Wielka księga zabaw traumatycznych

Dla Eli­zy, ot co

1. Test Hone­ta

Nie wiem, czy to zja­wi­sko doty­czy samej poezji Roma­na Hone­ta, czy jedy­nie języ­ka kry­ty­ki lite­rac­kiej, powód do nie­po­ko­ju jed­nak jest. Bo oto mam przed sobą trzy recen­zje tomu baw się – autor­stwa Maria­na Sta­li, Andrze­ja Fra­nasz­ka i Syl­wii Omio­tek – a wszyst­kie nazna­czo­ne tym samym styg­ma­tem liry­zmu, pięt­nem „poezji o poezji”. Na począ­tek przyj­dzie więc zasta­no­wić się nad tym, że wcho­dząc w reak­cje z trze­ma róż­ny­mi oso­bo­wo­ścia­mi kry­tycz­ny­mi, twór­czość Hone­ta wytrą­ca ten sam języ­ko­wy osad (osad jest sło­wem koja­rzą­cym się nie­przy­jem­nie).

Róż­ni­ce czy­tel­ni­czych stra­te­gii też trze­ba nazwać. Naj­pierw Omio­tek: jej wła­sne cyto­wa­nie jako gra z cyta­ta­mi w poezji Hone­ta (wola­łem jego melan­cho­lię w cza­sach, gdy nie posłu­gi­wa­ła się języ­kiem poży­czo­nym od Bień­czy­ka; wola­łem Hone­ta osob­ne­go, albo też z cyta­ta­mi, któ­rych nie umia­łem roz­po­znać). Jej stra­te­gia: szu­ka­nie odpo­wie­dzi za pomo­cą cudze­go gło­su – w nadziei, że głos cudzy oka­że się donio­ślej­szy, że lepiej odda spra­wie­dli­wość sza­no­wa­ne­mu poecie. Wresz­cie jej nazwa dla pro­ble­mu, od któ­re­go zaczy­nam:

Pod­dać się dyk­ta­to­wi dyk­cji poety to zgo­dzić się na groź­bę ckli­wo­ści, pato­su, pre­ten­sjo­nal­no­ści w koń­cu. Rze­czy waż­ne, rze­czy osta­tecz­ne, bo z taki­mi tu mamy do czy­nie­nia, peł­niej­szy, praw­dziw­szy kształt uzy­sku­ją w wier­szach niż w kry­tycz­nej wypo­wie­dzi.

Potem Fra­na­szek: jego gra z nastro­jem, dopi­sy­wa­nie do nie­go domnie­ma­nych fak­tów i wła­snych meta­for, inkru­sta­cja recen­zji meta­fo­ra­mi same­go poety, wresz­cie – nie­śmia­ły sygnał znu­że­nia (i już wła­ści­wie nie wia­do­mo, czy­ją to dyk­cją znu­że­nie, przy­swa­ja­ną poety czy wła­sną recen­zen­ta). I cho­ciaż wiem, że krót­kie, pra­so­we recen­zje rzą­dzą się nie­co odmien­ny­mi pra­wa­mi (Fra­na­szek pisze w „Gaze­cie Wybor­czej”, Omio­tek w „Waka­cie”, Sta­la w „Tygo­dni­ku Powszech­nym”), to pod­sta­wo­we sub­stra­ty tek­stu są ze sobą sprzecz­ne: nazwa­ny zachwyt i nie wyar­ty­ku­ło­wa­na pre­ten­sja. Wąt­pli­wość, któ­ra nie zna­la­zła ujścia.

Naresz­cie Sta­la: gra z wize­run­kiem poety, z „moc­ną aurą czy­ichś egzy­sten­cjal­nych doświad­czeń”, z obra­zem Hone­ta doj­rzal­sze­go niż kie­dyś, Hone­ta-mędr­ca. W skró­cie: gra w posta­rza­nie. Bo Sta­la pisze na przy­kład tak:

