Wymyślić siebie

Edmund Whi­te debiu­to­wał (w wie­ku Chry­stu­so­wym) jako sub­tel­ny este­ta, autor nie­ob­szer­nej, halu­cy­na­cyj­nej powie­ści Zapo­mnia­ne Ele­ny (rok 1973), któ­rej wir­tu­oze­rię kom­ple­men­to­wał sam Vla­di­mir Nabo­kov. Naj­więk­szy suk­ces osią­gnął jed­nak na począt­ku lat 80., kie­dy to wydał Zucha – opo­wieść wciąż świet­nie napi­sa­ną, lecz bar­dziej przy­stęp­ną i reali­stycz­ną, w któ­rej kre­śli żywot nasto­let­nie­go homo­sek­su­ali­sty w pury­tań­skiej Ame­ry­ce lat 50.

Rzecz jest auto­bio­gra­ficz­na, choć tyl­ko do pew­ne­go stop­nia: pisarz, któ­ry nie­daw­no gościł w Pol­sce, w wywia­dzie dla maga­zy­nu „Książ­ki” stwier­dził, że do szes­na­ste­go roku życia upra­wiał seks z 300 oso­ba­mi, więc boha­ter Zucha jest znacz­nie bar­dziej nie­śmia­ły od swe­go twór­cy. „Gdy­bym napi­sał praw­dę, nikt nie uwie­rzył­by w tę postać. Sam uwa­ża­łem sie­bie za wybryk natu­ry” – wyja­śniał.

Zuch nie był coming outem Whi­te­’a. Wyda­jąc tę książ­kę, był już zna­ny nie tyl­ko jako awan­gar­do­wy pro­za­ik, lecz tak­że autor porad­ni­ko­wej Rado­ści sek­su gejow­skie­go [The Joy of Gay Sex, napi­sa­nej wraz z Char­le­sem Silver­ste­inem] i prze­wod­ni­ko­wych Sta­nów pożą­da­nia [Sta­tes of Desi­re]. Podró­ży po gejow­skiej Ame­ry­ce. Zuch oka­zał się jed­nak, jak pod­kre­śla sam Whi­te, pierw­szą otwar­cie homo­sek­su­al­ną powie­ścią o ambi­cjach arty­stycz­nych, wyda­wa­na wcze­śniej pro­za gejow­ska była po pro­stu por­no­gra­fią.

„Żaden homo­sek­su­ali­sta nie przyj­mu­je swe­go homo­sek­su­ali­zmu za rzecz oczy­wi­stą. Musi go zba­dać, obma­cać, odsłu­chać, jak­by to była mar­twa koń­czy­na drze­wa albo żywa, lecz pod­stęp­na koń­czy­na cia­ła. Z tego powo­du wszy­scy homo­sek­su­ali­ści są ‘gejow­ski­mi filo­zo­fa­mi’, przez sam fakt, że sami muszą sie­bie wymy­ślać” – pisał Whi­te w ese­ju Kul­tu­ra sek­su­al­na i świet­nie opi­su­je to jego wła­sną twór­czość. Na uwa­gę zasłu­gu­je szcze­gól­nie „nie­oczy­wi­stość”, bo już w Zuchu mamy do czy­nie­nia ze zna­mien­ną dwu­znacz­no­ścią – jego boha­ter nie tyl­ko odkry­wa i wal­czy o swo­ją toż­sa­mość w opre­syj­nym śro­do­wi­sku, lecz tak­że denun­cju­je swe­go star­sze­go kochan­ka, nauczy­cie­la, jako homo­sek­su­ali­stę. („To naj­gor­sza rzecz, jaką zro­bi­łem w życiu” – mówił Whi­te, przy­zna­jąc, że ten epi­zod przy­da­rzył mu się napraw­dę). Takie poka­zy­wa­nie (i kre­owa­nie) rze­czy­wi­sto­ści nie­upięk­szo­nej nara­ża­ło Whi­te­’a, bądź co bądź, naj­waż­niej­sze­go gejow­skie­go pisa­rza, na zarzu­ty pły­ną­ce z wła­sne­go śro­do­wi­ska. „Potra­fią być wręcz sta­li­now­ca­mi – mówił pisarz o ata­ku­ją­cych go gejow­skich akty­wi­stach. – Według nie­któ­rych gej jako boha­ter książ­ki musi być zawsze posta­cią pozy­tyw­ną, wręcz auto­ry­te­tem. Żeby odczu­wa­li cał­ko­wi­te zado­wo­le­nie, postać geja powin­na być bar­dzo męska, bar­dzo nor­mal­na i do tego szczę­śli­wa”. Szczę­śli­wie, ani kie­dy pisał kapi­tal­ne­go Zucha, ani póź­niej, trzy­ma­nie się takich przy­ka­zań nie przy­szło Whi­te­’o­wi do gło­wy.

