Znaki wspólnoty

Przede mną nowa książ­ka poetyc­ka Woj­cie­cha Bono­wi­cza. Tom rów­nie uda­ny co trzy poprzed­nie. Nie­ła­twy w lek­tu­rze, choć wca­le nie z powo­du zawi­łej skład­ni, skom­pli­ko­wa­nych meta­for bądź eru­dy­cyj­nych odnie­sień. Kło­pot z odbio­rem tych wier­szy pole­ga na ich upar­tym mini­ma­li­zmie – Bono­wicz świa­do­mie uni­ka cią­gło­ści wywo­du i daje czy­tel­ni­ko­wi frag­men­ty, któ­re przy pierw­szych lek­tu­rach wyda­ją się do sie­bie nie paso­wać. Wier­sze są krót­kie, ale pisa­ne wyraź­nie na dłuż­szą metę: jed­ną ze wspa­nial­szych rze­czy, jakie odnaj­du­ję w książ­kach Bono­wi­cza, jest umie­jęt­ność języ­ko­wej kon­den­sa­cji. Z tymi wier­sza­mi trze­ba się zżyć, trze­ba pozwo­lić im roz­brzmie­wać w języ­ku. Efekt gwa­ran­to­wa­ny: powo­li wyła­nia się opo­wieść, budu­je dra­mat, obra­zy nabie­ra­ją wyra­zi­sto­ści i peł­niej­sze­go zna­cze­nia.

Bono­wicz, rocz­nik 1967, zaczy­nał sto­sun­ko­wo póź­no. Opu­bli­ko­wa­ny w 1995 roku tom Wybór więk­szo­ści był jed­nym z waż­niej­szych debiu­tów dru­giej poło­wy lat dzie­więć­dzie­sią­tych. Pro­po­zy­cja była wyra­zi­sta, ory­gi­nal­na i dobrze roku­ją­ca. Kolej­ne książ­ki potwier­dzi­ły kla­sę Bono­wi­cza: Hur­tow­nia ran (2000) i Wier­sze ludo­we (2001) to zbio­ry o nie­prze­cięt­nych walo­rach poetyc­kich, two­rzą­ce osob­ny, cudow­nie mało­mów­ny i zagęsz­czo­ny świat. Przy tym wszyst­kim poeta nie zabie­gał i nie zabie­ga o popu­lar­ność: dość rzad­ko udzie­la wywia­dów, wyda­je się tez dość odpor­ny na zabie­gi foto­re­por­te­rów (cecha zupeł­nie dzi­siaj zani­ka­ją­ca). Taka jest też ta poezja – raczej wyco­fa­na, z całą pew­no­ścią nie narzu­ca­ją­ca się czy­tel­ni­ko­wi, ope­ru­ją­ca ści­szo­nym gło­sem. Nie przy­pad­kiem w jed­nym z wier­szy poja­wia się postać Pau­la Cela­na. Bono­wicz naj­wy­raź­niej i szczę­śli­wie dla nas woli wiersz nie­do­mó­wio­ny, jak­by urwa­ny, przy­po­mi­na­ją­cy szkic. Jest coś nie­rze­czy­wi­ste­go w tej poezji, tak jak­by zmie­rza­ła ona ku rejo­nom zupeł­nie obcym, nie­za­zna­czo­nym na mapach czy­tel­ni­czej wraż­li­wo­ści.

Jest w Peł­nym morzu kil­ka powta­rza­ją­cych się moty­wów. Naj­waż­niej­szy z nich odwo­łu­je się chy­ba do uku­te­go przez Józe­fa Tisch­ne­ra sfor­mu­ło­wa­nia „filo­zo­fia dra­ma­tu” – nar­ra­to­rem tych wier­szy jest nie­wąt­pli­wie isto­ta dra­ma­tycz­na, a zatem ktoś, kto prze­ży­wa swój czas mając wokół sie­bie innych ludzi i zie­mię jako sce­nę pod sto­pa­mi, i kto trak­tu­je egzy­sten­cję jako dra­mat z nagły­mi zwro­ta­mi akcji i momen­ta­mi roz­po­zna­nia. U Bono­wi­cza roz­po­zna­nia są zazwy­czaj bole­sne i wią­żą się z moż­li­wo­ścią cier­pie­nia i śmier­ci. Zara­zem są one nie­zbęd­nym ele­men­tem peł­nej, nie­za­fał­szo­wa­nej egzy­sten­cji. Odwo­ła­nie do Tisch­ne­ra jest ponie­kąd oczy­wi­ste – Bono­wicz jest auto­rem poru­sza­ją­cej książ­ki o filo­zo­fie – ale nie do koń­ca. Sta­wia­ne przez Tisch­ne­ra pro­ble­my etycz­ne i meta­fi­zycz­ne są u kra­kow­skie­go poety roz­pi­sa­ne na gło­sy, a przez to bar­dziej nie­jed­no­znacz­ne. Bono­wi­cza inte­re­su­je przede wszyst­kim kon­kret­na sytu­acja, kon­kret­ny obraz – te zaś bar­dzo czę­sto wymy­ka­ją się sło­wom, pozo­sta­jąc w dużej mie­rze nie­wy­po­wie­dzia­ne.