Trze­ci tom Hone­ta nie jest ani tak mrocz­ny, ani tak gwał­tow­ny jak poprzed­nie. Tę prze­mia­nę […] moż­na trak­to­wać jako sygnał trud­no uchwyt­nej, wewnętrz­nej ewo­lu­cji same­go poety i pod­mio­tu jego wier­szy. Choć­by: przej­ścia od zbun­to­wa­nej mło­do­ści do zre­zy­gno­wa­nej albo uspo­ko­jo­nej doj­rza­ło­ści. Zresz­tą, jak­kol­wiek by nie było: obec­ne w książ­kach z lat 90. doświad­cze­nie egzy­sten­cji w środ­ku roz­pa­da­ją­cej się rze­czy­wi­sto­ści – zosta­je […] w znacz­nej mie­rze zastą­pio­ne przez zwrot w stro­nę prze­szło­ści, w stro­nę świa­ta, któ­re­go już nie ma. Ina­czej mówiąc: tam, gdzie była ciem­ność, poja­wia się sepia sta­rych foto­gra­fii.

Spró­buj­my spa­ra­fra­zo­wać – zazna­cza­jąc, że nie mówi­my jesz­cze o wier­szach, tyl­ko o wypo­wie­dzi kry­ty­ka. A zastrze­że­nie jest tu koniecz­ne, ponie­waż nie mogę oprzeć się waże­niu, że w for­mę kom­ple­men­tu Sta­la ubie­ra uwa­gi mogą­ce świad­czyć o tym, iż nowy tomik słab­szy jest od poprzed­nich. Bo tak: poeta mówi ciszej. Stra­cił, czy w każ­dym razie sto­no­wał to wła­śnie, co wyróż­nia­ło jego głos (póź­niej pada zda­nie: „wier­sze Hone­ta cenię tak­że dla­te­go, że bywa­ją ciem­ne, enig­ma­tycz­ne, her­me­tycz­ne”). Kolej­ny domnie­ma­ny defekt: gdzie było doświad­cze­nie, zna­la­zło się coś, co doświad­cze­niem nie jest. I ta sepia, jak gdy­by wiersz „gol­den boy” w tytu­le miał datę 1931 zamiast 1991, jak­by­śmy byli w kra­inie opi­sów sta­rych zdjęć i pocz­tó­wek, zamiesz­ki­wa­nej raczej przez Deh­ne­la niż Hone­ta. Jak­by coś zastą­pio­no bez­piecz­ną sty­li­za­cją.

Nie­wie­dzy jesz­cze wię­cej: co jest w tych tek­stach kry­tycz­nych testem pro­jek­cyj­nym, co osob­ni­czą cechą, reak­cją odru­cho­wą, a co świa­do­mą stra­te­gią? Sty­lu i metod Fra­nasz­ka wła­ści­wie nie znam; Omio­tek pisze po swo­je­mu, tyl­ko bar­dziej (więc Honet jako wzmac­niacz przy­sta­wio­ny do gło­wy?). Sta­la – tutaj nie­po­kój wzma­ga się, wska­zów­ka na wyima­gi­no­wa­nym licz­ni­ku wcho­dzi w stre­fę czer­wo­ną – Sta­la fak­tycz­nie wywo­łał jakieś duchy albo sepio­we kli­sze, na sku­tek cze­go mówi ina­czej niż zwy­kle. Tu zaszła zmia­na. I choć nie mnie osą­dzać, czy­je wła­ści­wie pió­ro powo­ła­ło do życia dage­ro­ty­po­we zja­wy cza­su prze­szłe­go, to siłę reak­cji na poezję nale­ży uznać za poświad­czo­ną.

2. Zwie­rzy­niec Baczyń­skie­go

W cza­sach, gdy leit­mo­ti­vem roz­mów o poezji stał się ter­min archi­tek­to­nicz­ny „nisza”, siła oddzia­ły­wa­nia tek­stu lite­rac­kie­go z pew­no­ścią zasłu­gu­je na sza­cu­nek. Po dro­dze wypa­da­ło­by jed­nak zde­fi­nio­wać, co mamy na myśli, mówiąc o „tek­ście”, „oddzia­ły­wa­niu” i „sile”, dookre­ślić rela­cje mię­dzy tymi poję­cia­mi, a tak­że zasta­no­wić się nad paro­ma sytu­acja­mi nie­zbyt zgod­ny­mi z intu­icją. Choć­by nad takim oddzia­ły­wa­niem, któ­re nie jest skut­kiem jasno dają­cej się okre­ślić siły – lecz sytu­acji, kie­dy tekst się cofa, aby zosta­wić miej­sce wyobraź­ni czy­tel­ni­ka, aby stać się rodza­jem testu pro­jek­cyj­ne­go. Honet – pomi­mo wszyst­kie­go, co moż­na powie­dzieć o jego wyra­zi­stej poetyc­kiej oso­bo­wo­ści – jest kimś, kto oddzia­łu­je przez cof­nię­cie się. Para­dok­sal­nie przy takiej meto­dzie twór­czej ceną wpły­wu jest to, że tekst spra­wia wra­że­nie słab­sze­go, niż mógł­by być (nie­do­sta­tek meto­dy prze­ciw­nej sta­no­wi nato­miast wra­że­nie prze­sad­ne­go wysi­le­nia).

