Żywiczne wtrącenia, czyli „badania zakrzywione” Charlesa Bernsteina

Char­les Bern­ste­in odwie­dził Łódź w listo­pa­dzie 2014 roku, był gościem Pul­su Lite­ra­tu­ry, w cza­sie któ­re­go miał wie­czór autor­ski, wygło­sił też wykład na Wydzia­le Filo­lo­gicz­nym Uni­wer­sy­te­tu Łódz­kie­go. Po odczy­cie poetyc­kim zwie­dzał mia­sto i na uli­cy z lubo­ścią sma­ko­wał kupio­ną w skle­pie spo­żyw­czym kieł­ba­sę, a w restau­ra­cji roz­ko­szo­wał się chle­bem ze smal­cem i ogór­ka­mi kiszo­ny­mi. Jego występ poetyc­ki był pory­wa­ją­cy, choć publicz­ność nie mia­ła pew­no­ści, czy zosta­ła porwa­na tre­ścią wier­szy, ich prze­ka­zem, czy spo­so­bem ich przed­sta­wie­nia, gło­sem, któ­ry w tych wier­szach zyski­wał kształt cał­kiem nie­spo­dzie­wa­ny, raz przy­wo­łu­ją­cy rabi­nicz­ne kaza­nie, a raz zde­spe­ro­wa­ny list do sze­fo­stwa nowo­jor­skie­go metra.

Jed­nak o wie­le bar­dziej fra­pu­ją­cy, sta­wia­ją­cy przed publicz­no­ścią jesz­cze trud­niej­sze zada­nie, był z pew­no­ścią głos, któ­ry Bern­ste­in powo­łał do życia na potrze­by wykła­du aka­de­mic­kie­go. Ten poję­cio­wo skon­den­so­wa­ny, teo­re­tycz­nie wyma­ga­ją­cy refe­rat był przez pre­le­gen­ta prze­ry­wa­ny w nie­któ­rych momen­tach imi­ta­cją pia­nia kogu­ta – „Cock-a-doodle-de-dooooooh!”. Zary­so­wa­ła się rela­cja mię­dzy wykła­dem a wcze­śniej­szym wyda­rze­niem poetyc­kim, „odczy­tem” poezji, któ­ry był raczej jej zda­rze­niem, i któ­re­go aura poja­wi­ła się w auli wykła­do­wej. Krzyk kogu­ta był w isto­cie cyta­tem z opo­wia­da­nia Edga­ra Alla­na Poego, ale cyta­tem oży­wio­nym, apli­ko­wa­nym bez ostrze­że­nia i znie­czu­le­nia, prze­no­szą­cym słu­cha­czy żyw­cem w prze­strzeń lite­ra­tu­ry, jed­nak w taki spo­sób, by nadal podą­ża­li za pra­cu­ją­cą w tle nicią prze­wod­nią wywo­du. Wykład i per­for­mans zle­wa­ły się w jed­no, cytat oży­wał, poeta nauczał, pro­fe­sor od poezji nie prze­sta­wał być pro­fe­so­rem, mimo że spod pro­fe­sor­skie­go kostiu­mu spo­zie­rał, i dawał głos, poeta.

Bern­ste­in to pro­fe­sor poezji, któ­ry przez spo­sób jej naucza­nia uwal­nia ją – i sie­bie – od dusz­ne­go aka­de­mic­kie­go pro­fe­sjo­na­li­zmu, rady­kał teo­rii, któ­ry przez pra­cę w for­mie uwal­nia poezję od nad­mia­ru teo­re­tycz­no­ści, filo­zof poety­ki, któ­ry postu­lu­je jej prze­kro­cze­nie i upra­wia­nie poety­ki dru­gie­go stop­nia, nazy­wa­nej przez nie­go poety­ką poety­ki. To rów­nież nie­stru­dzo­ny badacz prak­tyk spu­ści­zny ame­ry­kań­skiej, roman­tycz­nej i moder­ni­stycz­nej, któ­ry udo­wad­nia jej współ­cze­sność i trwa­łość, ale tyl­ko przez wyka­za­nie jej uczest­nic­twa w mię­dzy­na­ro­do­wym wysił­ku arty­stów i pisa­rzy, któ­rzy kon­ty­nu­ują eman­cy­pa­cyj­ny, ponadna­ro­do­wy zryw histo­rycz­nej awan­gar­dy.

Czy Emer­son był moder­ni­stą? Czy Poe był dada­istą, a może, się­ga­jąc w głęb­sze pokła­dy, pro­to­pla­stą pata­fi­zy­ki Alfre­da Jarry’ego? Co ma Ste­in do Wit­t­gen­ste­ina? Czy Stan­ley Cavell, któ­ry pisze jed­nym cią­giem o Tho­re­au, Heideg­ge­rze, Wit­t­gen­ste­inie, jed­no­cze­śnie opi­su­jąc oso­bi­ste przy­pa­dło­ści na dro­dze do skon­so­li­do­wa­nia myśli, jest poważ­nym filo­zo­fem? Wszyst­kie te posta­cie, jak i tłum innych, któ­rych wyli­czyć tu nie spo­sób, zwią­za­ne z nimi poję­cia, gesty, for­my, sty­le, idee – całe to żywe i roz­ga­da­ne towa­rzy­stwo odnaj­du­je się w spo­sób abso­lut­nie jed­nost­ko­wy i nie­po­wta­rzal­ny w prze­strze­ni wier­sza Bern­ste­ina, w jego figu­rze.

