Z rozpędu (nowe wiersze Dariusza Sośnickiego)

Nowa książ­ka poetyc­ka Dar­ka Sośnic­kie­go. Zna­ko­mi­ta.

Pierw­sze wra­że­nie takie jak przy spo­tka­niu z poprzed­ni­mi zbio­ra­mi tego poety. Wier­sze zaska­ku­ją, nie spo­sób prze­wi­dzieć, w jakim kie­run­ku podą­żą, bier­ne czy­ta­nie nie wystar­czy. Rzecz doty­czy nie tyl­ko pierw­szej lek­tu­ry, lecz chy­ba nawet bar­dziej kolej­nych czy­tel­ni­czych spo­tkań, kie­dy w zasa­dzie powin­ni­śmy oswo­ić się z tek­sta­mi i odbie­rać zaska­ku­ją­ce zra­zu meta­fo­ry i obra­zy jako coś dobrze już udo­mo­wio­ne­go i zna­ne­go. Tym­cza­sem kolej­ne zda­nia i zwrot­ki sku­tecz­nie i z kil­ko­ma kro­pla­mi ozdro­wień­czej iro­nii pod­ko­pu­ją nasze ocze­ki­wa­nia i przy­zwy­cza­je­nia. To coś wię­cej niż lek­tu­ra. To radość czy­ta­nia.

Jeden z rzad­kich talen­tów poznań­skie­go poety: instynk­tow­nie bądź z pre­me­dy­ta­cją odkry­wa on w języ­ku miej­sca chwiej­ne, nie­jed­no­znacz­ne, roz­bi­ja­ją­ce logi­kę wywo­du, i z nich czy­ni rucho­me fun­da­men­ty wier­szy. Efek­tem takiej nie­co par­ty­zanc­kiej robo­ty jest czy­tel­ni­cze wra­że­nie, że tekst poetyc­ki lada chwi­la stra­ci spój­ność, rozej­dzie się w szwach, tudzież runie pod cię­ża­rem wła­snej nie­jed­no­znacz­no­ści. Nic podob­ne­go. Ba, wła­śnie dzię­ki miej­scom nie­do­okre­śle­nia i nie­do­czy­ta­nia, dzię­ki nagłym usko­kom bądź wywa­żo­nym prze­ła­ma­niom języ­ko­wych tra­jek­to­rii, dzię­ki skru­pu­lat­nym ope­ra­cjom pole­ga­ją­cym na wysa­dze­niu z sio­dła dotych­cza­so­wej argu­men­ta­cji tek­stu, zachę­ca­ją­ce­go z począt­ku swo­ją pro­sto­tą i poto­czy­sto­ścią, ale nie­omal jed­no­cze­śnie poda­ją­ce­go w wąt­pli­wość sens i pra­wo­moc­ność takich cnót jak bez­po­śred­niość uży­wa­ne­go na co dzień języ­ka czy jego przej­rzy­stość – dzię­ki temu wszyst­kie­mu wier­sze Sośnic­kie­go pozo­sta­ją nie­oswo­jo­ne. Ich poten­cjał nie ule­ga wyczer­pa­niu, i choć solen­nie obie­cu­je­my sobie, że następ­nym razem zro­zu­mie­my wresz­cie, cze­mu w tym czy tam­tym miej­scu poeta wrzu­cił nie­spo­dzie­wa­nie inny bieg i wtrą­cił nie­spo­dzie­wa­ne sło­wo bądź zda­nie, nic takie­go nie nastę­pu­je. Wciąż jeste­śmy zaska­ki­wa­ni, nie­ja­sno­ści pogłę­bia­ją się, wier­sze uty­ka­ją pomię­dzy sło­wa­mi, na ich sty­kach, w prze­strze­niach pomię­dzy mniej lub bar­dziej ele­men­tar­ny­mi i oczy­wi­sty­mi sen­sa­mi.

