Zamiast milczenia. O tomie Radości Grzegorza Kwiatkowskiego

„Są w tym tomi­ku śmier­ci i losy gor­sze od śmier­ci. Nie ma tytu­ło­wej rado­ści, chy­ba że będzie to radość dobrze speł­nio­ne­go obo­wiąz­ku: dania świa­dec­twa spra­wom, któ­re nie powin­ny być prze­mil­cza­ne.

Grze­gorz Kwiat­kow­ski pozwo­lił mówić wie­lo­gło­so­we­mu chó­ro­wi. Zgro­ma­dził w swo­jej książ­ce poetyc­kiej wier­sze-nagrob­ki, wier­sze-wspo­mnie­nia, wier­sze-lamen­ty. Wyda­ją się wyrwa­ny­mi z więk­szej cało­ści frag­men­ta­mi, ale w swej nie­kom­plet­no­ści sta­ją się praw­dziw­sze. To strzę­py świa­ta, któ­ry minął (stąd domi­nu­ją­cy czas prze­szły, owo »zna­łem«, »wędro­wa­li­śmy«, »gwał­cił«, »ska­zał«, »ukry­wa­łam się«). Histo­rie zabi­tych i cudem oca­la­łych, któ­rzy dobrze pamię­ta­ją ludo­bój­stwo, a tak­że świad­ków, któ­rzy nie rozu­mie­ją prze­szło­ści lub wole­li­by do niej nie wra­cać. Zza gło­sów obo­la­łych, udrę­czo­nych, rza­dziej – zobo­jęt­nia­łych i zga­słych, prze­bi­ja nad­rzęd­na obec­ność gospo­da­rza tomi­ku, któ­ry zbie­ra, niczym uważ­ny repor­ta­ży­sta, ułam­ki zda­rzeń i skła­da je w upior­ną kon­struk­cję. W całość prze­sy­co­ną współ­czu­ciem dla ofiar, uczest­ni­ków i świad­ków zbrod­ni, któ­re prze­ra­sta­ją naszą wyobraź­nię.

Autor Rado­ści posta­wił obok sie­bie dwa­dzie­ścia dwa krót­kie wier­sze posił­ku­ją­ce się cyta­tem, z tytu­ła­mi wyrwa­ny­mi ze środ­ka fra­zy, eks­po­nu­ją­cy­mi raz iro­nię odau­tor­skie­go »ja«, raz jego bez­rad­ność wobec bru­tal­nej siły, z jaką zło pano­szy się wszę­dzie, gdzie pozo­sta­je bez­kar­ne. Dzię­ki nim poka­zał, że zabi­ja­nie może stać się »czę­ścią pej­za­żu / jak drze­wa i cała resz­ta« (»Sylvie Umu­by­eyi, ur. 1974«, s. 28). Cyta­ty prze­ma­wia­ją naj­sil­niej: anty­se­mic­ka reto­ry­ka (»skle­py«), roz­mo­wa z pra­cu­ją­cą w indyj­skim bur­de­lu dziew­czy­ną (»bez­piecz­na«), wspo­mnie­nie tru­pów w mule rze­ki i sko­ja­rze­nie ich ze śnię­ty­mi ryba­mi (»ludzi«) tra­fia­ją w sed­no. Czy­ta­jąc nową książ­kę gdań­skie­go poety, trze­ba odpo­wie­dzieć tym gło­som, tym tytu­łom, choć­by wewnętrz­nym bun­tem.

Nagrob­ne epi­ta­fia rzad­ko prze­ma­wia­ją w imie­niu zmar­łe­go. Fik­cja gło­su zza gro­bu – w for­mie pro­zo­po­pei – to zwy­czaj upa­mięt­nia­nia obec­no­ści zmar­łych w daw­nych kul­tu­rach, zwłasz­cza grec­kiej i rzym­skiej. »Sta, via­tor!« – woła­li do prze­chod­niów z kamien­nych stal­li, pro­sząc o odczy­ta­nie imie­nia, wspo­mnie­nie ich losów, pośred­nio – namysł nad ludz­ką śmier­tel­no­ścią. Ten sam zamysł zna­lazł swe nowo­cze­sne wcie­le­nie w lite­rac­kich pomni­kach ze Spo­on River, zebra­nych w słyn­nej anto­lo­gii Edga­ra Lee Master­sa, na któ­rą jaw­nie powo­łu­je się Kwiat­kow­ski. Pol­ski poeta zesta­wia ze sobą poetyc­kie mikro­nar­ra­cje żywych i zmar­łych. Pozwa­la na przy­kład, by opo­wieść skocz­ka, któ­ry spadł, zamiast pofru­nąć, zde­rzy­ła się z histo­rią inne­go, któ­ry iro­nicz­nie wspo­mi­na roz­sąd­ną decy­zję wyco­fa­nia się ze spor­tu, umie­ra­jąc spa­ra­li­żo­wa­ny, w domu spo­koj­nej sta­ro­ści (»Ernst Bec­ker-Lee, ur. 1905, zm. 1940« i »Wal­ter Ste­iner, ur. 1951«). Przede wszyst­kim jed­nak, miast – wzo­rem kro­ni­ka­rza zwy­kłe­go ame­ry­kań­skie­go mia­stecz­ka – wynieść prze­cięt­ność do ran­gi uni­wer­sal­ne­go arche­ty­pu, autor Rado­ści decy­du­je się opo­wie­dzieć trau­mę, któ­ra sta­ła się nor­mą, zna­kiem naszych cza­sów.