Jest to figu­ra nie­moż­li­wa, jak Ame­ry­ka według Cavel­la – raczej pro­ces niż twar­do ist­nie­ją­cy byt. Pomyśl­my tę nie­moż­li­wość. Wiersz jako coś sple­cio­ne­go ze swo­im kon­tek­stem sytu­acyj­nym, spo­łecz­nym, języ­ko­wo-kon­cep­cyj­nym, a jed­no­cze­śnie jako zda­rze­nie osob­ne. Uwi­kła­ny bez resz­ty w mate­rial­ne oto­cze­nie wiersz, któ­ry zara­zem pro­du­ku­je swo­ją – nie bój­my się tego sło­wa – auto­no­mię, bio­rą­cą się jed­nak nie z dystan­su do spo­łecz­ne­go odde­chu prze­peł­nia­ją­ce­go jego sytu­ację wyj­ścio­wą, ale ze spo­so­bu, któ­rym wiersz zagęsz­cza ten oddech. Mówię o auto­no­mii zaan­ga­żo­wa­nej, przy pomo­cy któ­rej wiersz zbie­ra, kon­den­su­je i pre­zen­tu­je wszyst­kie pasma zda­rze­nia dla jego uczest­ni­ków – dla tego, któ­ry czy­ta, dla tych, któ­rzy uczest­ni­czą i po tro­sze są tego zda­rze­nia twórcami/poetami. Taki wiersz to przede wszyst­kim nośnik, urzą­dze­nie – zaaran­żo­wa­na modal­ność, czy­li for­ma, for­ma form, ustroj­stwo do pod­glą­du innych form: ról, gło­sów, gier i gie­rek, potrzeb i zachcia­nek, bły­śnięć, myślo­wych spięć i głęb­szych prze­my­śleń, któ­re skła­da­ją się na tak zwa­ną obec­ność.

Bern­ste­in pisze w jed­nym ze swo­ich ese­jów: „jestem pro­fe­so­rem poezji”. Angiel­skie sło­wo pro­fes­sor zawie­ra sło­wo pro­fess, a Bern­ste­in doda­je: I pro­fess poetry. Czy­li: „gło­szę, upra­wiam, nauczam”, ale też „hoł­du­ję” idei poezji, a nawet „wyzna­ję” poezję. Rzuć­my naj­pierw okiem na samo naucza­nie. Bern­ste­in to poeta, dla któ­re­go rola ta wią­że się nie­roz­dziel­nie z dzia­łal­no­ścią ese­istycz­ną i redak­tor­ską. Este­tycz­nie i poetyc­ko zwią­za­ny z ruchem Lan­gu­age Bern­ste­in był też współ­za­ło­ży­cie­lem i redak­to­rem pisma, któ­re­go tytuł – „L=A=N=G=U=A=G=E” – zwra­cał natych­miast uwa­gę na mate­rial­ną obec­ność języ­ka jako zapi­su, lite­ry. Perio­dyk odgry­wał rolę kon­so­li­du­ją­cą ruch i pro­pa­gu­ją­cą jego idee. Ta dzia­łal­ność pro­pa­ga­tor­sko-redak­cyj­na prze­kształ­ci­ła się póź­niej w redak­cję aka­de­mic­ko afi­lio­wa­ne­go por­ta­lu inter­ne­to­we­go poświę­co­ne­go poezji i poetom (Elec­tro­nic Poetry Cen­ter) oraz two­rze­nie i pilo­to­wa­nie pro­gra­mów naucza­nia poezji. Obie te dzia­łal­no­ści pro­wa­dzo­ne były na SUNY Buf­fa­lo, a ich spój­ną i natu­ral­ną kon­ty­nu­acją sta­ła się pra­ca nad por­ta­lem Pen­n­So­und na Uni­ver­si­ty of Pen­n­sy­lva­nia, sta­no­wią­cym ogrom­ne archi­wum gro­ma­dzą­ce zapi­sy gło­sów poetyc­kich, ale będą­cym też dzię­ki temu narzę­dziem dla inno­wa­cyj­nych pro­gra­mów pisa­nia (a raczej pisa­nio-czy­ta­nia).

Bern­ste­in chęt­nie odwo­łu­je się do doświad­cze­nia peda­go­gicz­ne­go. Namysł nad nim jest nie­od­łącz­ną czę­ścią więk­sze­go pro­jek­tu namy­słu nad poezją w ogó­le – jej miej­scem w prze­strze­ni spo­łecz­nej, jej poli­tycz­no­ścią, jej rela­cja­mi z resz­tą lite­ra­tu­ry. Poeta-pro­fe­sor opi­su­je swo­je zaję­cia nie tyle jako zwy­czaj­ne kur­sy tak zwa­ne­go twór­cze­go pisa­nia, ile jako otwar­te w for­mie i zało­że­niach zda­rze­nia kon­wer­sa­cyj­ne, w któ­rych trwa­ją­ca w kla­sie dys­ku­sja bywa nało­żo­na na pro­wa­dzo­ny w tle, wcze­śniej zle­co­ny, para­lel­ny wobec dys­ku­sji zapis rodzą­cych się w niej two­rów języ­ko­wych, pomy­słów, kon­cep­cji, etc. Bern­ste­in uni­ka ety­kiet­ki „twór­cze pisa­nie”, żeby odróż­nić swój kurs od ćwi­czeń opar­tych na zada­nym tema­cie. Wypeł­nia­ją­ca jego zaję­cia wie­lo­ścież­ko­wa aktyw­ność kon­wer­sa­cyj­na, reflek­syj­na, zapi­so­wa ma uczu­lić stu­den­tów na nie­usu­wal­ność medium, w któ­rym ope­ru­ją – na mate­rial­ną obec­ność same­go ośrod­ka i prze­kaź­ni­ka, czy­li języ­ka i zapi­su. Język sta­je się ośrod­kiem nama­cal­nym i obec­nym. Zasta­na­wia­ją­ce są pole­ce­nia i zada­nia, jakie pro­wa­dzą­cy powie­rza stu­den­tom, na przy­kład: „przy­nieś burzę myśli do schro­nu prze­ciw­lot­ni­cze­go”, „napisz wiersz, któ­re­go zda­rze­nia się nie wyda­rza­ją”, „zrób coś pię­cio­krot­nie, póź­niej się pomódl”, „napisz wiersz w momen­cie, gdy siłą wci­ska­ją cię na tyl­ne sie­dze­nie samo­cho­du policyjnego”[1].