Kwe­stie języ­ka i mowy poru­szo­ne zosta­ją w waż­nym wier­szu „Noc”: „Wiersz/ naj­pierw zamy­ka cię w sobie./ Nie chce/ żebyś roz­glą­dał się szukał/ innych słów/ w innych wierszach/… Wiersz/ ma swo­ją wyobraźnię./ Zbu­do­wał ją sobie w twojej/ a potem zamknął/ żeby się uwol­nić”. Wiersz jest waż­ny, bo poka­zu­je, w jak dużym stop­niu poeta uza­leż­nio­ny jest od słów. Poezja nie jest filo­zo­fią i rzą­dzi się swo­imi wła­sny­mi pra­wa­mi, z któ­rych naj­waż­niej­sze jest pra­wem cią­że­nia słów. Bono­wicz czę­sto to pra­wo sabo­tu­je, ale jed­no­cze­śnie, jak każ­dy dobry poeta, pozo­sta­je jego zakład­ni­kiem. I kie­dy pod koniec pisze: „W koń­cu wiersz/ otwo­rzy się” – to odczy­tu­ję to jako opis wyzwo­le­nia do kolej­nych wier­szy, nie zaś jako opis wyj­ścia z poezji. Ale są też kontr­ar­gu­men­ty – na przy­kład w wier­szu „Wol­ność”:

N. mnie intry­gu­je. N. od daw­na
pisze tyl­ko dla psów. Tyl­ko one wie­dzą któ­rę­dy
przejść pod ogro­dze­niem ze słów do środ­ka
jądra do ogro­du. N. jest bogi­nią jed­ne­go miej­sca.

Zająć sie­bie – oto ide­ał N. Zająć abso­lut­nie.

Czy­ta­jąc te nowe wier­sze zasta­na­wia­łem się nad roz­brzmie­wa­ją­cym w nich gło­sem. Do kogo nale­ży? Kto wła­ści­wie mówi i w czy­im imie­niu? pod jakim adre­sem? Co cie­ka­we, w wie­lu tek­stach mamy do czy­nie­nia z pod­mio­tem i/lub adre­sa­tem zbio­ro­wym – bar­dzo czę­sto mówi się tutaj „my”, „wy”, „oni”. Choć­by wiersz „Na stro­ny”, jeden z moich ulu­bio­nych w tomie:

Śnieg nocy i śnieg dnia to dwa róż­ne śnie­gi.
Noc zabie­ra swój śnieg i scho­dzi pod zie­mię.
Dzień świe­ci swo­im śnie­giem na całe ist­nie­nie.
A kie­dy noc już wej­dzie w naj­głęb­sze mil­cze­nie
wów­czas w okrą­głej ciszy toczy­my przed sie­bie
nasze upar­te kule nad nie­rów­ne brze­gi.

Moja for­mu­ła na opis tych wier­szy: poezja wspól­no­ty; poezja opo­wia­da­ją­ca o wspól­nym cier­pie­niu i wspól­nym dra­ma­cie; poezja sta­wia­ją­ca jed­nost­kę w obli­czu gru­py. A zara­zem: pró­ba wyra­że­nia indy­wi­du­al­ne­go gło­su na sce­nie, w zbio­ro­wo­ści – „wobec” innych, „dla” innych, a wresz­cie „o” innych. Przy czym akcent pada po stro­nie wspól­no­ty: rodzi­ny, gru­py rówie­śni­ków, a bar­dzo czę­sto bez­i­mien­nych bliź­nich. Cza­sa­mi opis ma gorz­ki cha­rak­ter, jak w wier­szu „Obser­wa­cje poli­tycz­ne” (napi­sa­nym w 1995 roku, ale opu­bli­ko­wa­nym w książ­ce dopie­ro teraz) czy w wier­szu „Sąd”:

Bóg trzy­ma ich w sie­ci. Wyso­ko wzno­si
zaci­śnię­tą dłoń. „To nie mia­ło­by sen­su”
woła­ją ci któ­rzy sami się potę­pi­li.
Nie rozu­mie­ją że naj­gor­sze już się doko­na­ło:
w dniu w któ­rym porzu­ci­li kró­lew­skie koro­ny
żeby zało­żyć cza­pecz­ki z papie­ru i pokrzyw.

Wyda­je mi się, że język wspól­no­to­wy jest u Bono­wi­cza przede wszyst­kim moż­li­wo­ścią wyzwo­le­nia, nawet jeśli ozna­cza ono zakwe­stio­no­wa­nie wła­sne­go „ja” i porzu­ce­nie zato­ki oswo­jo­nych, udo­mo­wio­nych sen­sów. W tej per­spek­ty­wie są to wier­sze opty­mi­stycz­ne, dają bowiem nadzie­ję na osta­tecz­ne pojed­na­nie (jest to szcze­gól­nie wyra­zi­ste w wier­szu koń­czą­cym tom: „Wzno­szę się i ukry­wam przed spo­koj­nym wzrokiem/ ste­war­de­sy że czu­ję się na chwi­lę świę­ty. Wzięty/ na krót­ko w nie­bo co wszyst­kich pochło­nie”).

Peł­ne morze to zbiór wier­szy o roz­po­zna­wal­nym tem­pie, mają­cych wła­sną tona­cję i napi­sa­nych w cha­rak­te­ry­stycz­nych dla Bono­wi­cza reje­strach niskich i szorst­kich. Nie zdzi­wił­bym się, gdy­by uzna­no ją za naj­cie­kaw­szy zbiór poetyc­ki tego roku – to wier­sze zupeł­nie wyjąt­ko­we, zysku­ją­ce w mia­rę czy­ta­nia i pozo­sta­ją­ce z czy­tel­ni­kiem na dobre.

Tekst opu­bli­ko­wa­ny po raz pierw­szy w „Dzien­ni­ku”. Dzię­ku­je­my za zgo­dę na prze­druk.