu, z powo­du pan­de­mii roz­gry­wa­ne­go przy „pustych try­bu­nach”, któ­re dały tytuł całej książ­ce. Na koniec zaś:

głu­cho­nie­me­mu zawią­zać oczy
to jak odciąć ponow­nie uszy
ręka­mi coś jesz­cze powie
ale nie usły­szy

pociąg koń­czy bieg Zło­mia­rze
cze­ka­ją z pal­ni­ka­mi Ktoś był cyklo­nem
któ­re­mu wypa­dło oko

o uchu nic nie wia­do­mo

Przy­znam, że zra­zu chcia­łem mej­lo­wać do auto­ra o lite­rów­ce, bo wypaść oko mogło raczej cyklo­po­wi niż cyklo­no­wi. Ale spo­koj­nie, jest oko cyklo­nu (w któ­rym podob­no wła­śnie naj­spo­koj­niej). Oko nawią­zu­je zresz­tą do kamer z poprzed­nie­go wier­sza, tam porów­na­nych do oka opatrz­no­ści. Amfi­te­atral­ny z kolei owal pustych try­bun (zapo­mnij­my na chwi­lę, że bywa­ją rów­nież kor­ty teni­so­we z rzę­da­mi usta­wio­ny­mi pro­sto­kąt­nie) ujaw­nia podo­bień­stwo do okrę­gu oka cyklo­nu, i było­by to, raz jesz­cze, zesta­wie­nie nie­oczy­wi­ste, na modłę Peipe­ra. Jakie­kol­wiek rekon­stru­ować sen­sy, wio­dą one w stro­nę mrocz­ną i trwoż­ną. I raczej głu­chą.