Czy te instruk­cje są na serio? Czy licu­ją z god­no­ścią insty­tu­cji? Otóż rzecz w tym, że sły­chać w nich coś z para­dok­sal­nych gier – tyleż języ­ko­wych, gra­ma­tycz­nych, ile poję­cio­wych, poznaw­czych i kon­cep­cyj­nych – któ­re czy­tel­nik sko­ja­rzy być może ze spu­ści­zną Ger­tru­dy Ste­in i Ludwi­ga Wit­t­gen­ste­ina. Cho­dzi o dopro­wa­dze­nie danej jed­nost­ki logicz­nej, gra­ma­tycz­nej, skła­dnio­wej bądź seman­tycz­nej gdzieś na jej kra­niec, gdzie ule­gnie zagię­ciu, zasu­ge­ru­je jakieś inne pole. Tro­chę tak, jak w docie­ka­niach Wit­t­gen­ste­ina, gdy stwier­dziw­szy zwy­czaj­ność pole­ceń typu: „przy­nieś mi cukier” i „przy­nieś mi mle­ko”, filo­zof two­rzy jed­nost­kę „mle­ko mi cukier” i zasta­na­wia się nad ewen­tu­al­nym miej­scem – jeśli mia­ło­by ist­nieć – dla tej non­sen­sow­nej zbit­ki na naszych mapach znaczeniowych[2].

Ćwi­cze­nia na zaję­ciach Bern­ste­ina nie pole­ga­ją więc na pra­cy z tema­tem; temat nie jest infor­ma­cją wyj­ścio­wą, przy­czyn­kiem, zaląż­kiem. Instruk­cje dopro­wa­dza­ją do skra­ju wytrzy­ma­ło­ści samą mate­rię, z któ­rej są zro­bio­ne, a zatem jed­no­cze­śnie zwra­ca­ją uwa­gę na nią samą. Iskrą zapa­la­ją­cą jest uświa­do­mie­nie sobie, że każ­dy temat – każ­da treść, inten­cja poznaw­cza, komu­ni­kat – będzie się reali­zo­wał w danej pale­cie modal­nej – czy­li w danym zbio­rze two­rzyw i ich modal­no­ści, kształ­tów i pozy­cji, któ­re da się w tych ramach uzy­skać. Notu­jąc róż­ne wypo­wie­dzi prze­chwy­co­ne z zajęć – wypo­wie­dzi nie-wła­sne, przy­pad­ko­we – sta­ra­jąc się z nimi w jakiś spo­sób zgrać, reali­zu­jąc para­dok­sal­ne zada­nia i pole­ce­nia nauczy­cie­la, stu­den­ci docho­dzą do świa­do­mo­ści nie tyle tre­ści, ile opa­ko­wa­nia – gry języ­ko­wej, któ­ra coś umoż­li­wia bądź coś blo­ku­je. War­to zwró­cić uwa­gę na to, że takie zaję­cia wyra­sta­ją płyn­nie z prak­ty­ki czy­ta­nia wier­sza moder­ni­stycz­ne­go, któ­ry eks­po­nu­je tę wła­śnie modal­ność wypo­wie­dzi w jej róż­no­rod­nych war­stwach: wizu­al­nej, dźwię­ko­wej lub poję­cio­wej. Pisa­nie wyni­ka z czy­ta­nia, zacie­ra się gra­ni­ca mię­dzy histo­rią lite­ra­tu­ry a jej żywą obec­no­ścią. Zaję­cia takie są więc rodza­jem usta­wicz­nej prak­ty­ki pisa­nio-czy­ta­nia. I pro­fess poetry – ale nie tak, żeby poezja sta­ła się „pro­fe­sją”, żeby for­ma­to­wa­ła się pod sznyt para­me­trycz­ne­go zawo­du aka­de­mic­kie­go. W tego rodza­ju zaję­ciach poezja sta­je się prak­ty­ką, któ­ra uświa­da­mia sobie wszel­ką mogą­cą ewen­tu­al­nie posłu­żyć do jej opi­su „teo­rię”, zysku­je samo­świa­do­mość – i mamy wów­czas do czy­nie­nia z poety­ką poety­ki.

W żaden jed­nak spo­sób nie prze­cho­dzi­my w prze­strzeń dywa­ga­cji czczej, zwa­nej cza­sa­mi słusz­nie „aka­de­mic­ką”. Lek­cja, jaką Bern­ste­in wycią­ga z inno­wa­cji Ste­in oraz z prze­bie­ga­ją­cych po obrze­żach filo­zo­fii i poezji współ­cze­snej docie­kań Wit­t­gen­ste­ina, doty­czy dwóch wymia­rów. Po pierw­sze, cho­dzi o wyka­za­nie zależ­no­ści każ­de­go rodza­ju aktyw­no­ści od ośrod­ka, w któ­rym ją roz­wi­ja­my. Ośro­dek nie jest neu­tral­nym zapo­śred­ni­cze­niem, sam sta­je się prze­ka­zem. The medium is the mes­sa­ge. Tak jak Ste­in przy­wo­dzi­ła uwa­gę do rze­czy­wi­sto­ści języ­ka jako mate­rii wier­sza, tak Wit­t­gen­ste­in wyka­zy­wał nie­usu­wal­ne uwi­kła­nie pro­ble­ma­ty­ki filo­zo­ficz­nej w modal­no­ści two­rzy­wa języ­ko­we­go. Po dru­gie, lek­cja ta zosta­je dodat­ko­wo wzmoc­nio­na przez poży­tek, jaki z połą­czeń mię­dzy Wit­t­gen­ste­inem a Tho­re­au uczy­nił Stan­ley Cavell: powra­cać do medial­no­ści narzę­dzia to wra­cać do zwy­czaj­no­ści, do obsza­ru prak­tyk codzien­nych. Powrót taki nie jest jed­nak sie­lan­ko­wy. W tym uję­ciu wra­cać do zwy­czaj­no­ści to wcho­dzić w nie­koń­czą­cy się spór o to, czym zwy­czaj­ność jest, o nor­mę i nor­ma­tyw­ność. Tym samym odkry­wa­my poli­tycz­ność inten­syw­nej pra­cy z for­mą, czy raczej for­ma­mi, pro­wa­dzo­nej przez Bern­ste­ina.

