Wysokie morza

Justy­na, pierw­szy tom Kwar­te­tu alek­san­dryj­skie­go Lawrence’a Dur­rel­la, w ory­gi­na­le zaczy­na się tak: „The sea is high aga­in today, with a thril­ling flush of wind”. Prze­kład nie wyda­je się kwe­stią naj­ła­twiej­szą, zwłasz­cza że to otwar­cie powie­ści. Kło­pot spra­wia już stan sło­nych wód, bo po pol­sku wyso­kie­go morza raczej nie ma. Z wyso­ki­mi zaś fala­mi znik­nie cza­sow­nik, a pierw­sza część zda­nia nie powin­na być rów­no­waż­ni­kiem. Spró­buj­my ina­czej. Na morzu dzi­siaj fale zno­wu są wyso­kie, z przej­mu­ją­cy­mi pory­wa­mi wia­tru. Dziw­ne to przej­ścio­we „z”? U Dur­rel­la opis pogo­dy też skła­da się z odmien­nych bodź­ców, wzro­ko­we­go i ter­micz­ne­go. W każ­dym razie Maria Skib­niew­ska odda­ła ini­cjal­ne zda­nie w ten spo­sób: „Morze jest dzi­siaj zno­wu wzbu­rzo­ne i wiatr dmu­cha nie­po­ko­ją­co”. Tłu­macz­ka zła­go­dzi­ła w ten spo­sób cokol­wiek prze­ła­ma­ną (jak fale!) skład­nię, poza tym przy­wia­ło Skib­niew­skiej tro­chę antro­po­mor­fi­za­cji, zwłasz­cza w dru­giej czę­ści, co gor­sza zaś, jeśli „wiatr dmu­cha nie­po­ko­ją­co”, to robi się tutaj nie tyle nie­spo­koj­nie, ile zabaw­nie.

A Jerzy Jar­nie­wicz, któ­ry zresz­tą pisał kie­dyś o cyklu Dur­rel­la z oka­zji wzno­wie­nia jego prze­kła­du, użył otwie­ra­ją­ce­go zda­nia Skib­niew­skiej w funk­cji mot­ta do Pustych nocy, naj­now­sze­go tomu. Spo­koj­nie chy­ba moż­na zało­żyć, że powo­dem takiej decy­zji nie był podziw dla jako­ści tego frag­men­tu tłu­ma­cze­nia. Jako trans­la­to­log Jar­nie­wicz moc­no pod­kre­śla przy­na­leż­ność prze­kła­du do lite­ra­tu­ry języ­ka doce­lo­we­go, zgod­nie zaś z takim myśle­niem Kwar­tet alek­san­dryj­ski sta­je się dzie­łem lite­ra­tu­ry pol­skiej. Tak więc ruszy­ły poetę raczej auto­no­micz­ne i oso­bli­we walo­ry tego zda­nia. Takie mot­to sta­je się rów­nież meta­ję­zy­ko­wym komen­ta­rzem. Nie idzie tu o słyn­ne stra­ty w prze­kła­dzie, lecz – tak to moż­na tu ująć – o nie­wy­ra­żo­ne w tłu­ma­cze­niu. Sko­ro w innym języ­ku nie uda­ło się pew­nych sen­sów wyra­zić (poja­wi­ły się za to inne, nie­po­żą­da­ne), to namysł trans­la­to­lo­gicz­ny może być rodza­jem powro­tu do tego, co nie­wy­ra­żal­ne.

Dość to pasu­je do sytu­acji wytwo­rzo­nej przez nowy tomik Jar­nie­wi­cza. Owszem, powra­ca tu wie­le zna­nych w tej poezji moty­wów: kul­tu­ra popu­lar­na zapa­mię­ta­na z Peere­lu, deta­le współ­cze­snej kul­tu­ry maso­wej, śla­dy wyda­rzeń spo­łecz­nych, ero­ty­ka, zróż­ni­co­wa­ny język o bar­dzo wyso­kiej (samo)świadomości. To wszyst­ko więc jest – prze­cież da się w Pustych nocach zoba­czyć pew­ne zało­żo­ne polu­zo­wa­nie spój­no­ści – zarów­no w obrę­bie nie­któ­rych poje­dyn­czych tek­stów, jak i cało­ści książ­ki. Osła­bie­nie zaś kon­struk­cyj­nych wią­zań powięk­sza obszar nie­wy­ra­żo­ne­go. Inny­mi sło­wy: wie­le poje­dyn­czych wier­szy w poprzed­nich tomach łatwiej było poskła­dać. Mówiąc o osła­bie­niu wią­zań, myślę o moty­wach i świe­cie przed­sta­wio­nym, nie o pro­zo­dii. Tu Jar­nie­wicz trzy­ma wiersz w moc­nych acz róż­no­rod­nych kar­bach.

