Zahaczyła się chwila

Bia­ło­szew­ski chy­ba czę­ściej niż inni poeci (i poet­ki) bie­dził się z wybo­rem wier­szy do swo­ich tomów. Jasne, przy ukła­da­niu książ­ki zazwy­czaj się coś wybie­ra i coś odrzu­ca, ale u auto­ra Oho spra­wa wyglą­da na bar­dziej skom­pli­ko­wa­ną. Już w debiu­tanc­kich Obro­tach rze­czy (1956), jak moż­na się dowie­dzieć ze stro­ny redak­cyj­nej, „wybo­ru doko­nał Artur San­dau­er”, czy­li, wyja­skra­wia­jąc kwe­stię, pierw­szy tom został skom­po­no­wa­ny przez kogoś inne­go. Policz­my zresz­tą poetyc­kie książ­ki Bia­ło­szew­skie­go. Za jego życia uka­za­ło się pięć nowych tomi­ków, do tego doli­czyć trze­ba Roz­kurz(1980), z pro­zą i wier­sza­mi, oraz Oho (1985), edy­cja już pośmiert­na, ale przy­go­to­wa­na przez auto­ra. W sumie sie­dem ksią­żek. Pośmiert­nych wybo­rów poezji wyda­no zaś sześć; w tym uwzględ­nić nale­ży Sta­rą pro­zę. Nowe wier­sze (1984), dzie­ło uło­żo­ne jesz­cze przez auto­ra. (Pomi­jam dla uprosz­cze­nia wybo­ry prze­kła­dów z poety.) Co istot­ne, książ­ki te zawie­ra­ły rów­nież nowe wier­sze Bia­ło­szew­skie­go. Tak­że w wybo­rze doko­na­nym przez Jaku­ba Pszo­nia­ka wśród czter­dzie­stu czte­rech wier­szy dzie­więt­na­ście pocho­dzi spo­za „zwy­kłych” tomi­ków auto­ra Było i było: bli­sko więc poło­wy.

Z kolek­cji wier­szy Bia­ło­szew­skie­go war­to odno­to­wać czte­ry, w tym jed­ną nie­ist­nie­ją­cą. W 1976 świa­tło dzien­ne ujrzał pierw­szy, autor­ski wybór, ze wstę­pem Janu­sza Sła­wiń­skie­go. Nie­dłu­go zaś po śmier­ci poety poja­wił się pomysł wyda­nia jego wier­szy w Biblio­te­ce Naro­do­wej. Auto­rem wstę­pu i edy­to­rem miał być Michał Gło­wiń­ski. Nie­ste­ty, głos decy­du­ją­cy przy­padł tym oso­bom z krę­gu Bia­ło­szew­skie­go, któ­re uzna­ły, że taka „been­ka” nie­po­trzeb­nie, zbyt szyb­ko ukla­sycz­ni­ła­by Miro­na… Gada­nie. Ten tom osso­liń­skiej Serii I raczej by otwo­rzył ją na prze­szłość naj­bliż­szą, na auto­rów, któ­rzy nie­daw­no ode­szli. Szko­da książ­ki. Ideą obu tych edy­cji, tej, któ­ra powsta­ła, i tej, któ­ra osta­tecz­nie się nie uka­za­ła, było moż­li­wie peł­ne przed­sta­wie­nie dzie­ła poety. Podob­ny zamysł przy­świe­cał Zbi­gnie­wo­wi Jerzy­nie, któ­ry w 1989 opu­bli­ko­wał wybra­ny przez sie­bie zestaw Bia­ło­szew­skie­go Moja świa­do­mość tań­czy. Ta skrom­nych wymia­rów ksią­żecz­ka (9,6 x 6,7 x 1,3) jest for­mal­nie pierw­szym przed­się­wzię­ciem edy­tor­skim, gdzie poeta ukła­da nową całość z wier­szy inne­go poety. For­mal­nie, powtó­rzę, gdyż Jerzy­nie też szło o w mia­rę wszech­stron­ne uka­za­nie doko­nań auto­ra Myl­nych wzru­szeń. I wresz­cie: Wybór poezji z 1996, przy­go­to­wa­ny przez Lesz­ka Soliń­skie­go, byłe­go part­ne­ra Bia­ło­szew­skie­go i (jesz­cze wte­dy, gdy książ­ka wyszła) spad­ko­bier­cy praw autor­skich.