W tej paję­czej robo­cie cho­dzi, jak sądzę, o ura­to­wa­nie pod­sta­wo­wych doświad­czeń kru­cho­ści i płyn­no­ści świa­ta. To bez wąt­pie­nia poezja zwró­co­na ku rze­czy­wi­sto­ści. Pozo­sta­je pyta­nie – obse­syj­nie nawie­dza­ją­ce poezję Sośnic­kie­go – na ile i w jaki spo­sób rze­czy­wi­stość jest bądź sta­je się rze­czy­wi­sto­ścią; skąd pew­ność o trwa­łym cha­rak­te­rze rze­czy; skąd odczu­cie oczy­wi­sto­ści naszych doznań. Odpo­wie­dzią poznań­skie­go poety jest naj­czę­ściej pró­ba języ­ka. Pró­ba na języ­ku. Pró­ba języ­ka żywe­go. Nie towa­rzy­szy temu (na szczę­ście) żad­ne prze­ko­na­nie. Wszak żywy język nigdy nie jest do koń­ca udo­mo­wio­ny. I chy­ba nikt lepiej od Sośnic­kie­go nie opi­sał oso­bli­wej bez­dom­no­ści ludz­kiej mowy. Choć tyle jego wier­szy opo­wia­da o domu, to w isto­cie są to opo­wie­ści o nie­moż­no­ści zado­mo­wie­nia. Na ten moment trze­ba zwró­cić szcze­gól­ną uwa­gę, bo w twór­czo­ści Sośnic­kie­go ma on już swo­ją histo­rię. Przy­po­mnij­my cho­ciaż­by, że poznań­ski poeta przez wie­le lat pra­co­wał nad prze­kła­dem cyklu W. H. Aude­na Thanks­gi­ving for a Habi­tat, sekwen­cji wier­szy skon­cen­tro­wa­nych na jed­nym domu (prze­kład uka­zał się w 2013 roku). Wybór tego aku­rat tek­stu nie był przy­pad­ko­wy. Zauwa­żo­no już, że figu­ra domu odgry­wa w wier­szach Sośnic­kie­go rolę klu­czo­wą, i że nie jest to dla nie­go figu­ra uspo­ka­ja­ją­ca. Wręcz prze­ciw­nie, miej­sce zamiesz­ka­nia jest u poety naj­czę­ściej prze­strze­nią nie­pew­no­ści, cza­sa­mi nawet zagro­że­nia. Zna­mien­ne, że już w pierw­szym zda­niu nowej książ­ki poja­wia się dom-wid­mo, do któ­re­go poeta zapra­sza nic nie podej­rze­wa­ją­ce­go (jesz­cze) czy­tel­ni­ka. Zapro­sze­nie nader dwu­znacz­ne, a i samo domo­stwo podej­rza­ne: „okna, przez któ­re doj­rzę cię z daleka/ i przej­rzę, by odna­leźć nie­czy­ste inten­cje”; „scho­dy… żeby cię sko­ło­wać”; „zej­ście do piwnicy/ gdzie za rega­łem z weka­mi są drzwi do kolej­nej piw­ni­cy”. Otóż jasne się sta­je, że poeta opi­su­je tu tak­że prze­strzeń wła­snej poezji. Wiersz jest domem. I być może natu­ral­ne jest, że chcie­li­by­śmy się w nim zagnieź­dzić. Ale wrę­czo­ne nam przez auto­ra zapro­sze­nie to zapro­sze­nie do lek­tu­ry nie­spo­koj­nej, nie­rów­nej, wytrą­co­nej z rów­no­wa­gi i z wąt­pli­wy­mi pre­ten­sja­mi do lirycz­nych czy hip­no­tycz­nych prze­żyć (osob­no trze­ba by poru­szyć kwe­stię upar­tej trzeź­wo­ści języ­ka poetyc­kie­go, jego kry­tycz­ne­go racjo­na­li­zmu i świa­do­mej iro­nii; nie są to bynaj­mniej momen­ty u Sośnic­kie­go mar­gi­nal­ne).