Moty­wem prze­wod­nim nowi­ny poetyc­kiej, jaką gło­si Bern­ste­in – jego prak­ty­ki, w któ­rej teo­re­tyk prze­cho­dzi w per­for­me­ra, a poety­ka wycho­dzi z obsza­ru zasa­dy i wkra­cza na nie­obli­czal­ny obszar poetyc­kie­go zda­rze­nia – jest docie­ra­nie do opo­ro­wo­ści tkwią­cej w samym medium. Wypo­wie­dzi języ­ko­we – tak samo jak myśli i poję­cia – rodzą się, roz­wi­ja­ją, a tak­że zni­ka­ją w kon­kret­nym ośrod­ku, któ­rym jest nie tyle język, ile jego pla­stycz­ne usta­wie­nie. Pismo, dla przy­kła­du, jego poja­wie­nie się, alfa­be­ty­za­cja, było już pew­ną media­cją – pośred­ni­czą­cą inge­ren­cją w dotąd nie­ozna­czo­ną mate­rię gło­su, narzę­dziem dzie­lą­cym głos na cząst­ki, uwy­pu­kla­ją­cym i stwa­rza­ją­cym go nie­ja­ko od nowa. Inge­ren­cja ta na zawsze zmie­ni­ła spra­wę obec­no­ści ja dla ja i tym samym otwo­rzy­ła teren poezji lirycz­nej. Głos sta­je się czymś innym niż zja­wi­sko „natu­ral­ne”, dane raz na zawsze jako nie­zmien­na substancja[3].

Podob­nie ma się rzecz ze świa­do­mo­ścią. Bern­ste­in pisze o tym, jak poja­wie­nie się alfa­be­tu pod­su­nę­ło kul­tu­rze pro­te­zę potrzeb­ną do wytwo­rze­nia lirycz­ne­go gło­su i lirycz­nej pod­mio­to­wo­ści. Ale taka sama pro­te­tycz­ność prze­cho­wu­je się w każ­dej kolej­nej inwen­cji tech­no­lo­gicz­nej (druk, nadej­ście ery elek­tro­nicz­nej), a tak­że w samej modal­no­ści róż­nych for­muł mówie­nia. Mówi­my w for­mach i poprzez for­my, i to w nich wła­śnie odby­wa­ją się zasad­ni­cze dla wspól­no­ty spo­łecz­nej nego­cja­cje nor­my. Na każ­dym pię­trze inte­rak­cji spo­łecz­nej (ale nie tyl­ko, bo rów­nież w tak zwa­nej wewnętrz­nej prze­strze­ni psy­chicz­nej) mamy do czy­nie­nia nie z czymś „natu­ral­nym”, ale z pro­te­za­mi, pro­te­tycz­no­ścią, sztucz­ny­mi (bo przy­god­ny­mi) aran­ża­cja­mi. Inter­wen­cja Bern­ste­inow­ska pole­ga na nie­stru­dzo­nym dopo­mi­na­niu się o świa­do­mość medial­no­ści tego, co uzna­je­my za zwy­kłe, natu­ral­ne czy też nor­ma­tyw­ne, a zatem prze­źro­czy­ste.

W przed­się­wzię­ciu tym jego opo­nent­ką (przy­wo­ły­wa­ną nie­mal obse­syj­nie) jest for­ma­cja kul­tu­ro­wa, któ­rą poeta nazy­wa, przy­naj­mniej w odnie­sie­niu do rodzi­mej sce­ny ame­ry­kań­skiej, „ofi­cjal­ną kul­tu­rą poetyc­ką” (offi­cial ver­se cul­tu­re). W skró­cie, cho­dzi mu o wszyst­kie te zespo­ły poję­cio­we, któ­re inwe­stu­ją w war­tość przej­rzy­sto­ści lirycz­nej, utrzy­mu­jąc tym samym pry­mat spraw­dzo­nych form. Rze­ko­me przy­mio­ty tych for­muł i sty­li­styk – na przy­kład eru­dy­cja, poznaw­cza bądź emo­cjo­nal­na głę­bia, poru­sza­nie słusz­nych spraw, kunszt tech­nicz­ny, wyśru­bo­wa­ny styl, wal­ka o słusz­ną spra­wę – przy­czy­nia­ją się w isto­cie do sce­men­to­wa­nia nor­my lirycz­nej. Posta­wy te sto­ją na stra­ży kul­tu­ro­we­go sta­tus quo, któ­re­go nie­chęć wobec poezji mar­gi­na­li­zo­wa­nej jako „trud­na” bie­rze się ze stra­chu przed wery­fi­ka­cją obsza­ru nor­my i zwy­kło­ści. W uję­ciu Bern­ste­ina ta hege­mo­nia bro­ni też esen­cjo­nal­nie poję­te­go huma­ni­zmu, z towa­rzy­szą­cą mu apa­ra­tu­rą logo­cen­trycz­ną, w któ­rej bez­piecz­na auto­obec­ność pod­mio­tu ma być gwa­ran­cją uni­wer­sal­nie poję­tej nor­my czło­wie­czeń­stwa. Takie podej­ście zapo­zna­je według Bern­ste­ina, a wła­ści­wie fał­szu­je, cały obszar zwy­czaj­no­ści i ludz­kiej codzien­no­ści, ponie­waż tra­ci z oczu spo­sób, w jaki wej­ście w prze­strzeń pisa­nia – w medial­ność pro­te­zy – natych­miast anga­żu­je pod­miot piszący/mówiący, tym samym kom­pli­ku­jąc jego intencjonalność[4].