Wzor­nik poezji oku­pu­ją­cej oddzia­ły­wa­nie pew­ną nie­kon­kret­no­ścią mógł­by sta­no­wić nie­ja­ki Krzysz­tof Kamil Baczń­ski (spró­buj­cie choć­by obej­rzeć, jak wyglą­da u nie­go zda­nie i to, co wcho­dzi na miej­sce gra­ma­ty­ki – następ­stwo ode­rwa­nych fraz, mon­taż obra­zów). Poezja Hone­ta wyka­zu­je pew­ne podo­bień­stwa z tym wzor­ni­kiem, a to głów­nie za spra­wą łącze­nia este­ty­zu­ją­cej meta­fo­ry z obra­za­mi okru­cień­stwa i roz­kła­du. Skut­ku­je to na przy­kład wizja­mi taki­mi, jak „wytrze­wio­ne kwia­ty” (powta­rzam: kwia­ty, któ­rym wypa­da­ją jeli­ta; kwia­ty z wro­dzo­nym roz­sz­cze­pem powłok brzusz­nych; kwia­ty z pęk­nię­tą raną poope­ra­cyj­ną). Są i kon­kret­ne fra­zy, cią­gi kil­ku słów, gdy Honet wpa­da w obra­zo­wa­nie żyw­cem wyję­te z wier­szy wojen­ne­go poety: „przez mgłę widzę/ szkie­le­ty koni osma­lo­ne w bie­gu”. Albo to samo: „to nad­bie­ga­ły zwie­rzę­ta zaszlach­to­wa­ne w rzeźni,/ zwie­rzę­ta o kopy­tach dźwię­czą­cych jak trzos”.

Zwróć­my jesz­cze uwa­gę na prze­pych słow­nic­twa – zwłasz­cza na splen­dor imie­sło­wów oraz przy­miot­ni­ków: „dźwię­czą­cy”, „osma­lo­ny”, „zmro­żo­ny”. Język Hone­ta naj­bar­dziej roz­rzut­ny i roz­po­zna­wal­ny jest wła­śnie w epi­te­tach (Ana­lo­gia z Deh­ne­lem? A jaka? Deko­ra­cyj­ność?).

Rów­nie baczyń­skie przy­kła­dy moż­na u Hone­ta odna­leźć na dru­gim koń­cu emo­cjo­nal­ne­go spek­trum: „zoba­czy­łem lato, biel rozsypaną/ w pta­kach i muzy­ce”. Albo w nastę­pu­ją­cym prze­bar­wio­nym opi­sie: „chłopcy/ noszą­cy w oczach kobal­to­wy oce­an i szpa­dę”. Albo we wszyst­kich dro­gich ingre­dien­cjach, meta­lach szla­chet­nych bądź tyl­ko kolo­ro­wych. Do dzie­dzi­ny mate­ria­ło­znaw­stwa przy­na­le­ży też obser­wa­cja, że w wier­szach z tomu baw się upar­cie powta­rza się sło­wo „kru­szec” – rza­dziej niż „krew”, choć czę­ściej na przy­kład niż „ekran”, „sate­li­ta” czy inne rekwi­zy­ty współ­cze­sno­ści.

Język więc, podob­nie jak u Baczyń­skie­go, jest boga­ty i obfi­tu­ją­cy w kon­tra­sty. Siła oddzia­ły­wa­nia ma zaś wyni­kać z poja­wia­ją­cych się w wier­szu prze­sko­ków mię­dzy prze­ciw­ny­mi bie­gu­na­mi wzru­sze­nia. Na przy­kład: śmierć i dziec­ko, miłość i jady tru­pie, „ten blask kościo­łów w gra­na­cie witraży,/ ta cuch­ną­ca szpi­tal­na łuna” (zesta­wie­nie jak z koń­ców­ki wier­sza Budy­nek Lar­ki­na). Pro­ste, praw­da?