Teraz Jakub Pszo­niak pro­po­nu­je nową jakość, zgod­nie zresz­tą z zało­że­nia­mi serii 44. Poezja pol­ska od nowa, któ­ra pomy­śla­na zosta­ła jako dia­log dwóch poetyc­kich oso­bo­wo­ści. A roz­mo­wy, jak wia­do­mo, mogą być róż­ne: poro­zu­mie­nie, spór, pole­mi­ka, dys­ku­sja, hołd, apo­lo­gia, agon… Kto wie, czy zapro­sze­nie oso­by, któ­ra zade­biu­to­wa­ła sto­sun­ko­wo nie­daw­no– do przy­go­to­wa­nia książ­ki kla­sy­ka nie jest naj­po­waż­niej­szym wyzwa­niem poetyc­kim, przed któ­rym taki „nie­od­le­gły” debiu­tant może sta­nąć. Pro­szę mnie dobrze zro­zu­mieć. Nie idzie bynaj­mniej o to, by poetom młod­szym zale­cać wyłącz­nie poko­rę wobec tra­dy­cji. Napraw­dę nie, samo­dziel­ność i ory­gi­nal­ność ozna­cza­ją odmien­ność, a czę­sto też prze­war­to­ścio­wa­nie poetyk mistrzów. War­to jed­nak zazna­czyć, że im głę­biej wcho­dzi się w podzi­wia­ne dzie­ło, tym wię­cej przy­by­wa wąt­pli­wo­ści co do wła­snych poczy­nań wobec doko­nań auto­ra, z twór­czo­ścią któ­re­go pra­cu­je­my. Nie­pew­ność edy­to­ra jest zresz­tą wię­cej war­ta niż nad­mier­na pew­ność wła­snych ruchów; lep­sza dla poety anto­lo­gi­zo­wa­ne­go – i dla czy­tel­ni­ka rów­nież.

Książ­ka Pszo­nia­ka (i Bia­ło­szew­skie­go) jawi się jako ory­gi­nal­na i powścią­gli­wa zara­zem. Owszem, auto­ra Chy­ba na pew­no nie obo­wią­zy­wał, hmm, obiek­ty­wizm wybo­ru, z cze­go skwa­pli­wie sko­rzy­stał. Porów­na­nia są wymow­ne: w szkol­nej anto­lo­gii Ryszar­da Matu­szew­skie­go Poezja pol­ska 1939–1996 (wyda­nie dru­gie zmie­nio­ne, 1998), w cią­gu wier­szy Bia­ło­szew­skie­go są tyl­ko dwa tytu­ły, któ­re powta­rza­ją się u Pszo­nia­ka; w anto­lo­gii zaś Andrze­ja Lama Kolum­bo­wie i współ­cze­śni (też wyda­nie dru­gie zmie­nio­ne, 1976) rów­nież tyl­ko dwa wier­sze, nb. te same: Karu­ze­la z madon­na­mi i Auto­por­tret odczu­wa­ny. Co zresz­tą dobrze świad­czy zarów­no o wybie­ra­ją­cych wcześniej(skoro w ich rela­tyw­nie nie­du­żych zesta­wach poja­wia­ją się te same utwo­ry), jak i o Pszo­nia­ku, któ­ry miał o Bia­ło­szew­skim powie­dzieć coś nowe­go, coś od sie­bie. Naj­młod­szy edy­tor wyraź­nie wyżej sobie ceni póź­niej­szą twór­czość poety, sko­ro wśród czter­dzie­stu czte­rech wier­szy tyl­ko sie­dem pocho­dzi z pierw­szej, powiedz­my, poło­wy jego wier­szo­pi­sa­nia, wyzna­czo­nej pre­mie­ra­mi czte­rech tomów (1956–1965).