Bern­ste­in napi­sał spo­ro wier­szy, któ­re paro­diu­ją lub godzą w ten ide­ał auto­obec­no­ści pod­mio­tu, nijak nie­po­ru­szo­nej samym aktem poetyc­kie­go mówie­nio-pisa­nia. Do takich utwo­rów nale­ży z pew­no­ścią „Auto­no­mia sta­no­wi zagro­że­nie” – wiersz będą­cy czymś w rodza­ju pokręt­nej spo­wie­dzi ze stra­chu przed naru­sza­ją­cą wewnętrz­ną spój­ność pod­mio­tu sztucz­no­ścią poezji. Zamiast niej, zamiast narzu­ca­nej przez nią „wir­tu­al­nej anonimowości/ brzu­cho­mów­cy”, mówią­cy w wier­szu wolał­by docie­rać do jakie­goś bar­dziej sta­bil­ne­go pozio­mu, w któ­rym nie­zbyt zbor­ne wyli­czan­ki i reje­stra­cje – wła­śnie takie luź­ne wyli­czan­ki, jakie pro­po­nu­je na ogół wiersz Bern­ste­ina, z lubo­ścią chło­ną­cy dys­trak­cję, błąd, nie­pra­wi­dło­wy zrost fra­ze­olo­gicz­ny (patrz wiersz „Dys­ra­fie”) – zosta­ły­by raz na zawsze zasto­po­wa­ne, przy­wo­ła­ne do porząd­ku przez róż­nie nam obie­cy­wa­ny – w obrę­bie róż­nych histo­rycz­nych mesja­ni­zmów – osta­tecz­ny teren pew­no­ści. W toku wier­sza nastę­pu­je jed­nak cha­rak­te­ry­stycz­ne dla całej poety­ki Bern­ste­ina odwró­ce­nie ról, przej­ście nie­ja­ko na dru­gą stro­nę argu­men­tu: mówią­cy sam przy­zna­je się do swo­iste­go gło­du owej „wyli­czan­ki”. To tak, jak­by pra­gnie­nie celu, telo­su, samo z sie­bie rodzi­ło pust­kę, któ­rą żywi się celo­wo nie­zbor­ny, dys­ra­ficz­ny wiersz Bern­ste­ina.

Innym utwo­rem naświe­tla­ją­cym para­dok­sy ide­ału auto­obec­no­ści i huma­ni­stycz­nie poję­tej inten­cjo­nal­no­ści jest kawa­łek zaty­tu­ło­wa­ny „Dzię­ku­je­my za dzię­ku­ję”. To celo­wo iry­tu­ją­ca lita­nia w inten­cji dosłow­no­ści, któ­ra natych­miast wyka­zu­je śmiesz­ność i nie­moż­li­wość tej pozy­cji. Prze­kaz dosłow­ny roz­cho­dzi się w szwach albo raczej nurza się w sobie, zapę­tla się i buk­su­je w nie­koń­czą­cej się tau­to­lo­gii. Tego rodza­ju buk­so­wa­nia, błę­dy, zapę­tle­nia, dygre­sje i inne­go rodza­ju zakrzy­wie­nia sen­sów oraz zna­czeń znaj­dzie czy­tel­nik nie­mal w każ­dym z zebra­nych tu wier­szy. Być może naj­cie­ka­wiej śle­dzi się te reje­stry w utwo­rach, któ­re posłu­gu­ją się abso­lut­nie nie­na­gan­ną gra­ma­ty­ką i ide­al­nie przej­rzy­stą seman­ty­ką, takich jak wiersz „Popraw­ki”. Jed­nak nawet tutaj nie­co dokład­niej­sza lek­tu­ra wyka­że trud­ny do uchwy­ce­nia eks­ces sen­sów i zna­czeń, pewien nad­da­tek, tyl­ko po czę­ści wyni­ka­ją­cy z fak­tu, że pro­po­no­wa­ne rze­ko­mo popraw­ki i komen­ta­rze doty­czą wier­sza, któ­ry nie ist­nie­je.

Spór z domi­nu­ją­cą nor­mą lirycz­ną ma u Bern­ste­ina kapi­tal­ne zna­cze­nie dla poli­tycz­no­ści poezji. Poli­tycz­ność wier­szy zawie­ra się bowiem według nie­go, czy też sta­je się nam dostęp­na, w momen­cie, w któ­rym uzna­my nie­usu­wal­ną, acz­kol­wiek zawsze nie­wy­god­ną i uwie­ra­ją­cą obec­ność same­go medium, czy­li samej for­my. For­ma wier­sza zatem – zespół jego cech este­tycz­nych, kom­po­zy­cyj­nych, jego fakt bycia zda­rze­niem zapro­jek­to­wa­nym, sztucz­nym i samo­ist­nym – jest tym, co nie będzie się redu­ko­wa­ło do żad­ne­go dys­kur­su, nie­wy­god­ną reszt­ką, mate­rią opor­ną. Dopie­ro w niej mamy bowiem szan­sę na nale­ży­te uzna­nie podob­nie nie­sta­bil­nych i nie­nor­ma­tyw­nych cech tego, co nie­co pochop­nie okre­śla­my jako zwy­czaj­ność. By jesz­cze raz przy­wo­łać Cavel­la, a przy­naj­mniej wnio­ski, jakie wywo­dzi z nie­go Bern­ste­in: zwy­czaj­ność trze­ba odkryć na nowo w jej nie­zwy­kło­ści. Ame­ry­ki nie ma, nie mia­ło jej być od cza­sów Emer­so­na i Tho­re­au, bo ci dwaj prze­nie­śli ją w prze­strzeń pra­cy docie­ka­nia usta­wicz­ne­go, nie­ukie­run­ko­wa­ne­go na rezul­tat.