3. Muzeum kiczu

Podob­nie jak wszyst­kie pro­ste zabie­gi, tak­że i ten wysta­wia na pew­ne sty­li­stycz­ne nie­bez­pie­czeń­stwa. A Honet ich nie uni­ka – raz, że dobro­wol­nie flir­tu­je z anty­este­ty­ką (naraz z brzy­do­tą świa­ta i z nad­mia­rem eks­pre­sji), a dwa, że miej­sca­mi tomik jest zwy­czaj­nie pusz­czo­ny. I cho­ciaż chęt­nie uwie­rzył­bym w legen­dę o poecie, któ­ry się nie spie­szy i przez sześć lat nie­stru­dze­nie cyze­lu­je książ­kę, to po jej prze­czy­ta­niu zwy­czaj­nie nie potra­fię. Baw się to dobry tomik, lecz jak na mój gust zaszko­dził mu pewien rodzaj abne­ga­cji: prze­ko­na­nie, że mię­dzy kart­ką a wybie­ra­ją­cym samot­ność auto­rem ucho­dzi wszyst­ko.

Spro­wo­ko­wa­łem? Zatem doku­men­tu­ję. Bo oto w książ­ce, któ­ra powsta­wa­ła przez sześć lat, poja­wia­ją się frag­men­ty prze­raź­li­wie nie­kon­kret­ne:

być może wiszą jesz­cze wesel­ne lam­pio­ny
na brze­gach tam­tej rze­ki, może lśni jesz­cze
w desz­czu tam­ten oddech. milio­ny dat
i twa­rzy (jed­no pyta­nie – tęsk­ni­łaś?
i ta cudow­na odpo­wiedź – tak)

Przy­to­czo­ny pas­sus nie daje nawet tej per­fid­nej satys­fak­cji, jaka wyni­ka ze spo­strze­że­nia, że nawet z podej­rza­nych rekwi­zy­tów przy­wo­dzą­cych na myśl cię­cie się po nad­garst­kach Honet potra­fi stwo­rzyć sen­sow­ny obraz – „obraz/tamtego lata – mar­twe pta­ki w locie,/ tech­ni­ka – wła­sna, osad krwi na szkle”.

Na mar­gi­ne­sie dodam, że ten krwa­wy język zno­wu jest bli­sko Baczyń­skie­go, w dodat­ku tego w wer­sji naj­bar­dziej solen­nej: „Jeno wyj­mij mi z mych oczu/ szkło bole­sne – obraz dni,/ któ­re czasz­ki bia­łe toczy/ przez pło­ną­ce łąki krwi”. Baczyń­skie­go, nad któ­rym też zasta­na­wiam się, czy miał świa­do­mość, że woj­na wyczy­nia z jego poezją rze­czy nie­po­trzeb­ne. Ale dosyć dygre­sji, tego pyta­nia nie roz­strzy­gnie­my.

Jest tak: gdzie­nie­gdzie u Hone­ta widzę jesz­cze świa­do­mie pod­ję­te ryzy­ko otar­cia się o kicz. Dowo­dze­nie świa­do­mo­ści jest w takich sytu­acjach kwe­stią nie­praw­do­po­dob­nie deli­kat­ną, dodam więc tyl­ko, że wra­że­nie opie­ram na uni­ka­niu podob­nych szar­ży w daw­niej­szej twór­czo­ści. Honet praw­do­po­dob­nie dążył do tego, by tom baw się był – nazwij­my to neu­tral­nie – nie­jed­no­li­ty. Kwe­stia war­to­ścio­wa­nia pozo­sta­je tu jesz­cze otwar­ta. Nato­miast frag­ment o lam­pio­nach to głu­pa­wy, by raz rzecz nazwać po imie­niu, melo­dra­mat, tele­no­we­la bra­zy­lij­ska bądź deko­ra­cyj­ny Bol­ly­wo­od. Jaskra­wy przy­kład, do cze­go pro­wa­dzi poezja zaim­ków i rodza­jów gra­ma­tycz­nych. I jeże­li nie radzi sobie z nią nawet taki mistrz jak Honet, to z czy­stym sumie­niem jesz­cze raz mogę powie­dzieć, że nie tędy dro­ga. Że błąd może tkwić w meto­dzie, a nie w reali­za­cjach.