Wspo­mnia­łem o powścią­gli­wo­ści. Tak, bo Pszo­niak nie chciał wybo­ru efek­tow­ne­go, któ­ry by epa­to­wał nie­zwy­kło­ścią, choć spo­koj­nie dało­by się coś takie­go z Bia­ło­szew­skim zro­bić. Pisze młod­szy z poetów w posło­wiu: „Cha­rak­te­ry­stycz­ne dla całej twór­czo­ści poety napię­cie mię­dzy zna­cze­niem, błę­dem, zapi­sem i brzmie­niem języ­ka poka­za­ło nie­oczy­wi­ste, ale też głę­bo­kie pięk­no pol­sz­czy­zny”. I jego – Pszo­nia­ka – wybór też jest wła­śnie nie­oczy­wi­sty. Nawet czy­tel­nik obe­zna­ny z Bia­ło­szew­skim od cza­su do cza­su się zadzi­wi, i nad poetą wybie­ra­nym, i nad wybie­ra­ją­cym. Pierw­szy wiersz zbio­ru Z dnia robię noc oka­zu­je się nie­ła­twym przed­się­wzię­ciem lirycz­nym, tak­że ze stro­ny edy­to­ra:

Nie chcę spraw­dzać w rocz­ni­ce
Kogo ani sie­bie

spraw­dza­nie swo­jej histo­rii
na miej­scu
nie tra­fia do sie­bie

czas, wiecz­ność bez­stron­na
nie ma nic do rze­czy

w jed­nym czło­wie­ku
gubi się wiecz­ność

a mię­dzy dwo­ma przez wie­ki
może zaha­czyć się
ta sama chwi­la

Pszo­niak jest zbyt dobrym poetą i poważ­nym czło­wie­kiem, żeby powie­dzieć „my z Bia­ło­szew­skim” czy „ja też”. Ma pra­wo prze­cież – i tak to uczy­nił, zaczy­na­jąc książ­kę od tego wła­śnie wier­sza – ukryć swo­je waż­kie doświad­cze­nie: czy­tel­ni­cze, poetyc­kie, egzy­sten­cjal­ne. Doszło do spo­tka­nia, Pszo­niak odna­lazł coś istot­ne­go, coś swo­je­go istot­ne­go u Bia­ło­szew­skie­go. I prze­ka­zu­je to nie wprost, jak na poetę przy­sta­ło, lecz sło­wa­mi inne­go poety. I już się pań­stwo domy­śla­ją, kim są ci „dwaj przez wie­ki”.

Podob­ne miej­sce wyzna­czył edy­tor odbior­cy, sko­ro dekla­ru­je, iż chciał „zapro­sić czy­tel­ni­ka do wej­ścia w oso­bi­stą rela­cję z wier­sza­mi Bia­ło­szew­skie­go”. Ha! Jeśli uważ­niej się temu zda­niu przyj­rzeć, to tra­ci ono swą jed­no­znacz­ność. Oso­bi­stą rela­cję – lecz czy­ją? Moją, to zna­czy Pszo­nia­ka z Bia­ło­szew­skim, czy two­ją, któ­ry to czy­tasz? Dobrze, two­ją z, tyle że na razie masz przed ocza­mi wier­sze wybra­ne przez nie­go, Pszo­nia­ka. Chwi­la może się zaha­czyć potrój­nie.