Według Bern­ste­ina zada­nie usta­wicz­ne­go docie­ka­nia pod­ję­ły poety­ki moder­ni­stycz­ne, któ­rych pod­sta­wo­wym celem było zwró­ce­nie uwa­gi czy­tel­ni­ka na sam prze­kaź­nik. Pisząc o doświad­cze­niu wier­szy Ste­in, Bern­ste­in rela­cjo­nu­je dozna­nie obfi­tej, nama­cal­nej obec­no­ści języ­ka w jego peł­nym wymia­rze este­tycz­nym. Pisze wręcz, że czy­ta­nie tego rodza­ju to swo­iste uczest­nic­two w „ban­kie­cie”, na któ­rym głów­nym daniem jest wła­śnie odkry­ta, nie­mal cie­le­sna nama­cal­ność mowy[5]. W innych ese­jach to doświad­cze­nie sygna­li­zu­je nie­usu­wal­ną obec­ność for­my jako ele­men­tu wiecz­nie zapo­śred­ni­cza­ją­ce­go zna­cze­nie, ele­men­tu, któ­ry zawsze się nam wytrą­ca albo raczej, nale­ża­ło­by powie­dzieć, wtrą­ca. Zde­rze­nie z obec­no­ścią i pra­cą for­mal­ne­go prze­kaź­ni­ka odby­wa się bowiem przez dotar­cie do samej mate­rii żywe­go języ­ka, takie­go, któ­ry jest wyma­wia­ny, arty­ku­ło­wa­ny, któ­ry gubi się i odnaj­du­je w kon­kret­nych arty­ku­la­cjach. Bern­ste­in pisze, że jego celem jest pro­duk­cja doświad­cze­nia tej nie­mal fizjo­lo­gicz­nej nama­cal­no­ści mowy, któ­ra rodzi się i wystę­pu­je wszę­dzie tam, gdzie trwa nasze codzien­ne, pogma­twa­ne, nie­czy­ste życie spo­łecz­ne – gdzie odby­wa się cią­gły spór o to, w co i jak wie­rzy­my. Poezja to mowa przy­po­mi­na­ją­ca o swej nie­usu­wal­nej lep­ko­ści: przy­kle­ja się i ście­ka z każ­dej pozor­nie czy­stej dys­kur­syw­nej powierzchni[6]. Manewr stra­te­gicz­ny pole­ga więc na wytrą­ce­niu orę­ża z ręki tym, któ­rzy argu­men­tu­ją ze sta­no­wisk czy­sto­ści i przej­rzy­sto­ści dys­kur­su przy­wo­dzą­cej nas rze­ko­mo do „nor­mal­no­ści”.

Prze­ciw nim Bern­ste­in pro­po­nu­je więc nie­ja­sne i nie­pod­le­głe wyda­rze­nie wier­sza. Powo­łu­je się przy tym na filo­zo­fów i pisa­rzy wyzna­ją­cych wia­rę w swo­iście poję­tą nie­za­wi­słość wier­sza jako pew­nej kon­ste­la­cji, któ­ra, pozo­sta­jąc w orbi­cie języ­ko­wo­ści, nie redu­ku­je się do pro­wa­dzo­nej w języ­ku dys­kur­syw­nej wymia­ny logicz­nej czy argu­men­ta­cyj­nej. Znów jeste­śmy na tere­nie otwar­tym przez Wit­t­gen­ste­ina, któ­re­go poję­cie gry języ­ko­wej two­rzy zupeł­nie nowe miej­sce dla poezji w obrę­bie sze­ro­kie­go dys­kur­su spo­łecz­ne­go. Nie da się w tym miej­scu nie wspo­mnieć o obser­wa­cji wie­deń­skie­go filo­zo­fa, któ­ry przy­po­mi­na, że „choć wiersz skom­po­no­wa­ny jest w języ­ku poda­wa­nia infor­ma­cji, to nie jest on czę­ścią tej gry języ­ko­wej, któ­rej celem jest prze­kaz infor­ma­cji”. Dla Bern­ste­ina wnio­ski są nastę­pu­ją­ce: wiersz jest grą języ­ko­wą towa­rzy­szą­cą innym grom, wyka­zu­ją­cą ich wła­sne nie­usu­wal­ne zapo­śred­ni­cze­nie, a więc sztucz­ność, zatem – podat­ność na cią­głe prze­pi­sa­nie i zmia­nę.

Tę myśl odnaj­du­je on póź­niej w połą­czo­nej lek­tu­rze Ste­in, Poego i Dic­kin­son. Z lek­tu­ry tej wyła­nia się kon­cep­cja wier­sza jako przej­mu­ją­ce­go dozna­nia obec­no­ści, ale też inno­ści języ­ka, nie tyle może nawet jego prze­strze­ni, ile raczej przy­god­nie powo­ła­nej, inten­syw­nie zagęsz­czo­nej tem­po­ral­no­ści, jakie­goś „Teraz./ Nie teraz./ I teraz” (Ste­in). Cho­dzi tu o kon­ste­la­cję este­tycz­ną, któ­ra nigdy nie będzie w peł­ni przy­le­gać do dys­kur­syw­nych potrzeb, ale któ­ra musi wystar­czyć; któ­rej poeta i czy­tel­nik muszą ufać; o któ­rej Poe pisze, że jest ona owym zba­wien­nym only this and nothing more; z któ­rym z kolei Dic­kin­son wią­za­ła swo­ją sztu­kę budze­nia się do więk­sze­go życia w poezji przez raże­nie (sie­bie lub czy­tel­nicz­ki) dźwię­kiem wier­sza (Had I the Art to stun/ myself/ with Bolts of Melo­dy)[7].

Bern­ste­in postu­lu­je więc, za swo­imi licz­ny­mi mistrza­mi, powrót do zwy­czaj­no­ści nie­ja­ko odzy­ska­nej, zoba­czo­nej ponow­nie, w dys­kur­syw­nych reszt­kach, któ­re nagle, po uzna­niu pra­cy same­go prze­kaź­ni­ka, oka­zu­ją się nie­usu­wal­ną czę­ścią nor­my. Z tej per­spek­ty­wy nasza rze­czy­wi­stość jawi się ina­czej, dostrze­ga­my w niej nowy wymiar. Wymiar ten prze­czu­wa­li dada­iści, sły­chać go też w kon­cep­cji pata­fi­zy­ki ich pro­to­pla­sty Alfre­da Jarry’ego. Ujmu­jąc to ina­czej, cho­dzi o nowy spo­sób poru­sza­nia się w świe­cie kon­flik­tu, argu­men­ta­cji i nego­cja­cji – taki, w któ­rym nasza powa­ga zosta­nie wzbo­ga­co­na, ale też zbi­ta z pan­ta­ły­ku, o jej prze­ci­wień­stwo, kie­dy to czyn­nik absur­du zosta­nie jakoś wli­czo­ny w nadzie­ję na mądrość. Rzecz w tym, żeby w poezji, jako grze języ­ko­wej towa­rzy­szą­cej głów­ne­mu nur­to­wi dys­ku­sji spo­łecz­nej, docho­dził do gło­su ele­ment nie­moż­li­wy, poza­ra­cjo­nal­ny, ale nie jako nad­da­tek czy obce cia­ło, tyl­ko pokład zawsze dzia­ła­ją­cy w każ­dej „zdro­wo­roz­sąd­ko­wej” for­ma­cji ide­owej.