Moż­na by pro­te­sto­wać: Holo­kaust to już prze­szłość. Ale ofia­ry Zagła­dy (jak osie­ro­co­ne, małe żydow­skie dziew­czyn­ki Buzia Waj­ner i jej sio­stra Szu­la­mit) poja­wia­ją się w pora­ża­ją­cej wery­zmem gale­rii okru­cieństw, zbrod­ni i obo­jęt­no­ści, któ­rych świad­ko­wie żyją nadal. Dobrze zna­ne, swoj­skie nazwy miej­sco­wo­ści (Wło­da­wa, Rokit­no, Jedwab­ne…) przy­po­mi­na­ją, że »wszy­scy oni śpią pod tą zie­mią« (s. 15). Topos ubi sunt, otwie­ra­ją­cy poetyc­ki tryp­tyk »wydarł«, wypro­wa­dza nas poza roz­li­cze­nio­wą publi­cy­sty­kę. Rela­cje z bestial­skie­go prze­śla­do­wa­nia Żydów zde­rza z bul­wer­su­ją­cym komen­ta­rzem, dowo­dzą­cym bez­kar­no­ści prze­stęp­ców i ciche­go przy­zwo­le­nia spo­łe­czeń­stwa na ich poczy­na­nia, ostat­nia zaś część poema­tu jest przej­mu­ją­cym woła­niem nowe­go psal­mi­sty:

o Panie
o Panie
Tyś wydarł nas z ich rąk
pło­nąc
pło­nąc w sto­do­le
pło­nąc

(s. 16)

Frag­ment dosko­na­le odzwier­cie­dla skom­pli­ko­wa­ne rela­cje nadaw­cze, wpro­wa­dza­ne przez poetę w mono­log lirycz­ny: po tro­sze skar­gę, po tro­sze modli­tew­ne dzięk­czy­nie­nie, po tro­sze iro­nicz­ny komen­tarz. Czy wier­ni do koń­ca Żydzi woła­ją Jah­we, sta­jąc się ofia­rą cało­pal­ną? Czy Bóg ginie wraz z nimi? Czy Jego śmierć ma w sobie ziar­no wyzwo­le­nia? Jedy­ny wiersz, w któ­rym poja­wia się per­spek­ty­wa sote­rio­lo­gicz­na, pozo­sta­wia po sobie sze­reg pytań bez odpo­wie­dzi.

Rado­ści jest zbio­rem opo­wie­ści, któ­rych wola­ło­by się nie znać. Kwiat­kow­ski odsła­nia przed czy­ta­ją­cym teatr okru­cień­stwa, pełen per­wer­syj­nych, sady­stycz­nych scen. Poka­zu­je dosto­jeń­stwo i kłam­stwo żałob­nych cere­mo­nii (»zna­łem«), kar­ło­wa­tą moral­ność genial­nych jed­no­stek (»Cathe­ri­ne Bla­ke, ur. 1762, zm. 1831«), dobro i zło zamie­nio­ne w swo­je kary­ka­tu­ry (»bez­piecz­na«). Zapę­tlo­ne poetyc­kie sam­ple pod­su­wa­ją obra­zy mar­twych ciał ludz­kich, tru­pów saren, śnię­tych ryb, pło­ną­cych dzie­ci. Pesy­mizm poety – opa­trzo­ny zresz­tą iro­nicz­nym komen­ta­rzem w wier­szu »kościo­ła« – ma w sobie fascy­nu­ją­cy, bo nie­uchwyt­ny rdzeń: jakąś poko­rę wobec nie­uchron­no­ści, fascy­na­cję ludz­ką siłą ducha, poczu­cie współ­od­po­wie­dzial­no­ści za nie­po­peł­nio­ne oso­bi­ście zło… Dzię­ki temu dwu­znacz­ne wspo­mnie­nie o zbie­ra­niu padli­ny jako »dobrze wyko­na­nej robo­cie« (»rado­ści«, s. 7) może patro­no­wać książ­ce tak prze­sy­co­nej współ­czu­ciem i pra­gnie­niem spra­wie­dli­wo­ści.”

Arty­kuł uka­zał się w Salo­nie Lite­rac­kim. Dzię­ku­je­my Auto­ro­wi za wyra­że­nie zgo­dy na prze­druk.