W nowym tomie odnaj­dzie­my typo­we dla wier­szy Sośnic­kie­go żywio­ły. Żywioł rodzin­ny, bada­ny jak­by pod mikro­sko­pem i być może dla­te­go przy­bie­ra­ją­cy czę­sto fan­ta­sma­go­rycz­ne, sur­re­ali­stycz­ne for­my. Żywioł ani­mal­ny, kto wie, czy nie naj­bar­dziej nie­po­ko­ją­cy w twór­czo­ści tego poety: gęsty, mrocz­ny, pod­su­wa­ją­cy obra­zy koja­rzą­ce się ze śre­dnio­wiecz­ny­mi ale­go­ria­mi i bestia­ria­mi, poja­wia­ją­ce się w naj­mniej ocze­ki­wa­nych miej­scach i kon­tek­stach, przy­ku­wa­ją­ce uwa­gę obse­syj­ny­mi powtó­rze­nia­mi i prze­two­rze­nia­mi. Wresz­cie żywioł, prze­pra­szam za wyra­że­nie, auto­te­ma­tycz­ny – w kil­ku istot­nych miej­scach Sośnic­ki zasta­na­wia się nad rolą i miej­scem poety, czy­niąc to w typo­wy dla sie­bie, nie­jed­no­znacz­ny spo­sób. Świa­do­mie pod­kre­ślam żywio­ło­wość obec­nej w tych wier­szach tema­ty­ki i moty­wi­ki. Choć dla poznań­skie­go poety zawsze istot­na była idea porząd­ku (este­tycz­ne­go, epi­ste­mo­lo­gicz­ne­go, egzy­sten­cjal­ne­go), prze­ja­wia­ją­ca się choć­by w mister­nych kon­struk­cjach wie­lu wier­szy, inte­re­su­ją­co zor­kie­stro­wa­nych dłuż­szych for­mach czy nader ory­gi­nal­nych sche­ma­tach ryt­micz­nych i splo­tach rymów, to jesz­cze wię­cej jest u nie­go momen­tów zakłó­ca­ją­cych czy­stość rysun­ku i czy­tel­ność prze­ka­zu. Tra­dy­cja dobrze skro­jo­ne­go wier­sza, nie­wąt­pli­wie waż­na dla Sośnic­kie­go, bywa czę­sto sabo­to­wa­na za spra­wą nie­spo­koj­nej wyobraź­ni, któ­ra nie może zado­wo­lić się kon­wen­cją i z pasją roz­bi­ja poetyc­kie wzo­ry i for­mu­ły. Efek­ty są wyraź­niej­sze, kie­dy czy­ta się te tek­sty na głos albo słu­cha poety. Wie­le jako­ści obec­nych w tej poezji zwią­za­nych jest z into­na­cją zda­nia, brzmie­niem poszcze­gól­nych słów, pod­słu­cha­nym zaśpie­wem mowy. Czy prze­sa­dzę mówiąc, że to w dużej mie­rze wier­sze dla ucha?

Tom zróż­ni­co­wa­ny, zaska­ku­ją­cy, ale też pomy­śla­ny jako całość – choć bynaj­mniej nie jako całość logicz­na. Poeta zaczy­na od prze­glą­du wid­mo­we­go domu, koń­czy na obra­zie trzech tysię­cy mar­twych kosów, a w mię­dzy­cza­sie pro­wa­dzi nas mean­drycz­ny­mi ścież­ka­mi i ukry­ty­mi przej­ścia­mi. W jed­nym z kil­ku krót­kich frag­men­tów pro­zą wtrą­ca: „oczy­wi­stość, któ­ra od zawsze mówi sama za sie­bie, zaczy­na sły­szeć zba­wien­ne echo”.  Spóź­nio­ny owoc radio­fo­ni­za­cji (przy­pusz­czam, że nie wszyst­kim przy­pad­nie do gustu ten tytuł) to tak­że ana­to­mia świa­ta, któ­ry uległ zdwo­je­niu i prze­stał być oczy­wi­sty. W naj­mniej ocze­ki­wa­nych momen­tach zja­wia się echo – niby powtó­rze­nie słów i cień lek­tu­ry, w rze­czy­wi­sto­ści jed­nak nowa kon­ste­la­cja języ­ko­wa, roz­świe­tlo­na i roz­świe­tla­ją­ca wyobraź­nia, któ­rej nie moż­na zła­pać za rękę czy ogon, któ­ra budzi w nas pra­gnie­nie nowej muzy­ki, inne­go świa­ta. Chcia­ło­by się, aby to echo ule­gło prze­dłu­że­niu. Ale żywio­ły wie­dzą lepiej.