4. Stro­na myśli

Cze­go­kol­wiek by nie napi­sać, jed­no pozo­sta­je pew­ne. Poezja Hone­ta speł­nia się w sty­lu. Zda­rza­ją­ce się nie­kie­dy wpad­ki nie mają tu zbyt wie­le do rze­czy, gdyż komen­tu­je się je z tego same­go pozio­mu. Zazwy­czaj to speł­nie­nie w sty­lu jest olśnie­wa­ją­ce i nie potrze­ba mu nicze­go wię­cej. Treść sta­je się two­rzy­wem, wiersz – odpo­wied­ni­kiem malar­stwa nie­fi­gu­ra­tyw­ne­go. Więk­sze potrze­by (cza­sa­mi błęd­nie nazy­wa­ne „wyż­szy­mi”) wyra­ża nato­miast cała trój­ka wspo­mnia­nych na począt­ku kry­ty­ków. Tu znów nale­ży zadać pod­sta­wo­we pyta­nie – co to jest? Pro­ste spra­woz­da­nie z zawar­to­ści tek­stów, postu­lat, pro­jek­cja? A może dowód na pra­wi­dło­we dzia­ła­nie sty­li­stycz­nej pułap­ki?

Naj­mniej, naj­bar­dziej nie­śmia­łym tonem dopo­mi­na się o coś wię­cej Fra­na­szek (cze­góż by chciał na miej­sce mono­to­nii)? Do tre­ścio­wej, a nie tyl­ko este­tycz­nej istot­no­ści poezji Hone­ta bar­dziej prze­ko­na­na jest Omio­tek, któ­ra z cyta­tów budu­je prze­strzeń, gdzie wiersz sąsia­du­je z mistycz­ny­mi trak­ta­ta­mi (zauważ­my poja­wie­nie się sło­wa „trak­tat”, tak potrzeb­ne­go nam w dal­szych roz­wa­ża­niach). Na koniec Sta­la (baj­ka będzie dłu­ga):

Tytu­ły, jakie Honet nadał kolej­nym czę­ściom nowe­go tomu, mogły­by poprze­dzać sta­re trak­ta­ty, porząd­ku­ją­ce wybra­ne frag­men­ty ludz­kiej mądro­ści (doty­czy to tak­że naj­bar­dziej meta­fo­rycz­ne­go z nich, jeśli się już wie, że „chłop­cem z jezio­ra żar­tów i utra­ty” nazy­wa poeta „boga”, pisa­ne­go małą lite­rą, tak jak wszyst­kie inne sło­wa w tej książ­ce).

Czy zna­czy to, że autor tomu ubie­ra maskę mędr­ca? Nie, tego nie twier­dzę. Chcia­łem tyl­ko powie­dzieć, że w sło­wach Hone­ta sły­szę nie­ustan­ny nie­po­kój i dozna­nie bole­sno­ści, towa­rzy­szą­ce gro­ma­dze­niu i odsła­nia­niu praw­dy. O sobie, o świe­cie.

Zda­niem Sta­li Honet nie ubie­ra maski mędr­ca, a jedy­nie mówi jak mędrzec (nie jak filo­zof, nie jak inte­li­gent pra­cu­ją­cy). Czy nim jest – nie wia­do­mo, bo to kwe­stia tego same­go rodza­ju, co pyta­nia o chiń­ski pokój Ala­na Turin­ga. Przy­po­mnę: klient tej sza­cow­nej insty­tu­cji wkła­da przez otwór w drzwiach kil­ka chiń­skich znacz­ków, a po chwi­li otrzy­mu­je na nie pra­wi­dło­wą odpo­wiedź. I nie jest w sta­nie stwier­dzić, czy czło­wiek prze­by­wa­ją­cy w poko­ju zna język, czy tyl­ko ści­śle sto­su­je się do szcze­gó­ło­wych instruk­cji (otrzy­mu­jąc sosen­kę i domek, w tej wła­śnie kolej­no­ści, przy­nieś odpo­wiedź z szu­flad­ki pięt­na­stej). Wra­ca­jąc do meri­tum: zda­niem Sta­li sło­wa Hone­ta da się czy­tać jak sło­wa mędr­ca.