Ćśś, ćśś, maleń­ka, noc taka pusta,
Kupię ci na wiatr jedwab­ną chu­s­tę,

A jeśli chu­s­tę wiatr zerwie z gło­wy,
Kupię ci swe­ter prze­ciw­wia­tro­wy,

A jeśli spru­je, porwie się swe­ter,
Kupię ci z dyni zło­tej kare­tę,

A jeśli koń za kare­tą się potknie,
Kupię ci gwiaz­dy w mro­ku za oknem,

A jeśli gwiaz­dy spad­ną stru­dzo­ne,
Dam ci z ich pyłu srebr­ny pier­ścio­nek,

Jeśli pier­ścio­nek pokry­je rdza,
Zosta­ną z nami krew, pot i łza.

To tytu­ło­wy wiersz tomu, wybra­ny przez auto­ra na począ­tek. Jasne, pięk­ny, lirycz­ny, zna­ko­mi­cie pro­wa­dzo­ny. Pro­szę roz­wa­żyć warian­ty akcen­to­we dru­gie­go wer­su: „Kupię ci na wiatr jedwabną chustę” z bar­dziej wyrów­na­nym ryt­mem – lub kapi­tal­na, róż­ni­cu­ją­ca pro­klik­ty­ka z poprze­dza­ją­cym cią­giem sylab nie­ak­cen­to­wa­nych: „Kupię ci na wiatr jedwabną chustę”. Autor wier­sza ma nie­wąt­pli­wie w miłej pamię­ci Two­ją postać Gre­chu­ty, tę z pra­niem srebr­nych chust, skom­pi­lo­wa­ną z wier­szy Cze­cho­wi­cza i Miciń­skie­go; „gwiaz­dy z mro­ku” sta­no­wią tu zresz­tą alu­zję do W mro­ku gwiazd Miciń­skie­go. Dużo by jesz­cze moż­na o niu­an­sach utwo­ru Puste noce, w każ­dym razie to raczej nie­ty­po­wy wiersz Jar­nie­wi­cza, a jeśli do tego zaczy­na całą książ­kę, to poeta raczej tu uka­zu­je się w sty­li­stycz­nej masce, niż był­by skłon­ny się ujaw­nić czy zama­ni­fe­sto­wać od począt­ku coś wyraź­niej.

Pozo­sta­jąc jed­nak jesz­cze na moment przy cią­gach dźwię­ko­wych: o moc­nych wią­za­niach świad­czą rów­nież nagłe i świet­ne wah­nię­cia lub nawet prze­sko­ki w into­na­cji. Wiersz I’m lovin’ it poin­tu­ją więc rady­kal­nie skró­co­ne wer­sy „śli­macz­ku, / powo­li”, podob­ną nie­spo­dzian­kę spra­wia uchu dopo­wie­dze­nie w koń­ców­ce „Bra­ku miejsc, bile­tów wyprze­da­nych”: „co śle­pi mi / oczy, chwi­la­mi”. Wiersz, i jest to pod wie­lo­ma wzglę­da­mi idea tra­dy­cyj­na, ma być więc dobrze zro­bio­ny.

O ile pamię­tam, nigdy wcze­śniej Jar­nie­wicz nie się­gał tak wyraź­nie do tra­dy­cji Mic­kie­wi­czow­skiej. Tak zatem jeden z wier­szy posia­da tytuł „Dobra­noc ci przez klam­kę”, co oczy­wi­ście jest inter­tek­stem jed­ne­go z Sone­tów ode­skich, inny tytuł to „Nie masz, nie masz Mary­li”, a w „Grach i zaba­wach na świe­żym powie­trzu” mamy „pola wyzła­ca­ne psze­ni­cą”, tak, tak, jak w „Inwo­ka­cji”. Owszem, są to cyta­ty włą­czo­ne w wiersz z mniej­szym czy jaskra­wym dystan­sem, zara­zem jed­nak zbyt czę­sto się w Pustych nocach Mic­kie­wicz poja­wia. Nie po to, rzecz jasna, by uznać Jar­nie­wi­cza za tra­dy­cjo­na­li­stę, wręcz prze­ciw­nie: cyta­cje takie pod­kre­śla­ją tu nie­oczy­wi­stość współ­cze­snych języ­ków poetyc­kich, w tym języ­ka pro­po­no­wa­ne­go przez auto­ra Na dzień dzi­siej­szy i chwi­lę obec­ną.