Bern­ste­in pisze więc o „bada­niach zakrzy­wio­nych” (bent stu­dies). Pisze też o wyobraź­ni, któ­rą okre­śla sło­wem pata­qu­eri­cal. Cząst­ka pata- odsy­ła do pata­fi­zy­ki Alfre­da Jarry’ego, a queri­cal – do wyra­zu queer, w zna­cze­niu „dziw­ne” bądź „oso­bli­we”. Pro­to­pla­stą jesz­cze star­szym owych badań zakrzy­wio­nych jest dla Bern­ste­ina Edgar Allan Poe, wła­śnie w kon­cep­cji wier­sza jako zda­rze­nia, o któ­rym trze­ba powie­dzieć: only this and nothing more, któ­ry nale­ży przy­jąć w jego nie­dy­skur­syw­nym – a może w jakimś sen­sie nad-dys­kur­syw­nym czy wokół-dys­kur­syw­nym – zda­rze­niu for­mal­nym.

Innym źró­dłem ze spu­ści­zny auto­ra „Kru­ka”, na któ­re powo­łu­je się Bern­ste­in, jest opo­wia­da­nie „Sys­tem dok­to­ra Smo­ły i pro­fe­so­ra Pie­rza”. Dla przy­po­mnie­nia – nar­ra­tor wizy­tu­je pry­wat­ny szpi­tal dla psy­chicz­nie cho­rych. Jego prze­wod­ni­ka­mi są opie­ku­no­wie, któ­rym prze­wo­dzi nie­ja­ki Mon­sieur Mail­lard. Wizy­ta prze­bie­ga w ryt­mie nara­sta­ją­cej dziw­no­ści, zacho­wa­nia opie­ku­nów sta­ją się coraz bar­dziej eks­cen­trycz­ne. Na koniec kon­struk­cja rze­czy­wi­sto­ści pęka, z piw­nic budyn­ku prze­do­sta­je się do salo­nu ban­da wyją­cych pie­rza­stych stwo­rów, sie­jąc prze­moc i spu­sto­sze­nie. Posta­cie owe to uto­cze­ni w smo­le i pie­rzu wła­ści­wi opie­ku­no­wie. Rzu­ca­ją się oni na całe towa­rzy­stwo w nie­po­ha­mo­wa­nej wście­kło­ści i żądzy wzię­cia odwe­tu na roz­mów­cach nar­ra­to­ra – rze­czy­wi­stych pacjen­tach zakła­du – za swo­je uwię­zie­nie w wyni­ku bun­tu, któ­ry miał miej­sce, zanim nar­ra­tor odwie­dził przy­by­tek.

Poe, niczym nie­wcze­sny bądź przed­wcze­sny Foucault, pod­wa­ża nor­ma­tyw­ną racjo­nal­ność wła­dzy. W opo­wia­da­niu racjo­nal­ność i sza­leń­stwo są ze sobą sprzę­żo­ne i sple­cio­ne. Rze­czy­wi­stość poli­tycz­na jest tere­nem burz­li­wym, tar­ga­nym wstrzą­sa­mi, na któ­rym trwa kon­flikt o nor­mę. Naj­cie­kaw­szym boha­te­rem oka­zu­je się nie­wąt­pli­wie Mon­sieur Mail­lard, szef ośrod­ka, któ­ry prze­wo­dził mu też przed bun­tem, następ­nie postra­dał zmy­sły, a po zakwa­li­fi­ko­wa­niu go w poczet pacjen­tów dopro­wa­dził do ich rewol­ty. Kim zatem jest Mail­lard? To dyrek­tor, szef, super­in­ten­dent – ale w przed­rost­ku „super” Bern­ste­in chce sły­szeć pier­wo­ci­ny myśli o „superego”[8]. Instan­cja nad­rzęd­na prze­by­wa zatem w nie­ozna­czo­nej prze­strze­ni, w któ­rej rozum i sza­leń­stwo pozo­sta­ją w sta­nie cią­głe­go splo­tu i wymia­ny. Poe kpi z naiw­nej wia­ry w racjo­nal­ność wła­dzy, uka­zu­je ją jako sta­łą mani­pu­la­cję życia spo­łecz­ne­go, któ­rej zada­niem jest utrzy­my­wa­nie ilu­zo­rycz­ne­go roz­dzia­łu sza­leń­stwa od rozu­mu. Lite­ra­tu­ra zdzie­ra zasło­nę tej mani­pu­la­cji i przy­po­mi­na o tego rodza­ju obłę­dzie, któ­ry zdia­gno­zo­wać naj­trud­niej – obłę­dzie wła­dzy.

Bern­ste­in widzi życie spo­łecz­ne jako prze­strzeń wiecz­nie zakrzy­wio­ną, a jego wier­sze słu­żą do wykry­wa­nia zakrzy­wień – są narzę­dzia­mi do „badań zakrzy­wio­nych”. W wie­lu utwo­rach śle­dzi­my stop­nio­we odkształ­ca­nie się myśli i argu­men­tu – taką ich imi­ta­cję, któ­ra unie­moż­li­wi bądź unie­waż­ni zwy­kłe pro­ce­du­ry usta­la­nia „racji”. Poezja wda­je się w dys­kurs (pozor­nie) racjo­nal­ny – niczym rady­kal­ne zagęsz­cze­nie, niczym smo­ła, któ­rą wariat obsma­ro­wu­je obli­cze rozu­mu, i już nie pusz­cza, zaty­ka i przeszkadza[9]. Gło­sy w wier­szach zmie­nia­ją stro­ny albo ich przy­na­leż­ność ide­olo­gicz­na wymy­ka się osta­tecz­ne­mu roz­po­zna­niu. Tak jest na przy­kład w tych wier­szach, któ­re oma­wia­ją kwe­stie poglą­dów poli­tycz­nych i reli­gij­nych. Tam, gdzie na ogół ocze­ki­wa­li­by­śmy wyraź­ne­go sta­no­wi­ska, wiersz prze­pro­wa­dza nas przez jego kary­ka­tu­ral­ne reflek­sy. Co jest wła­ści­wym obiek­tem kry­ty­ki w wier­szach takich, jak „Dla­cze­go nie jestem ate­istą” lub „Ewo­lu­cja teo­rii”? Czy w tym pierw­szym bro­ni się wia­ry reli­gij­nej prze­ciw zara­zie ate­izmu? A w dru­gim – czy ata­ku­je się teo­rię ewo­lu­cji i sta­je po stro­nie kre­acjo­ni­zmu? Jak rozu­mieć sens stwier­dze­nia zawar­te­go w tytu­le wier­sza „Każ­da praw­dzi­wa reli­gia kie­dyś upad­nie”? Czy nie mia­ło być tak, że „praw­dzi­wa” reli­gia to ta, któ­ra, dając wgląd w osta­tecz­ną natu­rę rze­czy, nie upad­nie nigdy? Ale czy zatem Bern­ste­ino­wi cho­dzi o czy­stą kpi­nę, zwy­kłe zagra­nie na nosie i wyka­za­nie, że praw­da nie ist­nie­je?