Czy­tel­nik – każ­dy czy­tel­nik – ma pra­wo dać się zła­pać, przy­pi­su­jąc gło­so­wi pły­ną­ce­mu z tek­stu coraz to bar­dziej zawrot­ne cha­rak­te­ry­sty­ki (zda­je się, że stan, w któ­rym do tego docho­dzi, nazy­wa­my zachwy­tem). Głów­ny pro­blem pole­ga wszak­że na tym, że poezja Hone­ta nie tyl­ko oddzia­łu­je este­tycz­nie, lecz tak­że dys­kret­nie sprzy­ja pate­tycz­nym iden­ty­fi­ka­cjom w rodza­ju tych, jakich doko­nu­je Sta­la. Albo jesz­cze ina­czej: są miej­sca, w któ­rych sprzy­ja, i wła­śnie je przede wszyst­kim moż­na koja­rzyć z pew­nym osła­bie­niem sty­lu:

kto jest po stro­nie myśli,
ten poznał lśnią­ce imio­na miło­ści
poza­gro­bo­wej, pro­wa­dzą go oczy
zwró­co­ne zawsze w stro­nę minio­ne­go

Gdzie koń­czy się meta­fo­ra, to zna­czy mowa o lśnią­cych imio­nach, tam natra­fia­my na pusty prze­bieg, ten o oczach. Nie­ste­ty to wła­śnie on chce być cen­trum, sed­nem, tre­ścią wier­sza. I to on, mię­dzy inny­mi, jest wywyż­sza­ny – takie bowiem cha­rak­te­ry­sty­ki miał­by posia­dać ktoś, kto jest po stro­nie myśli (co jest podob­no lep­sze niż bycie po pro­stu – sko­ro już pisze się lub czy­ta – po stro­nie tek­stu).

Nawia­sem mówiąc – czy na pew­no wszyst­ko, co w mózgo­czasz­ce zacho­dzi, musi­my nazy­wać myślą? Czy nie ma poręcz­niej­szych pojęć pokrew­nych na okre­śle­nie stro­ny, po któ­rej chce tu być poezja Hone­ta? Wiem wpraw­dzie, że sło­wo „roz­pa­mię­ty­wa­nie” brzmi o wie­le gorzej, lecz przy­naj­mniej nie wyno­si ono na te zawrot­ne, filo­zo­ficz­ne wyso­ko­ści. A filo­zo­fia to rodzaj cho­ro­by języ­ka oso­bli­wie nie­zgod­ny z tym jego sta­nem, któ­ry widzi­my w naj­lep­szych tek­stach Hone­ta.

Przyj­rzyj­my się jesz­cze jed­ne­mu przy­kła­do­wi „bycia po stro­nie myśli”. Wiersz nazy­wa się mistrz, a otwie­ra go pięk­ny, nad­mia­ro­wy obraz:

rzę­dy jaskrów i zachód roz­pię­ty wyso­ko,
na nie­bie fio­le­to­wym jak pul­so­wa­nie pta­siej for­te­cy
w pho­enix. wyrzuć mnie jutro – szep­czę
i mój szept świe­ci

Mówie­nie cicho, jak­by się świe­ci­ło, to ponoć spra­wa Wojacz­ka – ale mniej­sza z tym. Waż­niej­sze, że po przej­ściu przez jesz­cze kil­ka wizji (tra­sy tej nie będę odcy­fro­wy­wać, choć pierw­sze wra­że­nie ostrze­ga, że są one skle­jo­ne ze sobą nader luź­no), utwór zamy­ka się w spo­sób nastę­pu­ją­cy:

mistrzem świa­ta
jest ból – to oczy­wi­ste. to on
napeł­nia sta­dio­ny, pory­wa tłu­my,
a one wybu­cha­ją, lgną, dają mu
pły­ny i mię­so. mistrz powró­cił – woła­ją.
mistrz zno­wu jest w akcji