Prócz prze­kła­du Zucha (wzno­wio­ne­go, pierw­sze pol­skie wyda­nie pocho­dzi z 1998 roku, uka­za­ło się nie­dłu­go po poświę­co­nym Whi­te­’o­wi nume­rze „Lite­ra­tu­ry na Świe­cie”) uka­za­ła się jesz­cze znacz­nie now­sza książ­ka zaoce­anicz­ne­go pisa­rza: Hotel de Dre­am z roku 2007. Trze­ba przy­znać, że jej pomysł jest napraw­dę wystrza­ło­wy. Otóż Edmund Whi­te cof­nął się do począt­ku XX wie­ku i zajął się pogło­ską utrzy­mu­ją­cą, że Ste­phen Cra­ne, mło­do zmar­ły na gruź­li­cę kla­syk ame­ry­kań­skiej pro­zy i uoso­bie­nie jej hete­ro­sek­su­al­ne­go wigo­ru, na łożu śmier­ci zaczął pisać histo­rię o nowo­jor­skim chłop­cu, męskiej pro­sty­tut­ce.

Tekst zagi­nął (jeśli w ogó­le powstał) i Whi­te napi­sał go na nowo, dając zło­żo­ną, pię­tro­wą nar­ra­cję, w któ­rej towa­rzy­szy­my ostat­nim dniom życia Cra­ne­’a i czy­ta­my „jego” ostat­nią powieść o chłop­cu, dla któ­re­go tra­ci gło­wę sta­tecz­ny ban­kier, co się, oczy­wi­ście koń­czy nie­wy­obra­żal­ną kata­stro­fą. Bodaj naj­bar­dziej fascy­nu­ją­cy jest tu opis gejow­skie­go życia w Nowym Jor­ku na prze­ło­mie XIX i XX wie­ku, efekt histo­rycz­nych badań Whi­te­’a, któ­ry poświę­cił wie­le cza­su, by oddać śro­do­wi­sko­wy kolo­ryt i język homo­sek­su­al­ne­go nowo­jor­skie­go pod­zie­mia sprzed ponad stu­le­cia i w ogó­le kolo­ryt epo­ki.

Kon­struk­cja Hotel de Dre­am jest więc dość mister­na, deta­le smacz­ne, posta­ci (choć nie­kie­dy pro­wa­dzo­ne nie­co ryzy­kow­nie) zaj­mu­ją­ce.

Pięk­nie? Nie­ko­niecz­nie. Szwan­ku­je nie­po­rad­ny prze­kład, co jest napraw­dę bole­sne, zwłasz­cza, że Zucho­wi trud­no pod tym wzglę­dem coś zarzu­cić. Tak więc, dro­dzy tłu­ma­cze, rada na przy­szłość: jeśli ma się kale­czyć książ­kę pisa­rza sły­ną­ce­go z prze­wag sty­lu, to może lepiej zająć się jed­nak czym innym.