Otóż nie da się tej poezji spro­wa­dzić do bana­łu w rodza­ju „nie ma cze­goś takie­go jak wiecz­na praw­da” (co nie zna­czy też wca­le, że praw­da jest, i że zwy­cię­ży). Nie cho­dzi o usu­nię­cie praw­dy, lecz o przy­wie­dze­nie jej na sam skraj, o wytrą­ce­nie się w niej jakie­goś ele­men­tu sta­le obce­go, albo raczej o wtrą­ce­nie się, zanie­czysz­cze­nie, zbu­rze­nie i kon­ta­mi­na­cję, któ­re jed­nak nie są wan­da­li­zmem, tyl­ko pali­wem pro­ce­su docho­dze­nia. Poezja wra­ca tu do swo­jej sio­stry Mądro­ści i nawie­dza ją, chce się z nią pojed­nać, ale też wyjść na swo­je. Zobacz, mówi do niej, ja jestem sza­lo­na, ale beze mnie jesteś niczym. Sama poezja jest nie­sta­ła, nie­po­waż­na i poważ­nie roz­chwia­na, łasa na nowin­ki, cza­sem tan­det­na. Bern­ste­in wyśmie­wa zmie­nia­ją­ce się jak w kalej­do­sko­pie mody inte­lek­tu­al­ne i frak­cje aka­de­mic­kie. Dzie­je się tak na przy­kład w wier­szu o pozor­nie absur­dal­nym tytu­le „Soli­dar­ność to nazwa cze­goś, cze­go nie jeste­śmy w sta­nie oka­zać”. Jest to kolej­na eks­ce­syw­na lita­nia, lista ról, mód, śro­do­wi­sko­wych póz, do któ­rych mówią­cy przy­zna­je się hur­to­wo i bez­wstyd­nie, po to tyl­ko, by na koniec wymknąć się im wszyst­kim, zosta­wić je za sobą, w dzi­wacz­nej wizji przy­po­mi­na­ją­cej biblij­ną sce­nę z nie­wi­dzial­ną ręką piszą­cą tajem­ni­cze sło­wa na ścia­nie.

Sło­wa praw­dy? Prze­po­wied­ni? Zapo­wie­dzi obja­wie­nia? Osta­tecz­nie poety­ka Bern­ste­ina, jego „stu­dia zakrzy­wio­ne”, to jak naj­bar­dziej poważ­na dys­pu­ta pro­wa­dzo­na z wszel­ką tra­dy­cją mądro­ścio­wą, z każ­dą kano­nicz­no­ścią, chrze­ści­jań­ską bądź żydow­ską, rabi­nicz­ną, nasta­wio­ną na mesja­nizm opar­ty na poję­ciu praw­dy osta­tecz­nej. Ten rodzaj naiw­ne­go mesja­ni­zmu Bern­ste­in śle­dzi też jed­nak w myśli seku­lar­nej, w naiw­nych podej­ściach do demo­kra­cji. Czy będzie to demo­kra­cja świec­ka, czy libe­ral­na, czy kon­ser­wa­tyw­na, czy lewi­co­wa – pozo­sta­nie ona tyl­ko złu­dze­niem, jeśli fun­do­wać ją na telo­sie osta­tecz­ne­go kon­sen­su­su. Dla­te­go w wier­szu „W dniu wybo­rów” nie da się powie­dzieć osta­tecz­nie, czy poeta drwi z demo­kra­cji – uka­zu­jąc jej fałsz, absurd, cha­os, podat­ność na roz­pad i prze­kup­stwo – czy też raczej przy­bli­ża nas do kon­dy­cji, któ­rej nie jeste­śmy w sta­nie prze­kro­czyć, do kon­dy­cji cał­ko­wi­cie nie­me­sjań­skiej i nie­te­le­olo­gicz­nej, obmy­tej z wszel­kiej obiet­ni­cy osta­tecz­nej dosko­na­ło­ści, ale też kon­dy­cji, któ­rej powin­ni­śmy się uczyć, by nie obsu­nąć się w osta­tecz­ny kosz­mar sys­te­mu opar­te­go na chi­me­rze czy­stej praw­dy.

Bern­ste­in gło­si nowi­nę poezji jako skan­da­lu. Nie da się jej wyko­rzy­stać do krze­wie­nia żad­nej ide­olo­gii. Przy ide­olo­giach poezja głu­pie­je. Ale ten skan­dal ma w sobie pewien trzeź­wy wydźwięk. Poezja jest w nim bowiem trud­ną lek­cją porzu­ce­nia wia­ry w osta­tecz­ne zba­wie­nie. Jest ćwi­cze­niem w demo­kra­cji o wie­le trud­niej­szej, niż nam się zda­wa­ło, w któ­rej nie ma obiet­ni­cy rewo­lu­cji czy powszech­nej miło­ści. Mówi nam, że wystar­czy – choć i tak będzie to bar­dzo trud­ne – żeby­śmy nauczy­li się żyć obok sie­bie, obok swo­ich ról, ale też z nimi, obok ról i masek naszych sąsia­dów, ale tak­że z nimi. Może wte­dy cho­ciaż tro­chę się polu­bi­my.