Z dnia robię noc Bia­ło­szew­skie­go i Pszo­nia­ka jest tak­że książ­ką o tru­dach ukła­da­nia książ­ki w taki spo­sób, by nie była ona tyl­ko powie­le­niem tego, co wcze­śniej powie­dzia­no o nie­ży­ją­cym poecie (wra­cam do kwe­stii napo­mknię­tej parę aka­pi­tów wcze­śniej). Czy da się zatem powie­dzieć o auto­rze Wier­szy wybra­nych i dobra­nych coś napraw­dę nowe­go, sko­ro miro­no­lo­gia ma się świet­nie? Owszem, da się, może zresz­tą wła­śnie dla­te­go, że bada­nia nad twór­czo­ścią Bia­ło­szew­skie­go nie­ustan­nie się roz­wi­ja­ją. Po to zresz­tą ludz­kość, przy­naj­mniej ta bar­dziej świa­do­ma jej część wra­ca przez całe dzie­je do arcy­dzieł. Tym razem edy­tor Bia­ło­szew­skie­go orga­ni­zu­je prze­pro­wadz­kę wier­szy, two­rząc nie­za­ist­nia­łe wcze­śniej mię­dzy­tek­sto­we sąsiedz­twa. Tek­sty zaczy­na­ją się komen­to­wać, odsła­niać, pogłę­bia­jąc nowe sen­sy, dopo­wie­dze­nia, zna­cze­nio­we otwar­cia. W pew­nym momen­cie książ­ki poja­wia się Zaskok na uwię­zi z tomu Oho, następ­nie utwór z inci­pi­to­wym tytu­łem tu się nie miesz­ka ze Sta­rej pro­zy. Nowych wier­szy oraz (też inci­pi­to­wy tytuł) cze­kam, znów z Oho. Teraz wyim­ki z kolej­nych wier­szy: 1) „ona o coś / coś o nic”; 2) „ktość / tył naprzód nico­ści”; 3) „a wsia­da we mnie / i wyry­wa / od środ­ka / w strasz­ną odwrot­ność”. Pod­kre­ślo­ny został zatem wiel­ki temat nico­ścio­wa­nia, z któ­rym, wobec któ­re­go ist­nie­ją „ja” i świat Bia­ło­szew­skie­go. Przy­po­mi­nam, że Pszo­niak zaczął swój wła­sny tomik tek­stem przed­zi­mie:

świ­ta świat
świa­tło tli tlen
nic
nie noc
nie dzień
dnij się dnij

Cie­ka­we, u kogo ter­mi­no­wał, sko­ro aż tak uważ­nie roz­pa­tru­je i koja­rzy poje­dyn­cze sło­wa i ich cząst­ki.

Kie­dy uka­za­ły się Obro­ty rze­czy, Bia­ło­szew­ski miał trzy­dzie­ści czte­ry lata, był to więc póź­ny debiut, pozo­stał zresz­tą (wraz z pierw­szą książ­ką Her­ber­ta) czę­sto przy­wo­ły­wa­nym przy­kła­dem takie­go doj­rza­łe­go debiu­tan­ta. Cza­so­we obsu­nię­cie spo­wo­do­wa­ne było socre­ali­zmem, ale też pro­ce­sem doj­rze­wa­nia poety do wła­sne­go dzie­ła. W zupeł­nie innych cza­sach, w roku 2019, zade­biu­to­wał książ­ką Chy­ba na pew­no autor liczą­cy wte­dy trzy­dzie­ści sześć lat, tak więc star­szy od Bia­ło­szew­skie­go! Nie ma bynaj­mniej potrze­by dowar­to­ścio­wy­wa­nia Pszo­nia­ka za pomo­cą takiej para­le­li, wska­zu­ję ją tutaj z prze­ko­na­niem, że dłuż­sze docho­dze­nie do pierw­sze­go poetyc­kie­go tomu może owo­co­wać inny­mi walo­ra­mi, na przy­kład pew­niej­szym usta­wie­niem tonu.

Bia­ło­szew­ski zmarł w 1983, w tym też roku uro­dził się Pszo­niak. Oho, robi się cokol­wiek mistycz­nie, więc tyl­ko zazna­czam, że rów­nież w kalen­da­rzu coś się może cza­sem zaha­czyć.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry – pań­stwo­we­go fun­du­szu celo­we­go