W tej przeklętej wolierze Czech

Niniej­sza książ­ka uka­zu­je się w serii poświę­co­nych poezji obcej anto­lo­gii Biu­ra Lite­rac­kie­go. To jakoś ją okre­śla. Szcze­gól­nie moc­no okre­śla­ją ją poprzed­nie tomy tej serii: anto­lo­gia poezji ukra­iń­skiej Wier­sze zawsze są wol­ne autor­stwa Boh­da­na Zadu­ry (2005, II wyd. 2007), anto­lo­gia poezji ame­ry­kań­skiej O krok od nich Pio­tra Som­me­ra (2006) oraz anto­lo­gia poezji fran­cu­skiej Na sza­li zna­ków Kry­sty­ny Rodow­skiej (2007).

Rzu­ca­ją­cą się w oczy cechą wszyst­kich tych ksią­żek jest fakt, że są to anto­lo­gie oso­bi­ste. Zadu­ra dekla­ru­je w przed­mo­wie nie­re­pre­zen­ta­tyw­ność swe­go wybo­ru, Rodow­ska mówi w posło­wiu o arbi­tral­no­ści i pro­wi­zo­rycz­no­ści. Auto­rzy ci nie tają więc, że nie kie­ru­ją się poszu­ki­wa­nia­mi peł­ni jakie­goś usta­lo­ne­go przez „wyż­sze instan­cje histo­rycz­no­li­te­rac­kie” kano­nu, że cho­dzi im co naj­wy­żej o kanon wła­sny, tym­cza­so­wy, hipo­te­tycz­ny, nie mają­cy sank­cji innych niż ich pry­wat­ne gusty. Podob­nie rzecz się ma z niniej­szym tomem.

Rzecz jasna, pier­wia­stek oso­bi­sty w spo­sób koniecz­ny obec­ny jest w każ­dym wybo­rze, nie brak jed­nak prze­cież anto­lo­gii, tak­że opra­co­wa­nych jed­no­oso­bo­wo, mają­cych ambi­cje repre­zen­ta­tyw­no­ści i pre­ten­du­ją­cych do obiek­ty­wi­zmu i peł­ni obra­zu dane­go piśmien­nic­twa.

Niniej­sza książ­ka w naj­mniej­szym stop­niu nie zgła­sza takich pre­ten­sji. Bra­ku­je tu wie­lu bar­dzo wybit­nych poetów z okre­su, któ­ry obej­mu­je, by wymie­nić choć­by Oto­ka­ra Bře­zi­nę, Vítěz­sla­va Nezva­la, Fran­ti­ška Hala­sa, Jana Zahrad­níčka czy Jiříe­go Orte­na. Poza kil­ko­ma wcze­sny­mi utwo­ra­mi Jaro­sla­va Seifer­ta (inna spra­wa, że dość cha­rak­te­ry­stycz­ny­mi) nie ma w niej wier­szy czy poema­tów repre­zen­tu­ją­cych poetyzm, ory­gi­nal­ny cze­ski kie­ru­nek awan­gar­do­wy. Wła­ści­wie jedy­nym kry­te­rium dobo­ru poetów jest zre­ali­zo­wa­ne w prak­ty­ce trans­la­tor­skiej upodo­ba­nie do nich ze stro­ny twór­cy anto­lo­gii. Obok uzna­nych wiel­ko­ści zda­rza­ją się tu też posta­ci w jego (czy­li moim) prze­ko­na­niu tro­chę przez histo­rię lite­ra­tu­ry czy kry­ty­kę lite­rac­ką nie­do­ce­nio­ne.

Zasta­na­wia­jąc się nad tytu­łem książ­ki, roz­wa­ża­łem poży­cze­nie go od Iva­na Wer­ni­scha, auto­ra wier­sza „Mie­sza­ni­na”. Tytuł ten jed­nak nie­wie­le mówił, gdyż każ­da anto­lo­gia po pro­stu musi być mie­sza­ni­ną, zwłasz­cza jeśli uka­zu­je arty­stów dużej mia­ry, któ­rych dzie­ła jako jedy­ne i nie­po­wta­rzal­ne two­ry ory­gi­nal­nych oso­bo­wo­ści pisar­skich siłą rze­czy nie przy­sta­ją do sie­bie. Szu­ka­jąc dalej tytu­łu, zna­la­złem coś odpo­wied­nie­go dla tego posło­wia, cytat z wier­sza Jaro­sla­va Seifer­ta, utwo­ru poświę­co­ne­go inne­mu wiel­kie­mu poecie, Vla­di­míro­wi Hola­no­wi: „W tej prze­klę­tej wolie­rze Czech”. Wiersz ów powstał w okre­sie wyjąt­ko­wo złym dla kul­tu­ry cze­skiej i dla całe­go cze­skie­go naro­du, w dwu­dzie­sto­le­ciu po agre­sji państw Ukła­du War­szaw­skie­go i stłu­mie­niu idei Pra­skiej Wio­sny (1968), ale to okre­śle­nie mogło­by doty­czyć tak­że dzie­jów wcze­śniej­szych. Zresz­tą mały kraj, a nawet cały świat może się cza­sem wydać prze­klę­tą klat­ką, nie pozwa­la­ją­cą roz­wi­nąć skrzy­deł, może się nią wydać tak­że Cze­chom, któ­rych ste­reo­ty­po­we wyobra­że­nia przed­sta­wia­ją jako uro­dzo­nych idyl­li­ków, dobro­dusz­nych, peł­nych wyro­zu­mia­łe­go humo­ru, naj­wy­żej tro­chę melan­cho­lij­nych, ale zde­cy­do­wa­nie nie­chęt­nych pogłę­bio­nej, otwar­tej na tra­gicz­ny wymiar egzy­sten­cji wizji świa­ta. Mimo bra­ku repre­zen­ta­tyw­no­ści, dzie­ła pomiesz­czo­ne w tej anto­lo­gii dowo­dzą, jak sądzę, że cze­ska lite­ra­tu­ra ma znacz­nie wię­cej wymia­rów niż jeden, zade­kre­to­wa­ny przez ste­reo­ty­py.

Cóż jed­nak z tytu­łem anto­lo­gii? „Maść prze­ciw poezji” to iro­nicz­ny wiersz Jiříe­go Kolářa, posta­ci wyjąt­ko­wo waż­nej dla dwu­dzie­sto­wiecz­nej lite­ra­tu­ry i sztu­ki cze­skiej. Skład­ni­ki jego anty­po­etyc­kie­go sma­ro­wi­dła, m.in. łaj­dac­two, bez­czel­ność, tchó­rzo­stwo, kłam­stwo, pod­stęp i nie­na­wiść, zdra­dza­ją prze­ko­na­nie auto­ra, że poezja sta­no­wi prze­ci­wień­stwo tego wszyst­kie­go, że w spo­sób koniecz­ny ma wymiar etycz­ny. Zapew­ne nie wszy­scy z pre­zen­to­wa­nych tu twór­ców ocho­czo przy­sta­li­by na taką tezę, nie posą­dza­jąc jej o naiw­ność. Czy poezja rze­czy­wi­ście oca­la przed łaj­dac­twem czy kłam­stwem, bo żad­ną mia­rą nie może się z nimi połą­czyć? Kolář miał taką nadzie­ję. Tytuł jego wier­sza nada­ny anto­lo­gii sta­je się bar­dzo wie­lo­znacz­ny i chy­ba iro­nicz­ny wie­lo­kie­run­ko­wo.