Spryt­na jest w tym frag­men­cie wer­sy­fi­ka­cja, dzię­ki któ­rej nie do koń­ca wia­do­mo, czy ostat­nia linij­ka to jesz­cze głos tłu­mu, czy już autor­ski komen­tarz. Co zaś się tyczy tre­ści – Syl­wia Omio­tek zacy­to­wa­ła już Suskę („Śmierć jest mistrzem jedy­nym na naszym podwór­ku”), ten odwo­ły­wał się do Fugi śmier­ci Cela­na i „mistrza z Nie­miec”. Jest to myśl? Jest. Ogól­na, kul­tu­ro­wa, lecz prze­cież nie będzie­my o to roz­dzie­rać szat (są prze­cież tacy, co myśl roz­po­zna­ją wła­śnie po podob­nych zako­rze­nie­niach). I nie wia­do­mo tyl­ko, jak ta treść kore­spon­du­je z otwie­ra­ją­cym wiersz obra­zem, a po stro­nie myśli spo­dzie­wał­bym się jed­na­ko­woż spój­no­ści.

5. Efekt Eli­zy

Pozo­ro­wa­na spój­ność koja­rzy mi się nastę­pu­ją­co (sko­ro już było o chiń­skim poko­ju, moż­na powie­dzieć coś wię­cej o sztucz­nej inte­li­gen­cji). Eli­za to pro­gram kom­pu­te­ro­wy napi­sa­ny przez Jospe­ha Weizen­bau­ma mniej wię­cej w poło­wie lat sześć­dzie­sią­tych (inter­ne­to­wa kwe­ren­da zwró­ci­ła trzy róż­ne daty, kil­ka kodów źró­dło­wych oraz plik z regu­ła­mi ope­ra­cji na sło­wach i zda­niach, bar­dzo pro­sty). Kon­kret­nie – Eli­za to pierw­szy, bar­dzo pro­sty pro­gram, któ­ry miał gadać do użyt­kow­ni­ka. Jesz­cze kon­kret­niej – gadać jak zbie­ra­ją­cy infor­ma­cje psy­cho­ana­li­tyk, nie­stru­dze­nie zada­jąc kolej­ne pyta­nia.

Efekt Eli­zy (to za pol­ską Wiki­pe­dią) zacho­dzi, kie­dy sto­sun­ko­wo pro­stym zesta­wie­niom słów przy­pi­su­je­my dodat­ko­we zna­cze­nia. Ilu­zje sen­su, któ­re tkwią w naszych gło­wach. I nie wspo­mi­nam o tym, by poezję Hone­ta w jaki­kol­wiek spo­sób depre­cjo­no­wać, gdyż po pro­stu ma ona taką wła­ści­wość, że sta­no­wi ekran do wyświe­tla­nia czy­tel­ni­czych lęków i ocze­ki­wań (cie­ka­we, co za jakiś czas sam wyczy­tam z tego tek­stu). Styl Baczyń­skie­go tak­że wyka­zy­wał podob­ne pro­jek­cyj­ne wła­ści­wo­ści i to jest chy­ba głęb­sze zna­cze­nie para­le­li, jaką pro­po­no­wa­łem. Z punk­tu widze­nia tek­stu (jego opi­su) pra­wie wszyst­ko wyda­je się być w porząd­ku (wąt­pli­wo­ści z tego pozio­mu zosta­ły już nazwa­ne wcze­śniej).

Nie daje mi jed­nak spo­ko­ju wyświe­tla­na przez Sta­lę i Omio­tek figu­ra mistrza, auto­ra trak­ta­tów. Honet pro­po­nu­je chy­ba zupeł­nie inną wer­sję inten­syw­no­ści, odmien­ny rodzaj olśnień. I dobrze mi z tym, choć zara­zem rozu­miem, że Honet mógł mieć dosyć zamknię­cia w este­tycz­nej for­mu­le, że w swej ostat­niej książ­ce mógł chcieć coś prze­kro­czyć. O wie­le gorzej jest wte­dy, gdy widzę, jak się za to zabrał. Bo cza­sem z tek­stu łypie na mnie pozła­ca­ne oko maski mędr­ca i mam nawet wra­że­nie, iż wier­sze Hone­ta współ­pra­cu­ją w jej nakła­da­niu, zamiast się przed tym bro­nić. Chwi­la­mi zda­je się, że za pró­ba­mi prze­kro­cze­nia obra­zo­wo­ści stoi na razie rola, a nie, hmm, jej zawar­tość.