Spo­ro też w tomie moty­wów wojen­nych. Tych prze­fil­tro­wa­nych przez fil­my zoba­czo­ne w dzie­ciń­stwie – kul­tu­ra maso­wa Pol­ski Ludo­wej spra­wia­ła, że dla dzie­ci w latach sześć­dzie­sią­tych dru­ga woj­na była spra­wą nie­le­d­wie aktu­al­ną, acz­kol­wiek prze­ja­wia­ło się to raczej w zaba­wach i ste­reo­ty­pach. Poja­wia się „Lista strat fil­mu pol­skie­go”, moc­no i podwój­nie iro­nicz­na, bo wyra­że­nie para­fra­zu­je słyn­ne tuż powo­jen­ne wydaw­nic­two Lista strat kul­tu­ry pol­skiej. Ale wska­za­ny też jest „38 rów­no­leż­nik”, wyra­że­nie koja­rzo­ne przede wszyst­kim z powo­jen­ną histo­rią państw kore­ań­skich, co nie nale­ży już do poko­le­nio­wej mito­lo­gii osób uro­dzo­nych w Pol­sce pod koniec lat pięć­dzie­sią­tych.

Do sytu­acji też zde­cy­do­wa­nie wojen­nej odwo­łu­je się sze­reg „krew, pot i łza” z prze­pi­sa­ne­go tu wcze­śniej wier­sza. Jasne, zapi­su­ją­cy tę enu­me­ra­cję Jar­nie­wicz pamię­tał na pew­no o zespo­le jaz­zroc­ko­wym, nie­mniej jest to skró­co­ny cytat – bez zno­ju lub tru­du, zale­ży od tłu­ma­cze­nia – z prze­mó­wie­nia Chur­chil­la, cytu­ją­ce­go zresz­tą w tym miej­scu Joh­na Donne’a; w biblio­gra­fii prze­kła­dów łódz­kie­go poety zna­lazł się rów­nież tom pism poli­ty­ka, na cześć któ­re­go John Len­non, uro­dzo­ny nie­ca­łe pół roku po sław­nej mowie, otrzy­mał dru­gie imię. Poza tym we wspo­mnia­nej „Liście strat fil­mu pol­skie­go”: „Wil­hel­mi poległ w wal­kach o Pomo­rze – ale poza kadrem – zosta­wił chłop­com krew, łzy i czołg”.

Kil­ka tek­stów, tro­chę na modłę nowo­fa­lo­wą, oka­zu­je się grą z języ­kiem praw­ni­czym. Komen­to­wa­ny wypis „Z kodek­su kar­ne­go, wyda­nie szes­na­ste” zamy­ka książ­kę Jar­nie­wi­cza:

Kto wdzie­ra się do cudze­go domu, miesz­ka­nia,
loka­lu, pomiesz­cze­nia albo ogro­dzo­ne­go tere­nu,
albo wbrew żąda­niu oso­by upraw­nio­nej
miej­sca takie­go nie opusz­cza, niech
tu ze mną, poza pra­wem, zosta­nie.

Nato­miast w jed­nym z wier­szy wcze­śniej­szych naj­praw­do­po­dob­niej auto­bio­gra­ficz­ny boha­ter wspo­mi­na lek­cję gra­ma­ty­ki w szko­le, pod­czas któ­rej, jako przy­kład do koniu­ga­cji, zapro­po­no­wał cza­sow­nik „dezer­te­ru­ję”. (Inna rzecz, że w tym wier­szu dezer­cja sta­je się rów­nież języ­kiem miło­snym). Nie zapro­po­nu­ję jedy­nej moż­li­wej figu­ry geo­me­trycz­nej, któ­ra była­by jakimś spo­so­bem uję­cia tomu, widać jed­nak wca­le intry­gu­ją­cy trój­kąt Mic­kie­wicz – woj­na – pra­wo. Pew­nie tak, pew­nie liryk jest dzi­siaj raczej bani­tą niż posta­cią o oczy­wi­stym i nie­kwe­stio­no­wa­nym sta­tu­sie.

Ha! W poetyc­kim liście „27 pię­ter” zna­la­zła się nie­mal sen­ten­cja, wpraw­dzie naru­szo­na prze­rzut­nią, ale jed­nak: „Wier­sze znaj­dą swój czas, twój czas / docze­ka się wier­szy”. Aż mogło­by kusić, żeby zamknąć tym przy­to­cze­niem uwa­gi o nowej książ­ce Jar­nie­wi­cza, ale to (kry­tycz­na) pułap­ka. Bo ta domnie­ma­nie budu­ją­ca kon­sta­ta­cja mówi przede wszyst­kim o nie­przy­sta­wal­no­ści poezji i cza­su.